तिमी तेस्रोपटक मर्दैनौ बाउ !
मेरा बाउ राजा त्रिभुवनभन्दा तीन वर्ष जेठा, म उनका पनाति दीपेन्द्रभन्दा झन्डै दस वर्ष कान्छो । म बाउभन्दा त्रिहत्तर वर्ष कान्छो अनि आमाभन्दा छयालीस वर्ष ।
बाउका काइँला काका सत्तरी वर्ष छेउछाउबाहेक अग्रजहरू कोही पनि चालीस कटेनछन् । भाइ पैंतीसै वर्षमै, बैनी तीस वर्ष नपुगीकनै बिते । समकालीनहरू सबैजसो आधा उमेरमै बिते– पखाला, निमोनिया, जन्डिसबाट । र, केही रूखबाट, केही भीरबाट लडेर गए । अहिले भए उपचार हुन्थ्यो, धेरैजसो बाँच्थे । धामीझाँक्रीले कसैलाई बचाउन सकेनन् ।
बाउले राणा, बहुदल, पञ्चायत र पुनः बहुदल भोगे । उनी जन्मिँदा चन्द्रशमशेरको हुकुमी राज थियो । मर्दा वीरेन्द्रको बहुदल । आफूभन्दा ठूलो भारी बोकेर गोठ सार्दै बाल्यकाल बिताए । किशोर भएपछि भर्ती भए । विदेशमा बेलायती अहंकारका लागि लडे, देशमा प्रजातन्त्रका लागि । सभा, बैठक, सम्मेलन धाउँदै र गाउँले कचिङ्गलको कचहरीमा मध्यस्तता गर्दै दौडधुपमा धेरै वर्षहरू खर्चे । तर, ती दिन–रातका दौडधुप समाजसेवा थिए कि राजनीति ? बाउलाई थाहा थिएन ।
भोटो, लंगौटी र खाली खुट्टा परदेसिएका बाउ तीन जना भरिया लिएर सानका साथ घर फर्किएका रे ! एउटा भारीमा बाकसभरि कम्मल र लुगाका थाक । दोस्रो भारीमा फोल्डिङ खाट, कुर्सी र भाँडाकुँडाहरू । तेस्रो भारीमा नुन, मट्टीतेल र देशी मिठाईहरू । आफूले खागीको ठूलो पोटिलो अत्तर मगमगाउने रुकस्याक बोकेका । भरियाहरू ज्याला थापेर बाटो लागे रे । लाहुरे बाउ गाउँमा चाउरिए । वर्षैपिच्छे पेन्सन थाप्न विहार जानु, फर्किंदा वर्षभरिलाई एक ढाकर नुन, केटाकेटीलाई लुगा र अलिअलि देशी मिठाई ल्याउनु । सामल बोकेर गोठ जानु, ढुङ्ग्रोमा मही छल्काउँदै घर आउनु ।
बस्तुभाउ खर्कतिरै । एक जमिन, एक मौसम, एक बालीको चलन । घुम्ती, मिश्रित र घुसुवा खेती नाइँ । जमिन धेरै टाढा । मल र स्याहार कम । अन्नका बोट पहेंला सिङ्लिङ्ग । अलिअलि लागेको फल चरा मुसालाई । नियमित अनिकाल । बेसाउन हिँडेकाको लाममा बाउ पनि ढाकार बोकेर मिसिन थाले हरेक साल ।
श्रीमती बितेपछि छोरीभन्दा कान्छी दोस्रो श्रीमती भित्र्याए बाउले । त्यसपछि सिरीखुरी दुई भाग दुई छोराहरूलाई र एक भाग आफू गरी तीन भाग पारेर छोराहरूसँग छुट्टिए । जेठो छोरालाई जुग–ठाउँ सुहाउँदो गतिलै तीनतले घर बनाइदिए । कान्छोलाई मूल घर छोडिदिए । आफू भने दस ठाउँमा चुहिने थोत्रो पालीमा यता टाल्दै, उता टाल्दै दस वर्ष रहे । छुट्टिएपछि किनेका जग्गाहरू पनि खुरुखुरु तीन भाग लगाइरहे । कान्छीपट्टि नै पाँच भाइ छोरा भइसके, तर बाउले हरेक नयाँ जग्गा तीन भाग लगाइरहे ।
माघको चिसो दिन । मैयुङडाँडाको सालिमा तुषारोले पहेंलो भएको थियो । कुकुम जङ्गलबाहेक सबैतिर फुस्रो देखिन्थ्यो । थामडाँडाबाट ओरालो लग्दै थियो घाम । पाँच वर्षको म बरालिएर फर्किंदा घरभरि मान्छे थिए । दन्दनी आगो दन्किरहेको अँगेनाको दक्षिणपट्टि ज्वालाको सुनौलो प्रकाशभित्र बाउ मधुरो आवाजमा हँहँ हँहँ गर्दै उत्तानो सुतेका थिए । एक जनाले टाउकामा समातेको, अर्कोले तिघ्रामा तेलले मालिस गर्दै गरेको । एक जना विभिन्न फल, पात र जराहरू खलमा कुट्दै थियो । आमा ध्वाँसोले कटकटिएका ढुङ्ग्राहरू एकपछि अर्को खोल्दै, खन्याउँदै, हेर्दै, थन्क्याउँदै थिइन् । बाउलाई के भएको हो ? केटाकेटीले प्रश्न गर्न नहुने जुग थियो ।
बुझेँ । गोविन्देको बारीमा गोठाला गर्दै थिए– बाउ । पश्चिमपट्टि खोल्सीको डिलमा भकिम्लोका तीनवटा बुट्टा मरेका रहेछन् । बाउलाई लागेछ, ‘दाउरा ।’ अनि निहुरिएर भाँच्न थालेछन् । दुइटा भाँचेछन् । तेसोचाहिँ ठूलो पनि अलि तल पनि । मास्तिर तानेछन्, भाँच्चिएनछ । तलतिर धकेलेछन्, रूखसँगै बाउ पनि हुत्तिएर खोल्सीतिर झरेछन् । झर्दाझर्दै कसोकसो घुमेर टाउको माथितिर, चाक तलतिर परेछ । साँढेको जुरोजत्रो ढुङ्गोमा टुँइके बजारिएछ । बाउ उठ्न सकेनन् । चिच्याए । कसैले सुनेन । निकै बेरपछि खोल्सीसँगैको बाटोमा माथिल्लो गाउँ जाँदै गरेको बैदारे काकाले थाहा पाएछन् । र, दाजुहरू बोलाएर बाउलाई बोकेर घर ल्याएछन् ।
घरमै जडीबुटीले उपचार गर्दा साता दिनसम्म कुनै सुधार नआएपछि अस्पताल लैजाने कुरा भयो । दुई जना भरिया खोजियो । बाउलाई भरियाले डोकामा हाले । खपिनसक्नु दुख्दो छ । छटपटाहट छ । अरू उपाय छैन । चार–पाँच दिनमा धरान पुर्याएर भरिया फर्के । दिदी र दाजुले बागडोग्रा पुर्याए । चिरफार भयो । घाउ पाक्यो । दुखाइ झन् बढ्यो । बाउको चीत्कार अस्पताल नाघेर धेरै परसम्म पुग्यो । फेरि चिरियो । डाक्टरहरूले भने, ‘उमेर छिप्पिएको कारण ठीक हुँदैन । घाउ निको भएपछि घर लानु ।’ चार महिनामा बाउ डोकामा बोकिएर घर आइपुगे । अनि सदाका लागि ओछ्यान लागे । बाउमा कहिल्यै हार, निराशा र हीनताबोधको भाव देखिएन । घाम लागेका बेला घस्रिँदै आँगनमा घाम ताप्न निस्किन्थे । तर, उनले एक दिन पनि सित्तैंमा घाम तापेनन् । मालिङ्गो आफैँ फुटाउँथे । बाँसचैं अरू जान्नेले मसिनो पारेर दिनुपर्थ्यो । चोया काढ्थे । डालो, झाक, फुर्लुङ बुन्थे । अल्लो र लोक्ताबाट धागो निकाल्थे, बटार्थेर् । दाम्लो, नाम्लो, जाबी बनाउँथे । घरमा चाहिएको छैन भने अरूलाई उपहार दिन्थे । कसैकसैले ‘चिनो’ मागेर पनि लैजान्थे । उध्रेको लुगा आफैं तुन्थे ।
साथमा सधैं किताब हुन्थ्यो । नेपाली, संस्कृत र हिन्दीका किताबहरू ठूलो स्वरले लयबद्ध पढ्थे । रामायण बढ्ता पढ्थे । लालहिराको कथा, पञ्तन्त्रका कथा अनेक कथाहरू, मुलुकी ऐन, पल्टनका म्यागाजिनहरू ! अलि ठूला अक्षर भएका कुनै पनि चीज एक–एक शब्दको अर्थ खोज्दै पढ्थे । नाकको टुप्पोदेखि तालुसम्मै खरानीको लामो ठाडो टीका लगाउँथे । एकतारे बजाउँदै निर्गुण गाउँथे ।
बाउको साथी रेडियो थियो । समाचार खुब चासोका साथ सुन्थे । आफू पुगेको ठाउँको नाम समाचारमा आयो भने हौसिन्थे । आउनेहरूलाई देश–विदेशका घटनाहरू सुनाउँथे ।
एउटा घुमुवा व्यापारी आयो । जगर किन्ने, चुरा पोते बेच्ने । हप्तादिन बस्यो । बेलुका आउँथ्यो, बिहान जान्थ्यो । बाउ खाटमा सुत्थे, व्यापारी भुइँमा, ‘बाजेसँग गफ गर्दै सुत्ने’ उसैको इच्छाअनुसार । एक बिहान उठ्दा त व्यापारी पनि छैन बाउको रेडियो पनि छैन ।
बाउले जेठो दाइलाई राम्ररी बजाएका रे ! बाउछोरा गोठ बस्थे । बाउ गाउँतिर झरेछन् । गोठमा कुखुरा थिए । छोरा कुखुरालाई घाँटीमा बाँधेर खेल्न थालेछ । खेलाउँदा खेलाउँदै घटेसो लागेर कुखुरो मरिहालेछ । साँझ बाउ आइपुगे । छोरा थर्थरी काम्दै टाट्नापछाडि लुकेको । बाउले ‘अबदेखि त्यसो नगर्नू’ भनेछन् । कुखुरो पकाएर दुवैले खाएछन् । भोलिपल्ट पनि बाउ सबेरै निस्केछन् । छोराले भएजत्ति सबै कुखुरा समात्दै घाँटी कस्दै थुपारेछ । बाउ आउपुग्दा त कुखुराजति भुर्कुट ! अनि बाउको पालो छोरालाई एउटा दाम्दोले खाँबोमा बाँधेर अर्को दाम्लोले झ्याम कि झ्याम हानेछन्, जीउभरि सुम्ला !
भेट्न आउनेहरू अक्सर रक्सी ल्याइदिन्थे, बाउलाई । बाउ फारो गर्थे । म नजिकैको प्राथमिक स्कुल पढ्ने । अरूभन्दा पहिला घर आउँथे । बासी भात चिसै खाएर बाउको छेउमा पढ्न बस्नुपर्ने । पाठ पढेर सुनाउनुपर्ने । लेखेर देखाउनुपर्ने । यति गरेपछि खानेकुरा पुरस्कार पाउथेँ । केही नभए आधा गिलासजति रक्सी पाउँथे । स्वाट्ट पारेर कुद्थेँ । लेख्दा अलिअलि हात कामे पनि बाउ कर्सिभ लेख्थे ।
बाउभन्दा दसौं वर्ष पछिकाहरू कोही ठयाम्मै देख्दिनँ भन्थे । कोही सुन्दैनथे । कोहीका दाँत थिएन । बा किताब पढ्थे । रेडियो सुन्थे । भुटेको मकै चपाउँथे, ‘हड्डी टोक्न नपाए के मासु खानु’ भन्थे । अन्तिम अवस्थासम्ममा बाउका दुइटा मात्रै दाँत फुक्लेका थिए । एउटाचैं, ‘ढिडोसँगै लपेटिएर निलिएको ।’
बाउ न त जोकमेकर थिए न जोकटेलर । तर, उनका कतिपय कुराहरू जोकजस्ता थिए । ‘वार’ चलिहरेको थियो । बाउको ड्युटी ‘लायक’ केटा खोज्नु थियो । सिलिगुडीमा एक हूल केटाहरू फेला परे । सोधेछन्, ‘कता हिँड्या ?’ उनीहरूले भनेछन्, ‘भर्ती ।’ सबैलाई दार्जिलिङ पुर्याएर भर्ती गरे । एक दिन सोधेछन्, ‘तिमीहरू कोही चार नम्बरको छौ कि ?’ भोजपुरलाई पूर्व चार नम्बर भनिन्थ्यो । दुइटाले भनेछन्, ‘छौं साब !’ दुवै केटा आफ्नै टोलका रहेछन् । एक दिन त्यसैमध्येको एउटा शाकाहारी समूहमा रहेछ । सोधेछन्, ‘साधु होस् कि क्या हो ? मासु चल्दैन ?’ उसले भनेछ, ‘चल्छ नि !’ ‘त्यसो भा किन यता, मासु उता छ ।’ केहीबेरअघि एउटा साब आएर सोधेको रैछ, ‘मुर्गी खाने कि सब्जी खाने ?’ उसले मुर्गी भनेको मुड्की बुझेछ । कुटाइ खानुपर्ने डरले हतारहतार ‘सब्जी खाने सब्जी खाने’ भनेको रैछ ।
राजा, राणा र कांग्रेसले दिल्ली सम्झौता गरे । डा. केआई सिंह र रामप्रसाद राईले मानेनन् । भोजपुरमा रामप्रसादको प्रभाव थियो । गृहमन्त्री बीपी कोइराला आफैँ स्थानीय नेताहरूसँग कुरा गर्न भोजपुर आउने भए । मानिसहरू कोइरालालाई स्वागत गर्न श्यामशिला ओइरिए । पल्लोछेउमा लावालस्कर देखापरे पछि ‘जिन्दावाद’ को नारा घन्किन थाल्यो । पाँच–सात विद्रोहीले ‘मुर्दावाद’ भन्नथाले । अरूले पनि ‘जिन्दावाद’ भन्न छोडेर ‘मुर्दावाद’ भन्न थाले । ‘मुर्दावाद’ भन्दै कोइरालालाई अबीर चढाए ।
२०१५ को आमचुनाव । एक मतदाता मतपत्र लिएर सरासर बाहिर निस्किन लागेछ । कर्मचारी र सुरक्षाकर्मीले सम्झाउँदै बाटो देखाउँदै भनेछन्, ‘यता ।’ ऊ मतपत्र बोकेर बाहिरै जान खोज्दोरहेछ । किन ? परको चिलाउनेको रूख देखाउँदै भनेछ, ‘त्यसमा भोट हाल्ने हो ।’
‘मधेसमा जग्गा किन्नु जाऊँ दाजु’, कप्तानले भनेपछि बाउ पनि एक झोला ढ्याके पैसा बोकेर मधेस झरे । धरानमा एक–दुई पक्का घर र लहरै छाप्राहरू थिए । एउटा छाप्रा होटलमा ‘राखिदिनू है’ भन्दै झोला हुत्त्याइराखे । तीन दिनपछि आए । झोलाहरू जस्ताको तस्तै रैछन् । कप्तानले झोला घोप्ट्याए । झोलाभरि पैसा देखेर होटलवाला छक्कै परे । झोला थोत्रो, डङ्डङ्ती गनाउने भएर कसैले नछोएको रैछ । बाउ जग्गा नकिनी फर्किए ।
उबेला हनुमान नगरमा ठूलो हिउँदे मेला लाग्थ्यो । बाउहरू पेन्सन थाप्दै मेला भर्न हूलै बाँधेर लागे । खाना आफैं पकाइ खानुपर्ने । सप्तकोसीको सतहभरि मान्छेको बिस्टा तैरिरहेको । पानीको अर्को उपाय थिएन । अनि ? पानीको सतहमा भाँडा बजायो । मानव बिस्टा परपर हट्थ्यो । हतारहतार स्वाट्ट पानी उघायो ।
कान्छो हाँगोको जेठो भएकाले गाउँले सामाजिक मर्यादाक्रममा बाँचुन्जेल बाउ सबैभन्दा माथि रहे । बाउ भन्थे, ‘एउटा मान्छे तीनचोटि मर्छ ।’ मान्छेको पहिलो मृत्यु सामाजिक मृत्यु हो । मानिसहरूले माया मारेको, तिरस्कार गरेको अवस्था । दोस्रो, भौतिक मृत्यु । अनि तेस्रो, आत्मिक मृत्यु । आत्मिक रूपमा मरिसकेको मान्छेलाई कसैले सम्झिँदैन, सपनामा पनि देख्दैन ।
बाउ मलाई भनिरहन्थे– धेरै पढ्नु, ठूलो मान्छे हुनू । उनले यो वाक्य अन्तिमपटक मलाई क्याम्पसमा पढ्दा जाडो बिदापछि फर्किने बेला भनेका थिए । मैले स्नानोकोत्तर पास गरेको थाहा पाएको भए बाउ खुसीले नाच्थे होलान् । पढेर पनि भत्ता, कमिसन, उपहार नआउने सानो जागिरमा अल्झिरहेको तथा सँगैका धेरै साथीहरू ठूला–ठूला घर गाडीका मालिक भइसक्दा पनि कान्छो छोरो करिबकरिब तन्नम देख्दा निराश नभए पनि बाउ खुसी भने हुने थिएनन् होला । तर, अप्ठ्यारो परिस्थितिमा बाउको सम्झनाले मात्रै पनि शरीर, मन र मस्तिष्कमा तमासको ऊर्जा सञ्चार हुन्छ ।
अहिले बाउलाई सम्झिन गतिलो फोटो पनि छैन । बाउ स्मृतिमा मात्रै छन् । मेरो सपनामा बारबार आइरहन्छन् ।
त्यसैले बाउ, तिमी तेस्रोपटक मर्नेछैनौ !
प्रकाशित : वैशाख ३, २०७९ १०:२२
