यी जोधाहा कविता

महिला–पुरुष जैविक मात्रै नभई सम्पूर्ण रूपमै भिन्न हुन् भन्ने मान्यता स्थापित गर्न आदिम समाजले संस्कार र मर्यादाका नाममा महिलाको शिरमाथि जबर्जस्ती गुथाइएको वस्तु हो– ‘चुल्ठो’ । चुल्ठोसँग निकै पुरानो सम्बन्ध छ महिला दासताको । लामो कपाल सर्लक्क कोरेर बाट्नु, शरीरभरि विभिन्न धातुका आभूषण पहिरिनु र हिँड्दा वा उफ्रिँदा असहज हुने पोसाक लगाउनु परम्परागत समाजको नजरमा साँचो अर्थमा महिला हुनु हो ।

यसको ऐतिहासिकता जोडिन्छ, पुरानो समाजसँग । दास युगमा अधिकतम मात्रामा स्त्रीहरू दास बनाइए । जब महिला सामूहिक कार्यशालाबाट घरभित्र कैद हुन थाले, उनीहरूको स्वतन्त्रतालाई जकडेर नियम–अनुशासनको लगाम खिच्न पुरुषले ठूला प्रपञ्च रचे । त्यहाँ धर्म, संस्कार, संस्कृति र परम्पराका नाममा महिला स्वतन्त्रतामाथि ठूलै हस्तक्षेप गरियो– महिलाले यो गर्नु हुन्छ–यो हुँदैन, यहाँ जानु हुन्छ–यहाँ हुँदैन, यो लगाउनु हुन्छ–यो हुँदैन आदि इत्यादि । कवि कल्पना चिलुवालको कविता–किताब ‘चुल्ठो’ ले समाजमा स्थापित तिनै पुरातन मूल्य–मान्यतामाथि प्रश्न गरेको छ । कल्पनाका कवितामा आक्रोश छन्, आवेग छन्, काव्यिक कटाक्ष छन् । उनी सामाजिक कुरीति र कुसंस्कारसँग आँखा जुधाएर सशक्त प्रतिवाद गर्छिन् । प्रत्येक उत्पीडन, दलन, हिंसा र शोषणको अन्त्य चाहन्छिन् । उनका कवितामा सनातनी भाषा होइन, सदियौँदेखि समाजको पीँधमा दबिएका मानिसको आवाज सुनिन्छ ।

उनी आम महिलाका मर्मसँग एकाकार छिन् । उनी कविताको औंला उठाएर शासक वर्गलाई प्रश्न गर्छिन् । उनको निडरता कतै राज्यसत्तासँग टकराउँछ त कतै जनतालाई खेलको मोहोरा बनाएर सत्तासम्म पुग्ने भर्‍याङ सम्झिने पथभ्रष्ट राजनीतिक चरित्रसँग ।

कल्पनाका कवितामा प्रश्न छन्, उत्तेजना छन्, विश्लेषण छन्, अन्वेषण छन् । धेरैलाई लाग्न सक्छ, उनका कवितामा प्रेम किन छैन ? नितान्त एक प्रेमी–प्रेमिकाबीचको प्रेम नहोला, तर मानवीय प्रेम, सामूहिकताप्रतिको प्रेम, देशप्रेम र वर्गीय प्रेम उनको कवितामा भरिभराउ छन् । मार्क्सवादको वैचारिक आलोकमा प्रशिक्षित उनी वर्गीय समाजका अन्तर्विरोध खोतल्दै त्यसले माग्ने वर्गीय सङ्घर्षलाई आत्मसात् गर्छिन् ।

भौतिकवादी दृष्टिकोणद्वारा जीवन र जगत्प्रतिको द्वन्द्वात्मकतालाई उनका कविताले प्रस्ट भाषामा प्रतिविम्बित गर्छन् । उनी शोषक–उत्पीडकलाई वर्गीय शत्रु ठान्छिन् । सर्वहारा श्रमिकजनको आवाज बोल्छिन् । दलाल प्रवृत्ति, नवसामन्त तथा उपभोक्तावादी पुँजीवादविरुद्ध प्रतिपक्षीय भूमिकामा हुन्छिन् । ठगिखानेविरुद्ध लेख्छिन् र गरिखाने भुइँमान्छेका पक्षमा कविताबाटै ‘इन्कलाब’ बोल्छिन् ।

एउटा स्थापित भाष्य छ, ‘साहित्य समाजको दर्पण हो ।’ तर, अब साहित्य समाज बदल्ने पतिवर्तनकारी अस्त्र पनि बन्नुपर्छ । साहित्यले वर्तमानमा उभिएर भविष्यको दिशानिर्देश गर्न सक्नुपर्छ, वर्तमान समाजको उल्थासँगै भविष्यको चित्र निर्माण गर्न सक्नुपर्छ । साहित्यको यो भाष्य चिलुवालका कवितामा प्रयोग भएका छन् । उनका कविता वर्तमानका जटिलतालाई कसरी चिर्ने भन्ने मार्ग पहिल्याउन प्रयत्नशील छन् । कल्पनाका कविताको भाषा कठोर छ र शैली जोधाहा । तर, विलियम वर्डस्वर्थलगायतले भनेजस्तै ‘अनुभूतिको स्वतःस्फूर्त अभिव्यक्ति’ उनका कवितामा छन् । कवि पाशको जस्तो क्रान्तिचेत र वर्गसङ्घर्षप्रेम अनि कवि कृष्ण सेन ‘इच्छुक’ को जस्तो निडरता र बुलन्द विद्रोही भाव छन् । भलै एकाध कवितामा कला पक्ष केही कमजोर छन् । तर, कविताले दिने सन्देश, विचार पक्ष र विषयवस्तुको उठान स्पष्ट छ ।

किताबका ‘चुल्ठो’, ‘बोक्सी जुलुस’, ‘भान्सा घर’ जस्ता केही कविता नारी हुनुको मर्मसँग एकाकार छन् र तिनले अस्तित्ववादी धार बोकेका छन् । ‘बजार’, ‘बजारको रमिताशास्त्र’ लगायतका केही कविताले केवल क्रय–विक्रयको अन्तर्वस्तु बोकेको बजारवादमाथि प्रहार गरेका छन् । ‘सरकार’, ‘भूकम्पपछिको मध्यान्तर’, ‘लाठीचार्ज, हुरी र शासक’ जस्ता कविताले शोषित तथा उत्पीडित जनताको मर्मबोध नगर्ने शासकीय प्रवृत्तिमाथि कटाक्ष गर्दै राज्यसत्ताको चरित्रलाई उदाङ्गो पारेका छन् । कतिपय कविताले परम्पराका रूपमा लादिएका अन्धविश्वास, रुढी र पुरातन संस्कारमाथि प्रहार गरी प्रगतिशील धार पछ्याएका छन् । ‘गुलाबको ट्याटु र पन्युको डाम’ कविताले बढ्दो पश्चिमा संस्कृतिको अनावश्यक सिको अनि परम्परा र संस्कृतिका नाममा दिएको घाउ, रहर र बाध्यताबीचको विरोधाभास बोलेको छ । सदियौँदेखि समाजमा बाँचिरहेको एउटा अन्धविश्वासको दृष्टान्त हो, ‘बोक्सी जुलुस’ । बोक्सी प्रथा अर्थात् पुरातन परम्पराको एउटा विकार, जसबाट आज पनि कैयौँ महिलाहरू प्रताडित छन् ।

दुःख, दर्द र पीडाको फेहरिस्त फुकाउँदै कविताले शालीन विद्रोही चेत बोलेका छन् । कवितामा निराशा भेटिँदैनन् । यी कविताले पाठकलाई उमङ्ग र ऊर्जा भर्दै जीवनप्रति सकारात्मक र आशावादी बन्न सिकाउँछन् ।

चिलुवालका कविता वास्तविकतासँग साक्षात्कार गर्छन् । सुन्दर शैली, प्रस्ट भाव यी कविताको विशेषता हो । कवि परिवर्तन पक्षधर हुन् भन्ने उनको ‘छनोट’ कविताले बोल्छ । उनले जीवनको परिभाषा दिन नदीलाई रोजेकी छन् । नदी निरन्तरताको विम्ब हो भने चलायमान हुनु नदीको विशेषता । कविले आकाशको भव्यता होइन, नदीको चलायमान पक्षसँग जिन्दगीलाई परिभाषित गरेकी छन् । उनको ‘छनोट’ भव्यतामाथि नभएर निरन्तर चलिरहने प्रक्रियामाथि अडिएको छ ।

कविसँग मेरो दोहोरो सम्बन्ध छ । नारी हुनुको सम्बन्ध र कविले कविसँग स्थापित गर्ने भावनात्मक एवम् वैचारिक सम्बन्ध । शोषित, दमित र उत्पीडित वर्गको आवाज बोल्दै युगीन चेतना बोक्ने यी कवितासँग म सहमत छु र तिनले बोक्ने विचारप्रति एक्यबद्ध छु ।