स्वच्छन्द सिकारी युगका महिला

मान्छेले प्रयोग गरेको ढुंगे औजारको पहिलो प्रमाण सालाखाला २५ लाख वर्ष पुरानो ठानिन्छ, जुन तान्जानियाको ओल्डुवाई घाटीमा भेटिएको थियो । केन्याको तुर्कना तालमा करिब ३३ लाख वर्ष पुराना ढुंगे हतियार फेला परेको बताइए पनि पर्याप्त विश्लेषण र विवरण आउने क्रम जारी छ, जसले सांस्कृतिक मान्छेको आदि कथा भन्न सकोस् ।

स्थापित पुरातात्त्विक तथ्यका आधारमा सांस्कृतिक मान्छेको इतिहास करिब २५ लाख वर्ष पुरानो छ भनी मानौं । त्यसयताका करिब १२ हजार वर्षअघिसम्मका अवधि उसले तिनै ढुंगे औजारको निर्माण र प्रयोगमा दक्षता प्राप्त गर्दै बितायो । त्यसैले त्यस अवधिलाई पाषाणकाल भनियो, अर्थात् ढुंगेयुग । तिनै ढुंगे औजारका अवशेषहरू, तिनको निर्माण र प्रयोगमा आएका विविधता, जटिलता र विशिष्टताका आधारमा मानव संस्कृतिको उद्विकासका चरणबारे बुझ्ने गरिन्छ– ती मानव संस्कृतिको विकासक्रम बुझ्ने स्रोत हुन् । तिनकै आधारमा हामी मानव इतिहासका कतिपय रहस्य थाहा पाउँछौं, इतिहासका कैयौं रोमाञ्चक कथा ढुक्कले भन्न सक्छौं ।

पछिल्लो दशकको सायद सर्वाधिक चर्चित पुस्तक 'सापियन्स' मानवजातिको संक्षिप्त इतिहास’ का लेखक युअल नोहा हरारीले तिनै पुरातात्त्विक स्रोतहरूका आधारमा भनिएका कथाहरूको पुनरोक्ति गरेका थिए ।

प्रविधि प्रयोगका हिसाबले त्यो बृहद् कालखण्डलाई पाषाण युग भनियो । ढुंगे औजार निर्माण प्रविधिमा भएको उन्नति, तिनमा भेटिने निखारता, तिनका विविध प्रयोग आदिका आधारमा त्यो अवधिलाई पुरापाषाणकालीन र मध्यपाषाणकालीन युग भनी विभाजन गरियो । तर, जीवन निर्वाहका उपायका आधारमा भने त्यो युगलाई सिकारी युग भनियो ।

‘मान्छेको कथा’ को यो अंशमा त्यस सिकारी युगलाई खासमा सिकारी युग नै किन भनियो भन्ने प्रश्नमाथि संक्षिप्त विमर्श गरिनेछ । एक छिन त्यस युगका सामाजिक, आर्थिक जीवनबारे केही कुरा गरौं ।

इतिहासको लामो कालखण्डसम्म मान्छेहरू घुमन्ते जीवन बिताउँथे । स्थायी बसोबासको स्थल हुन्नथ्यो । केही दर्जनदेखि केही सयसम्मको साना–साना झुन्डमा बस्थे । प्रकृतिमा उपलब्ध फलफूल, कन्दमूल, बनस्पति खोजीमुलो–संकलन गर्थे र जंगली जनावरको सिकार गरी गुजारा गर्थे । पाषाणकालीन युगको पछिल्लो अवधि नवपाषाणकालीन युग हो । नवपाषाणकालीन औजारहरू मूलतः खेतीपातीसँग सम्बन्धित थिए । त्यसैले कृषिको आविष्कारलाई नवपाषाणकालीन क्रान्ति पनि भनियो । त्यो यस्तो क्रान्ति थियो, जसले मानव इतिहासको सबै दिशा र गतिलाई सदाका लागि बदलिदियो र सबै अर्थमा मानव इतिहासलाई सभ्यताको अर्को चरणमा उकाल्यो । मानिसहरू सिकारी युगबाट कृषि युगमा प्रवेश गरे, घुमन्ते झुन्डहरू स्थायी बसोबास गर्न थाले, सामाजिक–राजनीतिक संगठनको संरचनाहरू मुखरित रूपमा देखा पर्न थाले । आजको मान्छे र सभ्यताको सुरुवाती मोड सोही नवपाषाणकालीन क्रान्ति अर्थात् कृषिको आविष्कार नै थियो ।

भूगोलका सबै खण्डमा सिकारी युगको अन्त्य र खेतीपातीको सुरुवात अर्थात् घुमन्ते जीवनको अन्त्य र स्थायी बसोबासको सुरुवात एकै समयमा भएको थिएन । खेतीको सुरुवाती प्रमाण आजभन्दा करिब १२ हजार वर्षपहिले पश्चिम एसिया (मध्य–पूर्व) को खाडीवरिपरिको हँसिया वा अर्धचन्द्र आकारको क्षेत्रमा फैलिएको भूभागमा भएको थियो, जसलाई मलिलो अर्धचन्द्र (फर्टाइल क्रेसन्ट) पनि भनिन्थ्यो । खेतीको मात्र नभई थुप्रै प्रविधि र तकनिकीको विकास पनि सोही भूभागबाट भएका कारण त्यसलाई मानव सभ्यताको उद्गमस्थल नै मानिन्छ, त्यसैले त्यस मरुस्थललाई सभ्यताको कोक्रो (क्रेडल अफ सिभिलाइजेसन) पनि भनियो । आजको इराक, सिरिया, लेबनान, इजरायल, जोर्डन, उत्तरी इजिप्ट, टर्की आदि खाडीवरिपरिका देशहरूमा नै कृषिको पहिलो प्रमाण पाइएको थियो । एसियाका अन्य भागमा केही हजार वर्षको अन्तरालमा र युरोपमा त झनै पछि मात्रै कृषिको प्रारम्भ भएको देखिन्छ ।

अक्षरहरूको आविष्कार र लेखनकलाको थालनी हुनुभन्दा पहिले पाषाणकालीन औजारलाई ‘टेक्स्ट’ को रूपमा पढेर मानवजातिको इतिहासबारे थाहा पाएका हौं हामीले । त्यसैले यी इतिहास पठनका प्राथमिक स्रोत थिए । साथमा अन्य स्रोतजस्तै डढेका बिजनहरू, परागकणहरू, घुमन्ते जीवनका अस्थायी शिविरहरूका संरचनाका अवशेषहरू, समाधिस्थल र र मानव अवशेष, ढुंगामा कुँदिएका चित्र आदि, जो हालसम्म पनि सुरक्षित थिए र पुरातत्त्वविद्हरूले पद्धतिसंगत तरिकाले उत्खनन, संकलन र विश्लेषण गरेका छन्, तिनैका आधारमा मानव इतिहासको सम्पूर्णता थाहा पाउने प्रयास गर्छन् मानवशास्त्री । उदाहरणका लागि आजभन्दा २० हजार वर्षपहिले मान्छेहरू कस्तो स्थानमा बसोबास गर्थे ? घुमन्ते थिए कि स्थायी बसोबास गरेर बस्थे ? परिवारको संरचना कस्तो हुन्थ्यो ? विवाह प्रणाली कस्तो थियो ? लैंगिक सम्बन्ध कस्तो थियो ? मातृसत्ता थियो कि पितृसत्ता ? कस्तो घरमा बस्थे ? सामाजिक संरचना, राजनीतिक सगंठनहरू, नेतृत्व र न्याय प्रणालीको अवस्था कस्तो हुन्थ्यो ? जीविका गुजारा कसरी हुन्थ्यो ? व्यापार वा साटफेर कोसँग, कति दूरसम्म हुन्थ्यो ? आदि यावत् प्रश्नको जवाफ यिनै अवशेषको विश्लेषणबाट गरिन्छ ।

कुनै स्थान विशेषबारे सम्बन्धित लिखित प्रमाण फेला पर्नुभन्दा पहिलेको विगतलाई त्यस भूगोलको प्राग्इतिहास र लिखित प्रमाण फेला परिसकेको विगतलाई इतिहासकाल मान्छौं । भनिन्छ, इतिहास पक्षपाती हुन्छ । लेखनको सीप, ज्ञान र तिनको नियन्त्रण गर्ने शक्ति भएकाहरूका पक्षमा लेखिन्छ इतिहास । तर, प्राग्ऐतिहासिक प्रमाण भने निष्पक्ष हुन्छ । जान्नेहरू भन्छन्, पुरातात्त्विक प्रमाणहरू मौन रहन्छन्, तर झूट बोल्दैनन् ।

आज पनि प्राग्इतिहासकालीनजस्तै लाग्ने जीवन निर्वाह गरिरहेका आदिवासी समुदायहरू विश्वका अनेकन भागमा जीवित छन्, जो आज पनि घुमन्ते जीवन बाँच्छन्, खेतीपाती गर्दैनन्, सिकार र कन्दमूल संकलन गरेरै बाँचेका छन् । र, पुरातात्त्विक सन्दर्भमा भेटिएजस्तै ढुंगे औजार प्रयोग गर्छन् । मानवशास्त्रीहरू तिनै समुदायको अवलोकन र अध्ययन गरेर ती औजारको प्रयोग अनि तीसँग गाँसिएका सामाजिक, सांस्कृतिक, मनोवैज्ञानिक अनेकन आयाम थाहा पाउँछन् । यसरी पुरातात्त्विक सन्दर्भमा फेला परेका विगतका मानव संस्कृतिका अवशेषको व्याख्या र विश्लेषण वर्तमानमा झन्डै त्यस्तै अवस्थामा बाँचिरहेको समुदायको अध्ययनको सहायतासमेतले गर्नका लागि मानवशास्त्रीहरू विशिष्ट खाले तुलनात्मक अध्ययन विधि प्रयोग गर्छन् । यहाँ ‘झन्डै’ भन्ने फुर्को किन आवश्यक पर्‍यो भने आजका घुमन्ते समुदाय, जो सिकार गरेर, कन्दमूल/वनस्पति खोजेर खान्छन्, अहिलेको कृषि–औद्योगिक संसारबाट टाढा छन् तैपनि तिनीहरू आजभन्दा एक हजार वा १० हजार वर्ष त्यस्तै जीवन बिताउने समुदायभन्दा पक्कै फरक छन् । एउटा निकटको उदाहरण हुन सक्छन् पश्चिम नेपालका राउटे आदिवासी । राउटेहरू आजसम्म पनि घुमन्ते जीवन बाँच्छन्, स्थायी बसोबास छैन, खेतीपाती गर्दैनन्, गुना (बाँदर) को सिकार गर्छन्, साटफेरमा गुजारा गर्छन् । उनीहरूको जीवन निर्वाहको मूल पद्धति एक सय वर्षअघि पनि त्यस्तै थियो, तर त्यतिबेलाका राउटे र अहिलेको राउटेमा धेरै कुरा फरक छ । आजको राउटेको अवलोकनकै आधारमा मात्रै सय वर्षअघि पनि उनीहरू ठ्याक्कै यस्तै थिए भन्न सकिन्न ।

मानवशास्त्री मार्सल शालीन पाषाणकाल अर्थात् सिकारी युगलाई मौलिक समृद्ध समाज (ओरिजिनल अफ्लुएन्ट सोसाइटी) भन्थे । मान्छेका आवश्यकता र चाहनाहरू कृषि युगमा भन्दा सिकारी युगमा तुलनात्मक रूपमा कम समय र श्रममार्फत प्राप्त हुन्थ्यो । तत्कालीन उत्पादन प्रणालीमा पेटको आवश्यकता र मनको रहर सीमित हुन्थे र ती सहजै पूरा गर्न सकिन्थ्यो । तर, कृषिको प्रारम्भ र त्यसपछिको समयमा खासगरी पुँजीवादको उदयसँगै मान्छेको आवश्यकता र रहर असीमित हुन थाले, जसको आपूर्ति र समृद्धिको अनुभव कठिन हुँदै गयो ।

विभिन्न अध्ययनले देखाएका छन्– सिकारी युगमा प्रतिएकाइ क्यालोरी बराबरको खानेकुरा जम्मा गर्न जति औसत समय लाग्थ्यो कृषि युगको सुरुवातपछि त्यति नै क्यालोरी प्राप्त गर्न पहिलेभन्दा बढी श्रम र समय खर्चनुपर्ने भयो । यो लामो पृष्ठभूमिपछि अब पुनः मूल समस्यातिर केन्द्रित बनौं ः पाषाणकालीन त्यो समयलाई सिकारी युग नै किन भनियो ?

अंग्रेजहरू सिकार–सकंलन (हन्टिङ–ग्यादरिङ() को युग भन्थे । तर, हामीले त्यसलाई सिकारी युग मात्र भन्यौं । बीसौं शताब्दीको सुरुवातदेखि नै केही पुरातात्त्विक प्रमाण र केही मानवशास्त्रीय काल्पनिकीको सहायतामा ‘म्यान द हन्टर’ को भाष्य तयार गरियो । अनि त्यसमा लामो समय प्रश्न उठाइएन । तर, यो प्रश्नयोग्य विषय थियो– किन त्यस युगलाई सिकारी युग मात्र भनियो ? यो प्रश्नको खास आधार छ ।

सन् १९६६ मा ७५ जना मानवशास्त्री (जसमा ७० जना पुरुष थिए) सिकागो विश्वविद्यालयमा एउटा सिम्पोजियमका लागि भेला भएका थिए– शीर्षक थियो ‘म्यान द हन्टर’ । त्यो सिम्पोजियम कृषि युगभन्दा पहिले मानिसहरू कसरी बाँच्थे भन्ने अहं प्रश्नको उत्तर खोज्न केन्द्रित थियो । भेला भएका मानवशास्त्रीले तत्कालीन समयमा विश्वका विभिन्न कुनामा अस्तित्वमा रहेका घुमन्ते, सिकार–संकलन गरी जीवन बाँचिरहेकाहरूको अध्ययन गरेका थिए । खासमा उक्त सिम्पोजियमले नै ‘म्यान द हन्टर’ को भाष्यलाई प्रश्न गर्न सुरु गरेको थियो । त्यसपछिका वर्षमा भएका अध्ययनले लैंगिक दृष्टिकोण र आयामलाई महत्त्व दिन थाल्यो । निष्कर्ष निकाल्यो– सिकारी युग भनिए पनि ती समाजमा तुलनात्मक रूपले शान्ति थियो । समतामूलक समाज थियो । महिला मानवशास्त्रीहरूको हस्तक्षेप र लैंगिक दृष्टिकोणको महत्त्व बढ्दै जान थालेपछि ‘म्यान द हन्टर’ भन्ने भाष्यको लोकप्रियता क्रमशः कमजोर हुन थाल्यो ।

तत्कालीन अध्ययनहरूका अनुसार, सिकार मूलतः पुरुषको काम थियो र संकलन–खोजीमुलो (कन्दमूल, वनस्पति आदि) गर्ने काम महिलाको । सिकार वा संकलन गरेका वस्तुलाई उपभोगयोग्य बनाउने काम पनि मूलतः महिलाकै हुनेगर्थ्यो । संकथन यसरी निर्माण गरियो कि मानौं पाषाणकालमा लैंगिक भूमिका परिभाषित र निर्दिष्ट थियो । यद्यपि यो सिद्धान्त पछिल्लो कालखण्डमा क्रमशः क्षीण हुँदै छ ।

मानवशास्त्रीय अध्ययनहरूले प्रमाणित गरेका छन्– सिकारी युग भनिए पनि निर्वाहको अधिकांश पूर्ति सिकारबाट होइन बरु संकलनबाट हुने गर्थ्यो । मान्छेलाई आवश्यक पर्ने अधिकांश क्यालोरी खोजीमुलोबाटै आउँथ्यो । अर्थात् मानव जातिको अस्तित्व रक्षा र निरन्तरताका लागि पुरुषको भन्दा महिलाको भूमिका अहं हुने गर्थ्यो । तर, त्यस अवधिलाई पनि हामीले सिकारी युग भनिरह्यौं ।

किन ? प्रश्न यही हो । किन सिकारी युग ? अग्रणी मानावशास्त्री लेविस हेनरी मोर्गनले उत्तरी अमेरिकाका इरोक्वय आदिवासीहरूको अध्ययनका आधारमा लेखेको महत्त्वपूर्ण पुस्तक ‘प्राचीन समाज’ (एनसिअन्ट सोसायटी, १८७७) को केही महत्त्वपूर्ण सार लैंगिक सम्बन्धबारे छ । उनका अनुसार, ती आदिवासी समुदायमा महिलाको हैसियत उच्च थियो, आर्थिक गतिविधिमा दबदबापूर्ण भूमिका थियो, संस्कार र राजनीतिक गतिविधिमा महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो र सन्तानहरूको पहिचान मातृवंशीय थियो । मोर्गनका अनुसार, स्थायी बसोबासको थालनीपछि निजी सम्पत्ति थुपार्ने परम्परासँगै महिलाको यो हैसियत पुरुषहरूले कब्जा गरे ।

उनै मोर्गनलाई अनुसरण गर्दै र उनैको अध्ययनलाई आधार मानेर फ्रिदरिक एंगेल्सले ‘परिवार, निजी सम्पत्ति र राज्यको उत्पत्ति’ (द ओरिजिन अफ द फेमिली, प्राइभेट प्रपर्टी एन्ड द स्टेट – १८८४) मा थप व्याख्या र सैद्धान्तीकरण गरे । एंगेल्सले लेखे– कृषिको सुरुवात अघि सामूहिक सम्पत्ति/स्रोत महिलाको अधीनमा हुन्थ्यो ।

एंगेल्सका अनुसार, कृषिको सुरुवातसँगै कृषि औजार, जस्तै हलो र जोत्नमा प्रयोग हुने जनावर पुरुषको स्वामित्व र नियन्त्रणमा रहन पुग्यो । यसरी पुरुष निजी सम्पत्तिको पहिलो मालिक बन्न पुग्यो । उक्त सम्पत्ति उसले आफ्ना सन्ततिलाई पुस्तान्तरण गर्नुपर्ने भयो । तसर्थ उसले एक जनासँग मात्रै विवाह गर्नुपर्ने र परिवारलाई स्थायित्व दिनुपर्ने भयो ताकि वंश परम्परा/प्रणालीमाथि पनि नियन्त्रण कायम हुन सकोस् । यस उपक्रमले क्रमशः महिलाको शरीर, यौन जीवन र सन्तानमाथि नियन्त्रण र मोनोपोली हुन थाल्यो । सँगै कानुनी अधिकार पनि स्थापित हुन पुग्यो । अन्ततोगत्वा महिलाको यौन छनोटमा बन्देज र आर्थिक रूपमा पुरुषको अधीनस्थ कायम भयो ।

मोर्गनको अध्ययन र अन्य मानवशास्त्रीय पुरातात्त्विक अध्ययनका आधारमा पनि के कुरा प्रमाणित तवरले भन्न सकिन्छ भने कृषि युगभन्दा पहिले पाषाणकालमा सन्तान आमाका नामबाट चिनिन्थे अर्थात् मातृवंशीय थिए, मातृस्थानिक थिए । तर, मोर्गन, एंगेल्स र अन्यले भनेजस्तो त्यस्तो कुनै पुरातात्त्विक प्रमाण भेटिएको थिएन/छैन ताकि कृषियुगपूर्व मातृसत्ता थियो भन्ने प्रमाणित गर्न सकियोस् । विगतमा जस्तै अहिले पनि कतिपय आदिवासी समुदायमा सन्तति आमाको नामबाट चिनिन्छन् (मातृवंशीय) । विवाहपछि महिलाको मातृघरमा घरजम गर्छन् (मातृ–स्थानिक परिवार) । तर, ती सबै मातृसत्ताका पर्याप्त प्रमाण होइनन् । यहाँ मातृवंशीय, मातृस्थानिक र मातृसत्तात्मक शब्दका अर्थहरूको भेद नगरेको भएर त्यस्तो निष्कर्ष निकालिएको हुन सक्छ । अहिले पितृसत्ता छ भन्नुको अर्थ पहिले अनिवार्य रूपमा मातृसत्ता थियो भन्नु स्वयंसिद्ध तथ्य होइन । स्थापित तथ्य के हो भने त्यस समयमा महिलाहरू हैसियतशाली थिए ।

पुनः उही प्रश्न, त्यसो भए किन सिकारी युग ? लेखनमा पुरुषको एकलौटी वर्चस्वले नै इतिहासमा पनि लामो समयसम्म ‘पुरुषार्थ’ को एकलकाँटे भाष्य निर्माण गर्ने उद्यम जारी रह्यो । पुरुषमा रहेको शक्ति र ज्ञानको आधिपत्यले पुरुष केन्द्रित यथार्थ निर्माण गर्दै रह्यो । स्थापित संकथन र मान्यतालाई प्रश्न गर्ने परम्परा कमजोर थियो । सिकारी युग केवल शब्दको कुरा थिएन, यो त शक्ति हुनेहरूले कसरी इतिहास र ज्ञानलाई एकलौटी बनाउँछन् भन्ने उदाहरण थियो । सिकार गर्नु साहसिक काम हो, त्यस्तो साहस पुरुषमा मात्रै हुन्थ्यो भन्ने भाष्यले निर्माण गरेको संकथन र वृत्तान्तको निरन्तरता आजसम्म छँदै छ । अनेकौं अध्ययनले देखाएका छन्– सिकारमा पनि महिलाहरूको भूमिका महत्त्वपूर्ण रहने गर्थ्यो । तर, ‘म्यान द हन्टर’ को संकथन यति बलशाली रह्यो कि महिलाको भूमिका मानौं कन्दमूल खोज्नेमा मात्रै सीमित थियो भन्ने स्टिरियोटिपिकल इमेज स्थायी भएर रह्यो ।

लैंगिक अध्ययनको हस्तक्षेपकारी परम्परा सुरु भएपछि मानवशास्त्रीहरू, खासगरी प्राग्ऐतिहासिक कालमा रुचि हुनेहरूले मानव संस्कृतिको विकासमा महिलाका भूमिकाको पुनर्व्याख्या प्रारम्भ गरे, कतिपय स्थापित मान्यतालाई प्रश्न गरे । प्रमाणका आधारमा मानव संस्कृतिको उद्विकासमा महिलाको भूमिका कमजोर थिएन बरु पुरुषको भन्दा महत्त्वपूर्ण थियो भनेर इतिहासको पुनर्व्याखा गरे । पुरुषार्थको गाथा नै मूल प्रवृत्ति ठान्ने कथनलाई प्रश्न गरे, चुनौती दिन थाले । पुरुषको भूमिका महिलाको भन्दा महत्त्वपूर्ण थियो भन्ने इतिहासमाथि पुनर्विचार हुन थाल्यो । ‘विमन इन प्रिहिस्ट्री’, ‘इनजेन्डरिङ द पास्ट’, ‘जेन्डर एन्ड आर्किअलोजी ः कन्टेस्टिङ द पास्ट’, ‘मेनिफेस्टिङ पावर ः जेन्डर एन्ड द इन्टप्रिटेसन अफ पावर इन आर्किअलोजी’ जस्ता पुस्तक केही उदाहरण हुन् । अहिले मानव इतिहासको पुनर्व्याख्या गर्ने उपक्रम र ज्ञानको क्षेत्रमा महिला मानवशास्त्रीहरूको हस्तक्षेप प्रभावकारी छ, बढ्दो छ । ज्ञान निर्माणको लामो एकलकाँटे र ढिट परम्पराका कारण एक प्रकारको संकथनमा अभ्यस्त अनुसन्धानकर्ताले लैंगिक दृष्टिकोणलाई प्राधान्यता दिन थाले । अन्ततोगत्वा मानव संस्कृतिको उद्विकासमा महिलाको भूमिका महत्त्वपूर्ण थियो वा कमजोर थिएन भन्ने स्थापित भएको छ । मातृसत्ता थियो कि थिएन भन्ने कुराले मानव संस्कृति र सभ्यताको उद्विकासमा महिलाको महत्त्वपूर्ण भूमिका थियो, महिलाको हैसियत उच्च थियो भन्ने यथार्थलाई फरक पार्दैन ।

यद्यपि अझै मानव सभ्यता र संस्कृतिको लामो यात्रामा महिलाको भूमिकामाथि पर्याप्त न्याय गर्न सकेका छैनन् मानवशास्त्रीहरूले । तर, इतिहासको पुनर्व्याख्खा गर्ने र न्याय गर्ने पहल पनि उनीहरूले नै गर्नेछन् । गरिरहेकै छन् ।

समाज विज्ञानमा अन्तिम सत्य वा परम यथार्थ भन्ने हुँदैन । कुनै सत्य वा यथार्थ त्यतिबेलासम्म मात्रै सत्य वा यथार्थ रहन्छ, जबसम्म तिनलाई त्यसभन्दा उन्नत सत्य वा यथार्थले विस्थापित गर्दैन । कृषिभन्दा पहिलेको युगलाई सिकारी युग नै भनिनुको अर्थ–राजनीतिक–सांस्कृतिक व्याख्या मानवशास्त्रीहरूको यस्तै उन्नत यथार्थ उजागर गर्ने प्रयत्न थियो ।