यहुदी संहारको त्रासद अलिगोरी

यहुदी किशोरी हराएको यसै सूचनाबाट प्याट्रिक मोदियानोको ‘द सर्च वारेन्ट’ (तलास आदेश) उपन्यास आरम्भ हुन्छ । फ्रान्सेली भाषामा सन् १९९७ मा डोरा ब्रुडर शीर्षकमा छापिएको यो लघु आकारको उपन्यासलाई तीन वर्षपछि जोअन्ना किलमार्टिनले अङ्ग्रेजीमा अनुवाद गरेकी थिइन् । सन् २०१४ को नोबेल पुरस्कार विजेता मोदियानोका झन्डै तीन दर्जन आख्यानमध्ये द सर्च वारेन्ट सम्भवतः सबैभन्दा चर्चित किताब हो । लेखक, राजनीतिज्ञ जोर्ज सेम्परनका विचारमा यो एक असाधारण सृजना हो । ‘फिगारो’ पत्रिकाले यसलाई हृदयविदारक, प्रशंसनीय र साँच्चै विक्षिप्त तुल्याउने आख्यान भनेको छ । गातामा लेखिएका यी र अन्य टिप्पणी पढेर म उपन्यासभित्र छिर्न उत्सुक हुन्छु ।

डोरा हराएको ४७ वर्षपछि सन् १९८८ मा उक्त सूचना लेखकको आँखामा पर्छ । सूचनामा देखिएको बुलभार्ड ओर्नानोले आख्यानभित्रको लेखकलाई एकाएक विगतमा पुर्‍याउँछ । ऊ सम्झिन्छ, बाल्यकालमा आमासँग ओर्नानोको सस्तो बजार डुलेका दिनहरू, क्लिगनानकोर्ट व्यारेक बाहिरका लहरै उभिएका रूखहरूको छायामा तेर्सिएका सडक पेटीहरू, पर्यटकको फोटो खिच्ने मोटे फोटोग्राफर । आफू बालक हुँदा र किशोरावस्थाको सिँढी चढ्दै गर्दा हिँडेका पेरिसका सडक–गल्लीहरू, देखेका भवनहरू, अनि डुलेका बजारसँग टाँसिएका उसका स्मृतिका त्यान्द्राहरू सल्बलाउन थाल्छन् ।

डोरा हराउँदाको १९४० को पेरिस र उसले बाल्यकाल बिताएको १९६० को पेरिस उसलाई उस्तैउस्तै लाग्छ । मात्र फरक के हो भने डोरा बाँचेको, भागेको, लुकेको पेरिस नाजीको सैन्य प्रशासनको दमनमा निस्सासिरहेको थियो । हरेक दिन हजारौं फ्रान्सेली यहुदी सडकबाट पक्राउ पर्थे कुनै न कुनै बाहनामा । श्रम शिविरमा लगिन्थे, कालकोठरीमा थुनिन्थे र अन्ततः आस्चविट्ज वन्दी शिविरमा कसिङ्गरझैं नष्ट गरिन्थे । डोरा ब्रुडर पनि तीमध्ये एक थिई । लेखकको बाल्यकालको पेरिस नाजी दमनको दृश्य–अदृश्य खतहरू बोकेर बाँचेको छ । फ्रान्सेली यहुदी संहारका खतहरू आफ्नो गर्भमा लुकाएर अभिशप्त हाँसोमा छ ।

तीस वर्षअघिको ओर्नानो चौरास्ताका क्याफे घरहरू, तीनका अगाडि लामबद्ध उभिएका ग्राहकहरू, क्लिगनानकोर्ट स्क्वायरका रूखमुनि वसन्त ऋतुको साँझ उसका कानमा ठोकिएका वार्तालापका अंशहरू उसको मस्तिष्कको गर्तबाट सतहमा तैरिन थाल्छन् । उसलाई लाग्छ, डोरा आफ्ना बाआमासँग पेरिसका यिनै गल्लीका भीडमा कतै थिई, अदृश्यप्रायः । उसलाई भान हुन्छ, ब्रुडर परिवारको पदचाप यिनै गल्लीहरूमा टाँसिएका छन्, जहाँ ऊ तीन दशकदेखि ओहोरदोहोर गरिरहेको छ । क्लिगनानकोर्टको फुटपाथ, जहाँ ऊ आमाको साथ लागेर सस्तो बजारमा सामान किन्न जान्थ्यो, त्यही ठाउँमा डोरा पनि बीस वर्षअगाडि आएकी थिई होली । डोरा विद्यालयबाट भाग्नुको रहस्य पहिल्याउनु अब उसको मिसन बन्छ । यसका निम्ति पेरिसको गल्ली चाहर्छ, सरकारी कार्यालयका रजिस्टरहरू पल्टाउँछ, डाइरेक्टोरीको मिहिन अध्ययन गर्छ, डोराका आफन्तहरूसँग अन्तर्वार्ता लिन्छ, ब्रुडर परिवारको दशकौं पुराना फोटाहरू खोज्छ । आठ वर्षको अथक खोजतलासपछि उसलाई एउटा महत्त्वपूर्ण जानकारी हात लाग्छ । त्यो के भने १९४२ मा आस्चविट्ज बन्दी शिविरतर्फ लगिएका यहुदीको सूचीमा डोराको नाम पनि भेटिन्छ । लेखक बताउँछ— १८ सेप्टेम्बरमा हजारौं स्त्री र पुरुषको साथमा बा र छोरीले ड्रान्सि छाडे । यी फ्रान्सेली यहुदीहरूलाई बोकेर रेलको एउटा समूह आस्चविट्जतर्फ लाग्यो । त्यसको पाँच महिनापछि डोराको आमालाई पनि उही बन्दी शिविरमा पुर्‍याइयो ।

विद्यालयबाट भागेको एक वर्षपछि नाजी बन्दी शिविरमा १६ वर्षीया डोराको इहलिला समाप्त भएको अनुमान लगाउँदै म यस आख्यान भूमिबाट बाहिर निस्कन्छु । विद्यालयबाट भागेपछि र आस्चविट्जको नारकीय क्याम्पतर्फ लैजानुबीचको कष्टप्रद दिनहरूमा डोरा कहाँ लुकी होली, र ती भयप्रद दिनहरू कोसँग कसरी बिताइहोली भन्ने खोजी र अनुमानवरिपरि समग्र कथा घुमेको छ । मूल रहस्यको उद्घाटन नभई उपन्यास टुङ्गिन्छ— मलाई कहिल्यै थाहा हुनेछैन पहिलोपटक भाग्दा हिउँदका चिसा महिना ऊ कहाँ लुकी, वसन्त ऋतुमा दोस्रोचोटि भाग्दाका दिनहरू उसले कहाँ र कसरी बिताई । उसले ती दिनहरू कसको साथमा बिताइहोली । यो रहस्यमा नै रह्यो । एउटा क्षीण र अमूल्य रहस्य, जसलाई उसबाट हर्न सकेन मानिसलाई विकृत पार्ने, ध्वंस्त पार्ने कुनै जल्लादले, कुनै आदेशले, कुनै अतिक्रमणकारीले, कुनै सैनिक केन्द्रले, कुनै ब्यारेकले, शिविरले, इतिहासले, समयले ।

कथाको यस टुङ्ग्याउनीले मेरो पाठक हृयदलाई रत्तिभर आनन्द दिँदैन, दिन्छ त केवल उकुसमुकुस । एक किसिमको चेतनाशून्य अवस्थामा छाडेर उपन्यास सकिन्छ । नाजी नरसंहार शिविरमा पुर्‍याइएपछि डोरा के भइहोली ? मेरा मनमा अनेकौं तर्कना उठ्न थाल्छन् । ट्रेनबाट झर्नासाथ सीधै विषाक्त ग्यास च्याम्बरमा हुलिई कि ? यसो सोच्छु— सोह्रवर्षे उमेर, शारीरिक रूपले पक्कै पनि सख्त थिई । त्यसैले दास श्रम–शिविरमा पो लगिई कि ? कैयौं दिनको भोक प्यासले रन्थनिँदै त्यहीँ कतै अचेत पल्टिरहिहोली । उसको जीवनको अन्त्य जसरी भए पनि हरेक दिन मारिएका हजारौं यहुदीमध्ये १६ वर्षीया डोरा पनि एक थिई ।

‘द सर्च वारेन्ट’ अस्ट्रियन यहुदी बाउ र हंगेरियन यहुदी आमाबाट जन्मिएकी किशोरीको अर्धआख्यानात्मक जीवनी हो । सरकारी दस्तावेजहरूमा टाँसिएर रहेका समयका टुक्राहरूलाई जोड्दै, पारिवारिक फोटाहरूमा जमेर रहेको समयलाई पुनः पगाल्दै र वार्तालापका सहायताले विगतलाई आगतमा ओराल्दै न्यारेटर डोराको नियतिको उत्खननमा लाग्छ । डोराको जीवनसँग जोडिएको सुराकको खोजीमा बाहिर भौतारिँदै गर्दा लेखक आफ्नै विगतमा पुग्छ । कथा डोराको जीवनी र लेखकको आत्मकथाबीच डोलिँदै अघि बढ्छ । डोराबारे लेख्दै गर्दा अन्वेषक लेखक बताउँछ— म यी पृष्ठहरू नोभेम्बर १९९६ मा लेखिरहेछु । वर्षात् यदाकदा मात्र रोकिन्छ । भोलिबाट डिसेम्बर लाग्छ । भोलि डोरा भागेको ४५ वर्ष हुन्छ । अचेल चाँडै अँधेरो हुन्छ । के यो दिन हो र जस्तो लाग्छ, अथवा दिन र रातको दोसाँधमा छौंझैं लाग्ने । एक प्रकारको उदास ग्रहण साँझसम्म कायम रहन्छ । रातले झरीको दिनको उदासी र उच्चाटलाई मेटाइदिन्छ । त्यसपछि बाटाका बत्तीहरू बल्छन्, पसलका झ्याल र काफेहरू उज्यालिन्छ्न् । साँझको हावा ताजा हुन्छ । वरिपरिका आकारहरू गाढा देखिन थाल्छन् । चौबाटोमा गाडीको भीड छ, अनि अगाडि सडकमा हतारमा अघि बढिरहेको मानिसको भीड । यी बत्तीहरू, यो भीडभाड नियाल्दै गर्दा मलाई विश्वास गर्न निकै कठिन हुन्छ यो त्यही सहर हो, जहाँ डोरा आफ्ना आमाबासँग बस्थी, जहाँ मेरा बा बस्थे । लाग्छ उतिबेलाको पेरिसलाई अहिलेको पेरिससँग जोड्ने काममा म एक्लै छु, एक्लै ती विस्तृत विवरणहरू सम्झिरहेको छु (४५) ।

डोरा परिवारको यहुदी हुनुको नियतिसँगै गाँसिएर आउँछ समग्र फ्रान्सेली यहुदीको नियतिको कथा । दोस्रो विश्वयुद्धमा नाजीको कब्जामा उकुसमुकुस पेरिसका खण्डित दृश्यले पाठकलाई आख्यानको काल्पनिक भूमिबाट इतिहासको यथार्थतर्फ लैजान्छ । ब्रुडर परिवारको गिरफ्तारी र नाजी नरवधशालातर्फको पीडादायी यात्रा एउटा परिवारको दुःखान्त कथाभन्दा पनि हिटलरको सिकार बनेका समग्र यहुदीहरूको जीवनको त्रासद अलिगोरी अर्थात् प्रतीक कथा बन्छ । यस विन्दुमा प्याट्रिक मोदियानोको ‘द सर्च वारेन्ट’ इतिहासको पुनर्भ्रमण र उत्खननको एक अब्बल नमुनाका रूपमा देखापर्छ । ती बेपत्ता पारिएका मानिस र तिनीहरूसँगै बेपत्ता भएका कथाहरूको झझल्कोले पाठकलाई सताइरहन्छ । उपन्यासको आरम्भदेखि अन्त्यसम्म गहन क्षयको अनुभव भइरहन्छ ।

जे मेटिएको छ, त्यसलाई सहतमा ल्याउन समय लाग्छ । मोदियानोको अन्वेषक लेखक पाठकलाई बारम्बार सम्झाउँछ । इतिहासका अवशेषहरू रजिस्टरमा जीवित रहन्छन् । थाहा छैन विगतको अवशेष बोकेर मौन लडिरहेका ती रजिस्टरहरू कहाँ लुकाइएका छन्, कसको नियन्त्रणमा छन् । लेखकका यी प्रश्नले मलाई आफ्नै भूमिमा चलेको दसवर्षे युद्धको सम्झना गराउँछन् । कुनै जवाफ नआउने प्रश्न आफैंलाई गरी हेर्छु । भैरवनाथ गण, बाँदरमुडे, दोरम्बा, बर्दियाहरूमा मञ्चित त्रासदीका अवशेषहरू कुन रजिस्टरमा होलान् ? ती रजिस्टरहरू कसकोमा होला ? मोदियानोले पाठकका लागि अधिक रिक्त स्थान छाडेका छन् । आख्यानसँग जोडिएको राजनीतिक र ऐतिहासिक पक्षहरू कतै पनि खुलेका छैनन् । यी पक्ष नखुलेसम्म आख्यानभित्र प्रवेश गर्न कठिन छ । यसका लागि थप सामग्रीको खोजतलास र अध्ययन आवश्यक पर्छ । फ्रान्सेली चिन्तक रोलाँ बार्टको पठन सिद्धान्तको फेरो समाएर भन्नुपर्दा द सर्च वारेन्ट राइटर्ली टेक्स अर्थात् लेखकीय पाठ हो । यस्तो पाठ, जहाँ लेखकले छाडेको रिक्त स्थान भर्न पाठक आफैं सक्रिय हुनुपर्छ, यस्तो पाठ जसले पठनको गति धीमा गराउँछ, र पुनर्पठनको अपेक्षा गर्छ । अर्कातर्फ रिडर्ली टेक्समा भने पठनसँगै पाठकको यात्रा पूरा हुन्छ । कुनै सृजना पढिन्छ, आनन्द लिइन्छ, त्यसैमा तृप्त भइन्छ । आनन्द मात्र दिने सृजनाले पाठकलाई कुनै चुनौती दिँदैन ।

पाठक उपभोक्ता मात्र हुन्छ । लेखकीय पाठ अटेरी स्वभावको हुन्छ । यसले पाठकलाई चुनौती दिन्छ, सोच्न बाध्य बनाउँछ, उसलाई मानसिक रूपले अस्थिर बनाउँछ । पाठकलाई उपभोक्ताबाट उत्पादक बन्न प्रेरित गर्छ । केवल सुस्पष्ट र पारदर्शी सृजनाको अपेक्षा गर्नेहरूका लागि भने मोदियानो त्यति रुचिकर नहोलान् । लेखकले सबै कुरा तयार पारेर पाठ्य प्लेटमा पस्किदिएपछि म–पाठक त्यसलाई आरामले ग्रहण गरौंला भन्ने उपभोक्तावादी पठन संस्कारमा मोदियानोको स्थान त्यति माथि नहोला ।