नेपाली काव्यमा इभान मिनाएभ

चिन्ताको सम्बोधन गर्दै आफन्त र परिवारका निकटतम सदस्य तथा मित्रहरूबाट रुसमा कोरोना संक्रमण उच्च रहेकै अवस्थामा पनि मास्को गएर उनीद्वारा संकलित साहित्य जोगाएर राख्ने, पाण्डुलिपि खोज्ने र तयार अवस्थाका रचना प्रकाशित गर्ने प्रयास भयो । भर्खरै कृष्णप्रकाश श्रेष्ठको अन्तिम काव्य ‘मिनाएभको नेपाल यात्रा’ गैरआवासीय नेपाली संघ, रुस राष्ट्रिय समन्वय परिषद्द्वारा काठमाडौं र मास्कोमा एकैसाथ प्रकाशित भएको छ । पात्रहरूको संवाद अनुष्टुप छन्दमा लेखिएको छ ।

काव्यका चरित्रनायक इभान मिनाएभ नेपाल भ्रमण गर्ने पहिलो रुसी हुन् । उनी विसं १९३२ वैशाखतिर नेपाल आएका थिए । उनी सामान्य यात्री नभएर रुसमा प्राच्यविद्याका धुरन्धर विद्वान् थिए । तत्कालीन रुसी साम्राज्यको जारशाही दरबारमा मिनाएभलाई उच्च भारदारी सम्मान प्राप्त थियो । उनी सेन्ट–पिटर्सबुर्ग विश्वविद्यालयका प्राध्यापक, संस्कृत र पालिलगायत विभिन्न भाषाका विशेषज्ञ र बुद्धधर्मका प्रकाण्ड विद्वान् थिए । उनले नेपाललगायत त्यसबेला ब्रिटिस राजअन्तर्गतको हिन्दुस्तान, लंका र बर्माको भ्रमण गरेका थिए, जसको मुख्य उद्देश्य यी क्षेत्रमा बुद्ध धर्मको अवस्था र भिन्नतासाथै यहाँका भाषा तथा साहित्यबारे जानकारी लिनु थियो । मिनाएभको नेपाल यात्राको सिलसिला एक रोचक कहानी थियो । राणाकालमा युरोपेलीहरूका लागि नेपाल भ्रमण अनुमति पाउन सहज थिएन । उनी भारत आइपुग्दा बेलायत भ्रमणमा निस्केका प्रधानमन्त्री जंगबहादुर राणा घोडाबाट लडेर बम्बईमा नै रोकिएका छन् भन्ने खबर पाए । त्यसै मौकामा उनले जंगबहादुरलाई भेटे र नेपाल भ्रमणको अनुमति प्राप्त गरे ।

यात्राबाट फर्केपछि मिनाएभले ‘भारत तथा लंका वृत्तान्त’ नामक संस्मरण प्रकाशित गरे, जसमा एक अध्याय नेपाल थियो । उनले केही बौद्धग्रन्थ र नेपाली तथा नेवारी साहित्यका कतिपय कृतिको अनुवादसमेत गरेका थिए । तत्कालीन राणा शासनले उनलाई काठमाडौंबाहेक अन्यत्र घुम्ने अनुमति दिएको थिएन, तर काठमाडौं बसाइको छोटो समयमा पनि नेवारी भाषा सिकेर उनले एक शब्दकोश तयार पारेका थिए । आफ्ना अनेक कृतिको माध्यमबाट रुसमा उनले नेपाल विद्याको स्थापना नै गरे । र, रुसीहरूका लागि मिनाएभ नेपाल ‘पत्ता लगाएका’ विद्वान् बने । मिनाएभ नेपाल आइपुग्दाको कालखण्डको चित्रण गर्दै काव्यमा लेखिएको छ :

जतिखेर पुगे घुम्दै नेपालमा मिनाएभ,

चारैतिर अँध्यारोले घेरिएको थियो सब ।

झोमोलुङ्मा त्यतिखेर एभरेस्ट भनिन्नथ्यो,

‘नेपाल बुद्धको जन्मस्थल’ भन्ने गरिन्नथ्यो ।

यस काव्य रचनापूर्व पनि कृष्णप्रकाशले मिनाएभबारे विभिन्न लेख र अनुसन्धानमूलक कार्यपत्र प्रकाशित गरेको पाइन्छ । सम्पूर्ण वयस्क जीवन रुसमा नै बिताएकाले नेपाल भ्रमण गर्ने पहिलो रुसीप्रति उनको विशेष रुचि रहनु स्वाभाविक थियो । उनकै सक्रियतामा विसं २०६७ मा काठमाडौंबाट ‘मिनाएभ र नेपाल’ शीर्षकको लेखसंग्रह प्रकाशित भएको थियो । ‘रुसमा नेपाल विद्याको श्रीगणेश’ नामक अर्को लेखमा कृष्णप्रकाशले नेपालको जनजीवनबारे रुसमा परिचय दिने कार्यमा मिनाएभले पुर्‍याएको अतुलनीय योगदानको चर्चा गरेका छन् । मिनाएभप्रति समर्पित कृष्णप्रकाश श्रेष्ठका लेखमा नेपालका मानवतावादी साहित्यकार जयपृथ्वीबहादुर सिंहको नाम पनि उल्लेख छ, जो रुस–यात्रा गर्ने प्रथम नेपाली थिए । यी दुईको नाम जोडेर मास्कोमा स्थापना भएको ‘जयपृथ्वी–इभान मिनाएभ’ नामक श्रष्टा सम्मान हालसम्म सात जना नेपाली साहित्यकारलाई प्रदान गरिसकिएको तथ्य पनि यसै काव्यको भूमिकामा उल्लेख छ ।

मिनाएभको नेपाल यात्रा ऐतिहासिक काव्य हो । काव्यले चित्रण गरेको कालखण्ड त्यसबेलाको हो, जब भारत बेलायतको उपनिवेश थियो र नेपाल औपचारिक रूपमा स्वतन्त्र भए पनि अंग्रेजसँगको युद्धमा पराजय बेहोरेपछि उसैको प्रभुत्वमा बाँधिएको थियो । नेपालमा राणा शासनको स्थापना भइसकेको थियो र जंगबहादुर आफ्नो शासनको सुरक्षाका लागि हिन्दुस्तानमा रहेको ब्रिटिस शासनसँग मित्रता बढाइरहेका थिए । बाह्य सम्बन्ध बेलायतको नियन्त्रणमा थियो र नेपालबारे बाँकी संसारलाई कमै ज्ञान थियो । देशमा गरिबी, अज्ञानता र निरक्षरता व्याप्त थियो । काठमाडौंभित्र लिच्छविकाल र मल्लकालको अन्त्यपछि आर्थिक तथा सामाजिक विकास शून्य थियो । दास प्रथा, सती प्रथा कायमै थिए । सामाजिक र आर्थिक रूपमा पछौटे देश नेपाल सांस्कृतिक रूपमा सम्पन्न हुनाको कारणबारे काव्यमा काठमाडौंस्थित ब्रिटिस रेजिडेन्टसँगको भेटमा मिनाएभ भन्छन् ः

हो यो स्वाभाविकै, जीत गोर्खालीको यहाँ भयो,

किन्तु संस्कृतिको जीत नेवारजातिमै रह्यो ।

भोट, चीन र जापानसम्म नेवार संस्कृति,

लिएको छ नेवारी वास्तुकला हुँदै कृति ।

यो कुरा बुझी मिनाएभले बाँकी यात्रा काठमाडौं उपत्यकाको वास्तुकला, मठ–मन्दिर, विभिन्न चैत्य र नेवारी भाषा तथा संस्कृतिको अध्ययनमा बिताएका थिए । यसका लागि उनलाई नेपाली पथप्रदर्शक गुणानन्द वैद्यले सघाउँछन्, जो काव्य रचनाकारका अनुसार कुनै काल्पनिक पात्र नभई वास्तवमै एक विद्वान् थिए । उनैले न्यातपोल कहलिएको भक्तपुरको नेपाली वास्तुकलाको अचुक प्रतिनिधि अत्युच्च मन्दिर, ललितपुर राजप्रासाद सामुको कलात्मक कृष्णमन्दिर र काठमाडौंको तलेजु मन्दिरबारे रुसी पाहुनालाई विस्तारमा बताउँछन् । विदेशीका लागि पहिल्यैदेखि रहस्य र आकर्षणको केन्द्रमा रहेकी जीवित देवी कुमारीको उद्गमबारे विद्वान् पात्र गुणानन्दले गरेको वर्णनलाई काव्यमा यसरी उतारिएको छ ः

सिम्रौनगढका राजा भागी नेपाल आउँदा,

साथमा तुलजादेवी आई यहीं रहिन् सदा ।

मल्लराजाहरूकी ती कुलदेवी पनि थिइन्,

भनिन्छ, तिनका साथ पासा समेत खेल्दथिन् ।

यस काव्यमा प्रस्तुत गरिएका एक अर्का पात्र भक्तपुर पुर्खौली घर भई थानकोट आएर बसेका भाजुकुटु अमात्यले मिनाएभलाई काठमाडौं उपत्यकाका विभिन्न स्थान–नामहरू कसरी बने भनेर तिनीहरूको मीठो वर्णन सुनाउँछन् । उदाहरणका लागि नेवारी नाम थक्वाः अर्थात् ‘थव’ – ‘माथि’ र ‘क्वाथ’ – ‘किल्ला’ बाट थानकोट बनेको, अशोक पुत्री चारुमतीले निर्माण गरेको विहार (चारुमती विहार) बाट चाबहिल बनेको र दहोच्चगिरिबाट गोर्खाका राजाको किल्ला दहचोक बनेको जस्ता तथ्यहरू प्रस्तुत गरिएका छन् ।

काव्यका केही दृश्य मिनाएभ यात्राबाट फर्केपछिका छन्, जसमा उनले नेपालबारे रुसमा भनेका–लेखेका कुरा वर्णन गरिएको छ । त्यस खण्डको सबैभन्दा रोचक पक्ष विश्वविख्यात साहित्यकार लियो टाल्सटायसँग उनको भेट र संवाद हो । टाल्सटायले आफू भर्खर बीस वर्षको तन्नेरी हुँदा बुर्‍यातिया (मंगोलियासँग सिमाना जोडिएको पूर्वी साइबेरियामा पर्ने रुसको एक प्रदेश) का एक बौद्ध भिक्षुबाट अमृत समानको बचन सुनेपछि आफ्नो सारा दृष्टिकोणमा परिवर्तन आएको र जीवनभर अहिंसावादी रहेको रहस्य पोख्छन् । हिन्दु धर्मको प्रसंगमा भने जातपातको भेदभाव हुनु कलंकको विषय मान्दै टाल्सटायले नेपालमा जातीय विभेदको अवस्थाबारे मिनाएभबाट जानकारी लिएको काव्यमा उल्लेख छ । बुद्धको भूमिबाट ल्याएको कुनै बुद्धोपदेश भए सुन्न पाऊँ भन्ने टाल्सटायको अनुरोधमा मिनाएभ गोजीबाट सानो टिपोट झिकेर अवलोकितेश्वरको स्तुति पढेर सुनाउँछन् । यो स्तुतिको काव्यात्मक अनुवाद कृष्णप्रकाशबाटै भएको हो ।

काव्यको अर्को एक दृश्यमा मिनाएभले रुसमा नेपाल विद्याको जग बसालेपछि नेपालबारे अध्ययन अनुसन्धान गर्ने विद्वान्हरूको पुस्ता नै हुर्केको र अहिले पनि यस क्षेत्रमा रुसी प्रज्ञाप्रतिष्ठान अन्तर्गतको प्राच्यविद्या संस्थान सक्रिय रहेको देखाइएको छ । ‘मिनाएभको नेपाल यात्रा’ ऐतिहासिक तथ्य, पौराणिक कथा र नेपाली समाजका परम्परागत मान्यता वर्णनले भरिपूर्ण काव्य हो । एक विदेशी विद्वान्को आँखाले देखेको डेढ शताब्दीअघिको नेपालको दृश्यको काव्यात्मक प्रस्तुति नेपाली साहित्यको विविधतामा अवश्य नै एक अनुपम योगदान हुनेछ ।