सन् २०१९ अप्रिलको अपराह्न । जेठो छोरा अनीशले एक जना विदेशी अतिथिलाई घरमा ल्याए । उनीसँगै थिए तीन जना चिनियाँ महिला । काठमाडौं विश्वविद्यालय, कन्फ्युसियस इन्स्टिच्युटले विशेषतः ताओ धर्म, महासिद्धि, योगिनी तथा तिब्बती बौद्ध सम्प्रदाय निगमपा विषयक अभिसंवाद कार्यक्रम राखेको रहेछ । प्रमुख वक्ताका रूपमा चीनबाट नेपाल आइपुगेका विशिष्ट व्यक्ति थिए, उनी । काठमाडौं विश्वविद्यालयमै चिनियाँ भाषा प्रध्यापन गरिरहेको छोरा अनीशले अभिसंवाद कार्यक्रममा दोभासेको भूमिका निभाएपछि दुवैको चिनाजानी भएको रहेछ ।

गोलो अनुहार, फराकिलो निधार, लामा–लामा केश र झुप्प दाह्री–जुंगा । त्यति उचाइ होइन, तर अन्य चिनियाँभन्दा फरक आकृतिका मानिस । उनीसँग साक्षात्कार हुनेबित्तिकै मेरो आँखा परेको थियो– उनका दुई आँखाका मध्यस्थानमा टल्किने ठूलै आकारको कोठीमा । कोठी थियो, तथागत बुद्धको मूर्तिमा भेटिने हर्मिकाजस्तै । उनको शारीरिक संरचना र भौतिक उपस्थितिले एउटा भिन्न तरंग प्रेषित गरेको थियो, उतिखेर । आफ्नै घरमा पहिलो जम्काभेट भएका उनी थिए– आधुनिक चिनियाँ साहित्यका एक शिखर पुरुष–सुय्मो !

स्थापित पहिचान

सुय्मो उनको पारिवारिक नाम होइन । चीनको उत्तर पश्चिमी सीमान्त प्रान्त कान्सुको लियान्कचाउमा जन्मेका उनलाई परिवारले चिनाएको नाम थियो– चेन काइहोङ्क । कलमजीवीका रूपमा आफूलाई स्थापित गराउँदै चिनियाँ आधुनिक साहित्यमा उनी सुय्मोका रूपमा चिनिए । सु अर्थात् हिउँ, मो अर्थात् मरुभूमि– सम्भवत् यसको प्रतीकात्मक अर्थ हुन्छ– मरुस्थलीय हिउँ !

कान्सु प्रान्तको लेखक संघका उपाध्यक्ष उनी ‘कान्सु प्रान्तका अति सम्मानित विशेषज्ञ’, ‘गुण र सौन्दर्य पक्षयुक्त कान्सुका महान् साहित्यकार’, ‘कान्सु प्रान्तका उच्च सृजनशील प्रतिभा’, ‘कान्सु प्रान्तका अग्रणी प्रतिभा’ आदि पदबाट सम्मानित छन् । चिनियाँ संस्कृति मन्त्रालयअन्तर्गत सांस्कृतिक विभागद्वारा सन् २०१५ का लागि सुय्मोलाई चीनको प्रतिनिधिमूलक संस्कृतिको दस उच्च व्यक्तित्वमध्ये एकमा छानिएको थियो ।

उनी चीनको प्रतिष्ठित फेन्ङ्ग मु साहित्य पुरस्कार, उपन्यास लेखनीका लागि सांघाई महान् पुरस्कार, महान् रक्तिम चील साहित्यिक पुरस्कार, तुङ्गहाङ्ग साहित्य तथा कला पुरस्कारबाट सम्मानित छन् । कान्सु प्रान्तीय जनसरकारका तर्फबाट प्रदान गरिने तुङ्गहाङ्ग साहित्य तथा कला पुरस्कार ६ पटक र कान्सु साहित्यिक संगठन तथा लेखक संघबाट संयुक्त रूपमा दिइने हुवाङहे नदी साहित्य पुरस्कार ३ पटकसम्म पाएका छन् उनले ।

सृजनशील लेखनीका अतिरिक्त सुय्मोका विशिष्टता हुन्– चीनको सुदूरपश्चिम मरुस्थलीय सीमान्तकृत समुदायका रहनसहन, जीवनशैली, आस्था, विश्वास अनि त्यहाँका समुदायले बाँच्नका लागि युगौंदेखि प्रकृतिसँग जुध्दै गरिरहेको संघर्षको सूक्ष्म अध्ययन । लेखक स्वंय तीनै मरुस्थलीय जीवनपद्धतिको धूप छायामा हुर्के–बढेका मानिस थिए । उनको अभिव्यक्तिमा कल्पनातीत विवरणभन्दा स्वानुभूति र भोगाइको जीवन्त छविको बाहुल्य छ । एक अर्थमा उनका हरफहरू साहित्यिक अंशभन्दा पनि जीवन साधनाका वकपत्रजस्ता लाग्छन् । प्रत्येक क्षण पुस्तकभित्र लेखकले उभ्याइदिएका पात्रसँग भन्दा जिउँदा मानिससँग साक्षात्कार भइरहन्छ । सम्भवतः त्यसैले कतिपय प्रसंगमा अत्यन्त भिन्न सामाजिक पृष्ठभूमिका हामीजस्ता पाठकका लागि सुय्मोका पात्रका भोगाइ कल्पनाभन्दा निकै बाहिरका विषय हुने गर्छन् ।

चिनियाँ भाषामा थुप्रै ग्रन्थ प्रकाशित गरिसकेका सुय्मोका झन्डै एक दर्जन पुस्तक अंग्रेजीमा पनि अनूदित छन् । तीमध्ये कतिपय गैरआख्यान विधाका छन् ।

फरक जीवनधारा

साहित्यिक वृत्तमा आफ्नै विशिष्ट परिवेश स्थापित गर्न सफल सुय्मो जीवनदर्शन तथा आस्थागत कोणदेखि भिन्न छन् । समसामयिक चिनियाँ समाजले उनलाई एक उच्चकोटीका कलमजीवीको रूपमा मात्रै होइन मानव जीवनको सर्वाङ्ग पक्षलाई आफ्नै तौरतरिकाले बुझ्ने–बुझाउने एक साधकका रूपमा चिन्ने गर्छ । पारिवारिक पृष्ठभूमि तथा शैशवकालदेखिकै संस्कारले उनी प्रारम्भदेखि नै बुद्ध धर्ममा रहँदै आए । चिनियाँ समाजमा हजारौं वर्षदेखि निरन्तरता पाइरहेको दार्शनिक लाउत्सेको ताओ सम्प्रदाय थियो अनि त्यसले निर्दिष्टि गरेको करुणा, मानवता र मितव्ययितासम्बन्धी जीवन दर्शन, संहिता र नीति थियो ।

लाउत्से दर्शनको प्रभाव त उनमा छँदै थियो त्यसअतिरिक्त अन्तर्मनमा थियो– तिब्बती बौद्ध परम्परा पनि । लाउत्सेले ताओ सम्प्रदायको प्रवर्द्धनका क्रममा सचेत गराउने गरेको ‘स्वस्फूर्त’ वा ‘स्वाभाविक’ कर्तव्यपालनाको अनुशीलनमा अभ्यस्त हुँदै सुय्मो सगरजस्तै अनन्त, सागरजस्तै गहिरो तथा समीर जत्तिकै स्वच्छ बन्ने अभीष्टसहित आत्मसंश्लेषणतिर लागे ।

तिब्बती बौद्ध जीवनशैलीप्रति सुय्मो यति विघ्न लहसिँदै गए कि अन्ततः साङ्गपा काग्यु सम्प्रदाय उनको रोजाइमा पर्‍यो । वर्षौंको साधना, एकान्तवास, ध्यान उनको जीवनको महत्त्वपूर्ण अंश बन्यो । थाहा छैन यथार्थवादी, भौतिकवादी तथा विज्ञानसम्मत चिन्तनका पक्षधरहरू यसलाई कुन रूपमा व्याख्या गर्लान् ! तर, सुय्मो आफैंले लेखेका पंक्तिअनुसार, कठोर साधना र एकाग्रहको माध्यमबाट साङ्गपा काग्यु सम्प्रदायका मूल गुरु खेम्पो नाल्जोरपासँग साक्षात्कार गर्न उनी सफल भए । अधिभौतिक माध्यमबाट स्थापित त्यस सम्पर्कका क्रममा हासिल गरेको अनेकन् गुह्य मन्त्र उनको स्मृतिमा जीवन्त छन् । तिनै मन्त्रलाई निर्दिष्ट मानेर आफूले वर्तमान जीवनयापन गर्दै आएको उनको दाबी छ ।

तिब्बती नील वृत्तान्तअनुसार, खेम्पो नाल्जोरपाको जीवनकाल सन् १०५०–११२७ तिरको हो । बोन धर्म सम्प्रदायका महागुरु यिनीे आध्यात्मिक यात्राका क्रममा दुईपटक नेपाल आइपुगेका थिए । काग्युअन्तर्गत सोङ्गपा सम्प्रदाय यिनले नै सुरु गरेका थिए ।

अहिले सुय्मो साङ्गपा काग्यु सम्प्रदायअन्तर्गत महासिद्धि, योगिनी, बज्रबाराही आदिको आराधनामा रमाउँछन् । तिनकै सम्बन्धित शोधखोजका विवरण लेखन रुचाउँछन् । यिनै आध्यात्मिक तृष्णावरपरका एक विषद् कृति ‘द होली मन्क एन्ड द स्प्रिट ओमन’ सुय्मोले पाठकसमक्ष समर्पण गरेका छन्, जहाँ नेपालको सांस्कृतिक परम्पराअन्तर्गत जीवित देवी कुमारी, बज्रवाराहीदेखि कपिलवस्तुका सन्दर्भ पनि छन् ।

उनले रोजेको जीवनशैली अनि चिन्तनधाराका आधारमा चिनियाँहरू सुय्मोलाई साहित्यकारभन्दा एउटा योगीका रूपमा भेट्छन् ।

असामान्यपन, सामान्य जीवन

न्यून आय भएको परिवारमा जन्मेका सुय्मोको जीवन सामान्य चिनियाँ नागरिकको भन्दा पृथक् थिएन । जन्मथलोको घर अझै साँघुरो थियो । सहरमा स्थानन्तरण भएपछि उनको आवासको अवस्थामा केही सुधार भयो । तर, उनका छोरा चेन यिसिन (जो आफैं पनि आख्यानकार हुन्) पूर्वस्मृति उल्लेख गर्छन्, ‘वसन्त महोत्सव अर्थात् चिनियाँ नयाँ वर्ष पर्व, जुन अवसरमा सिंगो चिनियाँहरू सबै कुरा बिर्सेर, सबै काम छाडेर, आफ्नो श्वासभन्दा पर रहेकाहरू पनि टाढा टाढादेखि घर परिवारसँग जमघट गर्न आइपुग्छन् । भोज भतेर, नाचगान, पिउनु पिलाउनु, राम्रो लुगामा सजिएर घुमफिर गर्नु एउटा प्रचलन नै हो । त्यसमा पनि लानचाउ सहर झ्याङ्ग खेल (एक खाले जुवा) का लागि चर्चित छ, जहाँ एउटा सार्वजनिक पार्कभित्र मात्रै लगभग दस हजार जुवा खाल चलेको हुन्छ । तर, सुय्मो न त कहिल्यै जुवाको खालमा बस्छन्, न त कुनै बाजागाजा, नागगानसहित रमाइलो गर्न भेला हुन्छ ।

बाहिर सबै जना चाडपर्व मनाउन व्यस्त हुँदा उनी कोठाभित्र पुस्तकको संसारमा हराइरहेका हुन्छन् । उनलाई कुन बेला चाड सुरु भयो, कुन दिन सकियो भन्नेसम्म पनि अत्तोपत्तो हुन्न । बिहानको चिया समयमा पनि किताव, अपराह्न खानाको टेबुलमा पनि किताब, जुनसुकै समयमा पनि उनी किताबसँग हुन्छन् । चाहे कारमा यात्रा गरिरहेका बेला होस् वा बाथरुमभित्र नुहाउन बाथटबमा बस्दासम्म पनि उनी किताबको साथ छाड्दैनन् ।’ सुय्मोका परिवारजन भन्छन्, ‘उनीहरूको घरभित्र कोठाको पर्खाल पनि किताब चाङ मिलाएर उठाइएका छन् । घरका लबी अनि भर्‍याङमा पनि किताबकै संसार छ ।’ एक अर्थमा सुय्मो सही अर्थमा एक किताबी कीरा हुन् ।

किताबप्रतिको उनको आसक्ति यति तीव्र खालको छ कि आफ्नो आयको अधिकांश हिस्सा किताब किन्न खर्चिन्छन् । घरभन्दा पर कहीँकतै पुग्दा उनको पहिलो गन्तब्य बन्छ– किताब पसल । जुनसुकै नयाँ सहरमा पुगे पनि उनी किताबपसल सहजै भेट्टाउँछन् । किताबसँग यो घनिष्ठताले उनी आफ्ना मित्रबन्धु र आफन्त कसैलाई पनि आफूसँग भएको किताब सापट दिन रुचाउँदैनन् ।

कुनै कामविशेषबाट पारिश्रमिकका रूपमा सुय्मोले पचपन्न युआन हातमा पारे । उनकी श्रीमती सदैव कपडाको जुत्ता लगाएर हिँड्थिन्, छालाको जुत्ता उनीहरूका लागि विलासिताको सामग्री थियो । तर, सुय्मोले आफूसँग भएको पैसाबाट श्रीमतीलाई छालाको नयाँ जुत्ता किनिदिने निधो गरे । छोरा र श्रीमतीलाई लिएर उनी बजार पुगे । श्रीमती पसलमा आफ्नो रोजाइको जुत्ता खोज्न व्यस्त रहिन् । सुय्मो भने भौंतारिदै त्यही बजारको एक कुनाको पुस्तक पसल चहार्न थाले । उनलाई केही पुस्तक मन परे, पचपन्न युआन पुस्तककै लागि ठिक्क भयो । जुत्ता किन्ने रहरमा बजार पुगेकी श्रीमती रित्तो हात घर फिरिन् । यी हुन् सुय्मोको असामान्यपन !

एक समय उनी गाउँको विद्यालय शिक्षक थिए । शिक्षा मन्त्रालयको बोर्डको छनोटमा परेपछि पढाउन उनी सहर पुगे । त्यतिबेलासम्म उनका चेहरा लामालामा दारी जुँगाले ढाकिसकेको थियो । सम्बन्धित सरकारी अधिकारीले उनको त्यसखाले आकृति मन पराएनन् अनि ‘नोकरी गर्ने हो भने पहिले दारी जुँगा फालेर चिटिक्क पारेर आउनू’ भन्ने सर्त राखे अन्यथा शिक्षकको काममा नलगाउने भए । आफ्नो फरक पहिचानको प्रतीक बनिसकेको दारी–जुँगा त्याग्न उनी कदापि तयार भएनन् बरु जागिर त्यागेर खाली हात गाउँ फर्के । यो हो सुय्मोको असामान्य स्वभाव !

फरक धारको प्रतिनिधि

जनवादी गणतन्त्र चीनको स्थापनापश्चात् चिनियाँ साहित्यवृत्तमा विकसित मूलधारको प्रवृत्ति प्रगतिवाद हो । उनीहरू मार्क्सवाद–लेनिनवाद र माओ विचारधारालाई कला–साहित्य फाँटको निर्विकल्प निर्दिष्ट सिद्धान्त ठान्थे । सन् ८० को दशकपश्चात् चिनियाँ नेतृत्वमा आएको परिवर्तन र नौलो राजनीतिक सोचले चीनको राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक र भौतिक प्रगतिले फन्को मार्‍यो । साहित्यिक सृजनाको आयाममा पनि परम्परागत प्रवृतिभन्दा फरक धार सल्बलायो । खुलापन र निर्बन्धताको नयाँ परिवेशमा सर्जकहरूले आ–आफ्नै रोजाइमा फरक धारमा पस्ने जमर्को गरे । वर्तमानमा चीनमा उदय भएका फरक धारका कलमजीवीमध्ये सुय्मो अग्रज हुन् ।

नयाँ चीनको साहित्यले लामो समयसम्म बौद्धिक चेतनालाई प्रभावित पार्ने उद्देश्यले विचारलाई प्राथमिकता दिँदै आयो । आर्थिक सम्पन्नता, उकालो लागेको जीवनस्तर अनि विज्ञान र भौतिक प्रगतिको वर्तमान परिवेशमा चिनियाँ पाठकहरू आफ्ना अव्यक्त तुष्टिका लागि निरन्तर फरक स्वादको खोजीमा रहे । सुय्मोजस्ता फरक धारका संवाहकका लेखाइमा पाठकले चेतनाको खुराक मात्रै होइन, हृदयको भावना पनि भेट्टाए । भौतिक प्राप्तिको सीमित घेराबाट उन्मुक्त भएर चेतनाको अनन्त आलोकमा विचरण गर्ने धरातल सुय्मोले तयार गरिदिए ।

अहिले चिनियाँ नयाँ पिँढीबीच यस्तो एउटा जमात बन्दै गएको छ, जो सुय्मोको लेखनशैलीको मादकतामा यसरी झुम्छन् कि उनी रचित नयाँ पुस्तक प्रकाशित भए क्षणभरमै लाखौं प्रति बिक्री हुन्छ । चिनियाँ भाषाको मात्र होइन सुय्मोले लेखेको जुनसुकै भाषाको पुस्तक पनि यो जमातले उठाउँछ, पुस्तकको भाषा अगम्य किन नहोस् ! उनीप्रतिको श्रद्धा र प्रेमले नै यो सम्भव भएको हो । वर्तमान समयमा चीन र चीनबाहिर पनि अत्यधिक पढिने लेखकको पंक्तिमा उभिएका छन् सुय्मो ।

समालोचकका दृष्टिमा

चिनियाँको जीवनशैली मात्र होइन, उनीहरूको आत्मासमेत नियाल्न सक्ने क्षमताका कारण सुय्मोका साहित्यिक कृतिमा धरातलीय यथार्थका पात्रहरू, उनीहरूका भोगाइ र अन्तरकुन्तरका गहन भावना पाइन्छन् । विशेषत पश्चिम चीनको मरुस्थलीय भागको सांस्कृतिक रीति, चाड–पर्व र जीवनशैली समेटिएको उनको आख्यानमध्ये ‘डिजर्ट हन्टर’ उल्लेख्यनीय छ । दुई महिला पात्रले आरम्भदेखि अन्त्यसम्मै जीवन रक्षार्थ निर्जन मरुभूमिमा गरेको साहसिक संघर्षको शब्दचित्र बेजोड छ । प्रकृति–मानिसबीचको अन्तरसम्बन्ध र अन्तरसंघर्षको रोमाञ्चक यथार्थ विवरणले प्रत्येक क्षण पाठकलाई सन्त्रस्त, दुःखी र उत्सुक बनाउँछ ।

उनको विशिष्ट आख्यानमध्ये एक हो– ‘सिनचियाङ बूढो ।’ चिनियाँ ग्रामीण समाजको विगत, त्यसैबीच भेटिने अत्यन्त सामान्य मानिस सिनचियाङको निर्जन जीवनयात्रा, उसको दुरवस्थामय दिन, संघर्षबाट कहिल्यै नथाक्ने र जीवनबाट पलायन हुन नचाहने एक जीर्ण वृद्ध, उभित्र गुम्सिएका उत्कण्ठा, अव्यक्त तृष्णा र मोहको अतियथार्थ विवरणको संगालो हो यो कथा । बेलायती अखबार गार्डियनले लेखेको छ, ‘सिनचियाङ बूढो आधुनिक चिनियाँ साहित्यको सर्वोकृष्ट पाँच कथामध्ये एक हो ।’ फ्रान्सेली लेखक ब्रिगेट डुजनको नजरमा ‘सिनचियाङ बूढो, जसले बृहत्तर अर्थमा चिनियाँ जनताका गहन बौद्धिक चेतनाको प्रतिनिधित्व गर्छ, उसको चरित्रलाई यसमा जीवन्त तरिकाले शब्दमा उतारेको छ ।’

उनीबारे चिनियाँ बौद्धिक जगत्को मूल्यांकन आफ्नै खालको छ । पेकिङ विश्वविद्यालयको भाषा तथा साहित्य विभाग, समसामयिक साहित्य शिक्षण तथा अनुसन्धान शाखाका प्राध्यापक चेन सियावमिङ लेख्छन्, ‘सुय्मो धार्मिक आस्थाप्रति इमानदार छन्, उनका अनुभूति साधारण जीवनका परिधिभन्दा परका छन्, त्यसैले उनका शब्द र अभिव्यक्ति युनानी देवता डायोनिसियोसमा पाइने मादकता र सम्मोहनजत्तिकै छन् ।’

पुछारमा

त्यसदिन हाम्रो भेटघाटमा सुय्मोले आफ्ना थुप्रै पुस्तक उपहारस्वरूप मलाई थमाएर गए । मैले हात पारेमध्ये एक अंग्रेजी अनूदित संकलन हो– ‘सेलेक्टेड स्टोरोज बाई सुय्मो ।’ त्यसैको नेपाली अनुवाद हो– ‘सिनचियाङ बूढो’ । किताबमा चारवटा लामा आख्यान छन्– ‘सुन्दरता’ र ‘त्यो रात’ कथाले पाठकलाई बाँधिराख्छन् । १७ अन्तर्राष्ट्रिय भाषामा अनूदित भइसक्यो यो किताब । नेपाली पाठकका लागि ‘सिनचियाङ बूढो’ को अनुवाद गर्नु मेरा लागि सुखद क्षण हो ।