५० वर्षअघिको भेट
दोलखाको बाबरे गाउँबाट यो कथा सुरु हुन्छ । ३ वर्षे उमेरमा बा–आमाका साथ लागेर छाडेको बाबरे गाउँ घुम्न २२ वर्षे लक्का जवान भएपछि मात्रै पुगेको थिएँ । त्यो पहाडी गाउँको दुःख र हैरानी तथा १२ महिनै काम गरेर मात्रै हातमुख जोर्न सकिने स्थिति देखेर म भावुक बनेको रहेछु क्यार !
दार्जिलिङ फर्कनासाथै नाटक–रंगमञ्चका चिनारुको संगत र गोर्खा दुःख निवारकजस्ता संस्थाको रस भिजेर होला, मैले लेखेको थिएँ— अनि देउराली रुन्छ ।
उसो त सन् १९७२ मा ‘अनि देउराली रुन्छ’ सार्वजनिक हुनुअघि दुई छोटा नाटक ‘तर क्षितिज हाँस्दैन’ र ‘अनुराग’ लेखेर मञ्चन भइसकेका थिए । त्यसमा कर्म योञ्जनको संगीत र कुमार सुब्बा, दावा ग्याल्मोको स्वर थियो । तर, एक सिकारु नाटक लेखक भएकाले हुन सक्छ– मभन्दा केही वर्षले जेठा कुमार सुब्बालाई मैले प्रत्यक्ष चिन्न पाएको थिइनँ, कर्म दाजुले सबै तरतिव मिलाउनुभएको थियो ।
पछि ‘अनि देउराली रुन्छ’ नाटकलाई रंगमञ्चमा उतार्ने इच्छाबारे र यो गीति नाटक भएकाले आफूले लेखेका गीतमा ट्युन भरिदिनसमेत अग्रज कर्म योञ्जनलाई आग्रह गरेको थिएँ । गीतमा धुन भरिसकेर गायकका रूपमा कुमार सुब्बालाई लिएर मकहाँ आउनुभएको थियो, कर्म योञ्जन । सन् १९७२ को सुरुवातमा मैले कर्ममार्फत गायक कुमारलाई गोर्खा दुःख निवारक सम्मेलन कक्षमा पहिलो पटक चिनेको थिएँ, कुराकानी भएको त्यही पहिलोपालि थियो ।
त्यसअघि कुमारले दार्जिलिङका केही सांस्कृतिक कार्यक्रमका स्टेजमा गीत गाइरहेको मैले देखेको थिएँ । उनी मजस्तै मझौला कदका थिए, हेर्दैमा असल लाग्ने । पछि संगतमा थाहा भयो— उनी निकै अन्तर्मुखी पनि रहेछन् । कति कुरा आफूलाई लागिरहेको भए पनि भन्नै नसक्ने । कतिपय गीतका शब्द वा सन्दर्भबारे उनी केही भन्न खोजिरहेका हुन्थे तर, भनिहाल्दैनथे ।
एक पटक भने कुमार वा कर्मले नभने पनि नेपालको तत्कालीन राजा शासनका कारण होला, मेरो एउटा गीतको शब्दमा हेरफेर गरिएको रहेछ । कुमार–कर्मसहितको टोली काठमाडौंको रत्न रेकर्डिंङ स्टुडियोमा ‘अनि देउराली रुन्छ’ को गीत रेकर्ड गराएर आएपछि र रेडियोबाट गीत बज्न थालेपछि मात्रै यस्तो शब्द हेराफेरी थाहा पाएको थिएँ । मैले लेखेको ‘सारंगीको तारले’ गीतको बीचको अन्तरामा ‘मेरो स्वरमा झुपडी र दरबारको कथा’ थियो, पछि रेकर्डमा भने ‘मेरो स्वरमा आफ्नै गाउँ र बस्तीको कथा’ भएको रहेछ । पछि दार्जिलिङमा कुमारलाई भेटेर त्यो शब्द हेरफेरबारे जिज्ञासा राखेको पनि थिएँ, त्यत्तिकै कुरो फासुफुस भयो । त्यसपछि मैले लेखेका र मन्चमा आएका ‘फेरि इतिहास दोहोरिन्छ’ (सन् १९७४), ‘क्रसमा टाँगिएको जिन्दगी’ (१९७५) र ‘विद्रोही राजरक्त’ (१९७८) भन्ने नाटकमा पनि कर्म र कुमारकै जोडा थियो ।
तर, ‘अनि देउराली रुन्छ’ ले अचम्मै गर्यो, मैले नसोचेको कुरा ! त्यसको ‘देउरालीका ठिटी हो’, ‘हे फूल चुँडेर लाने हो’ जस्ता गीतमा कर्मको संगीत र कुमारको स्वर यसरी जम्यो कि त्यो नाटक भनेकै त्यही गीत हो भनेजस्तै भयो । कथावस्तु त थियो नै, त्यसमाथि शब्द–संगीत–स्वर पनि परिपूरकझैं बने, पपुलारिटी बढाउन । त्यसरी मानवीय संवेदनालाई सूक्ष्म रूपले ब्याख्या गर्न नाटकभित्र गीतसंगीत प्रयोग गरिनु अपरिहार्यझैं थियो, त्यो समयमा ।
सन् ६० को दशकमा ख्याति कमाएका नाटककार मोहन थापाका नाटकमा पनि गीतसंगीत हालिएको थियो । थापाका ‘साँझको तारा (१९६४)’, ‘भुलेको बाटो (१९६४)’, ‘सीमा (१९६२)’, ‘समाधि (१९६३)’ जस्ता नाटकमा पनि प्रशस्तै गीत थिए । त्यसमा संगीत कपिलराज सुब्बा वा शरण–रञ्जितको हुन्थ्यो । त्यसबाहेक, नन्दा हाङखिमको ‘युद्धहरू’ नाटक र भवानी भिक्षुको ‘त्यो फेरि फर्केला ?’ कथामा पनि कुमार–कर्मकै जोडी थियो । भिक्षुको कथामा भने अगमसिंह गिरीले नाटकीकरण गरेका थिए ।
कुमारसँगको सांगीतिक साइनोको कुरा गर्दा ‘अनि देउराली रुन्छ’ का गीतहरू तथा ‘मेरो सानो मुरलीमा’ गीतबीच घनिष्ठ सम्बन्ध रहेकोझैं धेरै श्रोताले ठानेका रहेछन् । म दार्जिलिङ छँदै र पछि काठमाडौं आएपछि (सन् १९७९) पनि ‘मेरो सानो मुरलीमा’ गीतलाई ‘अनि देउराली रुन्छ’ भित्रकै कथा–व्यथा सम्झनेहरू पनि प्रशस्तै भेटिए । यो संयोग मात्रै हो, यी दुवै रचनामा कर्म योञ्जनको संगीत छ, यी दुवै एकै समयमा रेकर्ड भएर (सन् ७२ पछि) उधुम चर्चामा छाएका हुन् । तर, समय र सृजनाको तारतम्य मात्रै यसमा मिलेको हो ।
‘मञ्जुलको ‘मेरो सानो मुरलीमा’ गीत त मैले कर्म दाजुमार्फत पाएको हुँ, मञ्जुलले मलाई दिएको होइन । सन् ६० दशकको अन्त्यतिर राल्फाली समूह दार्जिलिङ पुगेका बेला मञ्जुलले यो गीत कर्म दाजुलाई दिएका रहेछन्, धुन भरिपाऊँ भनेर । पछि मैले त्यही गीत गाउन पाएको हुँ, जसले कुमार–कर्म–मञ्जुल ट्रियोलाई नसोचेको तालमा सबैतिर चिनायो’, कुमारले कतै अन्तर्वार्तामा भनेका पनि छन् ।
यसरी सन् १९७२ भरि नै ‘अनि देउराली रुन्छ’ ले नामकाम बनाइरह्यो । त्यसपछि पनि कुमारसँग हिमालय कला मन्दिरमा यदाकदा भेट हुन्थ्यो । धेरैपछि सन् २००७/०८ तिर होला—काठमाडौंमा आयोजना भएको कुमार सुब्बाको सांगीतिक पलेंटीमा पनि मैले कुमारलाई भेट्न पाएको थिएँ । कुमार एकदमै समर्पणयुक्त र भाव बोकेर मात्रै गाउन थाल्ने गायक थियो, रिहर्सल परेका बेला ऊ दिनैभर गीत गाइरहेको हुन्थ्यो । उसले ‘गीत गाउन पाएमा मलाई दिनरातै उज्यालो लाग्छ’ भनिरहन्थ्यो पनि ।
आज मेरो समवयी दौंतरी कुमारलाई स्मरण गरिरहँदा उसले गाएको एउटा गीत म खुबै सम्झन्छु । कहीँकतै चर्चा पनि त्यति भएन, अहिलेको हिसाबमा ‘अन्डररेटेड’ भन्छन् नि ! गीतकार किरण खरेलको शब्द र कर्म दाजुकै संगीतमा रेकर्ड भएको त्यो गीत मैले एक/दुई पटक रेडियोमा सुनेको हुँ ।
मैले सम्झेको त्यो गीतको स्थायीका शब्द तलमाथि पर्न सक्छन् तर, गीत भने यही थियो । यही गीतका शब्दबाट मेरो जीवनकाल र संघर्षका क्षणमा एकदमै नजिकमा बसेको साथी कुमार सुब्बालाई श्रद्धाञ्जली अर्पण गर्न चाहन्छु :
‘सारा तारा चुँडालेर
आकाश रित्तै पारिदिऊँजस्तो लाग्छ
यस्तो लाग्छ कहिलेकाहीँ
आफैंलाई मारिदिऊँजस्तो लाग्छ.... ।’
प्रकाशित : माघ ८, २०७८ १०:१७
