शंकरसँग संकट–संवाद

अहिले नेपालमा लेखकहरूले सामना गर्नुपरेका द्वन्द्व र संकट भाषा प्रयोग र लेखन दुवैमा देखिएका छन् । साहित्य सिर्जनाका निम्ति यो चुनौतीपूर्ण अवस्था हो । सबैतिरका अनुभवले देखाएका छन्, संकटको पहिचान र सामना गरेर लेख्न सकियो भने त्यो साहित्यले केही भन्छ । होइन भने त्यसले कि त साहित्यकारहरूलाई अलमलमा पारेर यसोउसो लेखेर आफैं मख्ख पर्ने अवस्थामा पुर्‍याइदिन्छ कि त सुकाएर छोडिदिन्छ । प्रश्न गरौं, हामी लगभग अहिले त्यस्तै चुनौतीको स्थितिमा त छैनौं ? अर्को चुनौती हो हाम्रा मानसमा सिर्जना र कल्पनाहीन भाषा प्रयोगले पार्दै गएको प्रभाव ।

नेपालमा भाषा प्रयोगको जिम्मा राजनीति गर्ने र शक्तिको प्रतिस्पर्धा गर्नेहरूले लिएका छन् । तिनका भाषा मिडिया र जनबोलीमा पनि व्याप्त हुँदै गएका छन् । भाषाशास्त्रीहरूले तिनको विश्लेषण गरेको पढेको छैन । तर एउटा प्रसिद्ध दैनिकले अहिले तिनले प्रयोग गरेका र फैलाएका भाषिकाको सूची दिएर सम्पादकीय लेखेको पढें । शंकर लामिछाने साहित्यको यस्तो संकट र भाषिकाको प्रयोग विषयमा जानकार र सचेष्ट लेखक थिए । म शंकर लामिछानेसँगका संस्मरण र टिपोटको आधारमा उनीसँग भएका साहित्यमा संकट संवादबारे केही लेख्न लागेको छु ।

अनुभवभन्दा, मैले यो लामो लकडाउनको बेला केही लेखकहरूलाई लिएर स्मृति लेखन गर्दै आएको छु । केही छोटा प्रकाशित संस्मरणहरूमा छन्, केही प्रकाशित हुने क्रममा छन् । केही किताबभित्र लामा लेख र भूमिकाको रूपमा पनि प्रकाशित भएका छन् । त्यसो त शंकर लामिछानेका निबन्ध र लेखहरू विषयमा पहिला केही समालोचना लेखिसकेको छु । मैले यसरी अखबारमा शंकर दाइमाथि लेखेकामध्ये दुईवटा अखबारका लेखहरूको नाम राख्न चाहन्छु । ती हुन् ‘कान्तिपुर’ को ‘कोसेली’ (१५ माघ २०७३) मा प्रकाशित ‘लामिछाने र अर्वेलका निबन्ध : विधाको अनौठो संवाद’ र ‘एब्स्ट्रयाक्ट चिन्तन’ को स्वर्णजयन्तीमा ‘लामिछानीय प्याज’ शीर्षकमा ‘नयाँ पत्रिका’ (२५ असोज २०७६) मा प्रकाशित लेख ।

ती दुवै दैनिक अखबारहरूमा प्रकाशित भएको कुराले अरू अर्थ खोल्छ । निकै वर्षदेखि हामी साहित्य समालोचना लेख्नेले साहित्यिक पत्रिका छोडेर अखबारमा लेख्न थालेका कथा छन्, जुन कुरा साहित्यमा चाख भएका अखबारका केही सम्पादकहरूको कारणले गर्दा सम्भव भएको हो । अहिले त लगभग अखबारहरूका केही स्तम्भहरूमा नै समालोचना विधा लेखिने गरेका छन् । यो एउटा अर्कै छलफलको विषय हो ।

मैले शंकर लामिछानेलाई अहिले सम्झेर लेख्नुपर्ने केही कारणहरूमध्ये तिनले गरेका कर्मको आफूले गरेको अनुशीलन एक हो । म निकै वर्षदेखि शंकर दाइले जस्तै अखबारहरूमा साहित्य विषयका कृति र विचार, चुनौती र जीवनमा प्रयोग विषयमा लेखिआएको छु । निकै लेखिसकेंछु, जुन मैले लेखेका ती लेखका केही सम्पादन गरेर प्रकाशित निबन्धसंग्रहका किताबहरूले देखाउँछन् । शंकर दाइका अखबारमा लेखेका लेखहरू किताबमा प्रकाशित भएपछि त्यो तरिकालाई साहित्यकारले अपनाउने प्रभावकारी विधि हो भन्ने निकै जना लेखकहरूलाई विश्वास भएको देखियो ।

दोस्रो कारण, संकटमा कसरी साहित्य लेख्ने भन्ने शंकर दाइको धारणा र अभ्यास हो । शंकर लामिछाने साहित्य संकटबाटै लेख्नुपर्छ भन्ने फ्रान्सेली लेखक अल्बेर कामुको विचारबाट प्रभावित थिए । उनले रूप–रेखा साहित्यिक पत्रिकाको अंक २४ वा २५ मा जस्तो लाग्छ, कामुको यो लेखलाई ‘सिर्जना गर, खतरनाक रूपबाट’ शीर्षक दिएर अनुवाद गरेर छपाएका थिए । शंकर दाइले त्यो बेला नै साहित्यले सामना गर्नुपर्ने विषयलाई बुझेर त्यो विचारको प्रयोग गरेको कुरा महत्त्वपूर्ण थियो । हैटी मूलकी अमेरिकी लेखक एडविज दान्तिकातले आफ्नो किताब ‘संकटबाट सिर्जना गर’ (२०१०) मा आफ्नो कठोर र संघर्षशील लेखनको अनुभवबारे लेख्दा कामुको यो सिद्धान्तको प्रयोग र व्याख्या गरेको कुरा पढ्दा शंकर दाइलाई सम्झिएँ । उनले धेरै पहिले नै नेपाली साहित्यमा त्यो विषयको प्रवेश गराएका थिए ।

शंकर दाइले मेरा प्रश्नका उत्तर दिँदा र आफैं साहित्य सिर्जनाको ‘खतरनाक’ रूपको मलाई व्याख्या गर्दा भनेका कुरा दान्तिकातका व्याख्यामा पढ्दा चकित परेको छु । अरू पनि धेरै लेख र ग्रन्थ लेखिएका छन्, तर यी लेखकको व्याख्याले मलाई शंकर दाइको त्यही बेलाको बोध गर्ने क्षमता सम्झाउँछ । दान्तिकात भन्छिन्, ‘खतरनाक रूपले पढ्नेका निम्ति खतरनाक रूपबाट लेख । मलाई लेखक हुनु भनेको त्यही हो भन्ने सधैं लागिरहन्छ । शब्दहरू जतिसुकै साधारण भए पनि कुनै दिन तिनलाई पढ्नेले जोखिम मोलेर पढ्छ ।’ लेख्नुजस्तै पढ्नुका पनि जोखिम हुने अवस्था हुन्छन्, जसका उदाहरण दिने यहाँ ठाउँ छैन ।

‘रूप–रेखा’ का सम्पादक उत्तम कुँवर ढोकाटोलको गुर्जुको एउटा घरको फराकिलो भाडाको फ्ल्याटमा बस्थे । म त्यहाँ बरोबर जाने गर्थें । त्यहाँ शंकर दाइलाई पनि भेट्थें । त्यो पटक उनले अनुवाद गरेर ‘रूप–रेखा’ मा प्रकाशित कामुको लेख ‘सिर्जना गर खतरनाक रूपबाट’ को विषयलाई मैले उठाएँ । उनले कामुको भनाइको सारतत्त्व यसरी राखे, ‘लेखक जस्तोसुकै विचार भएको होस् उसले जीवनको चित्रण गर्ने सहज बाटो मात्र देख्यो भने उसको लेखमा ज्यान हुँदैन । लेखन संकट संवाद पनि हो ।’ त्यसको केही वर्षपछि शंकर दाइसँग एउटा महत्त्वपूर्ण संवाद भयो । उनी त्यो बेला केही चर्चामा थिए । उनलाई कुमुदिनी नामधारी पाठकले उनका लेखनबारे कुरा उठाएको बेला थियो । शंकर दाइले

‘गोरखापत्र’ र ‘रूप–रेखा’ मा लेख्न छोडें भनेर लगभग उद्घोष नै गरेका थिए । लेखन र मौलिकता विषयमा उनले धेरै महत्त्वपूर्ण कुरा भने । पाठहरूको मौलिकता विषयमा शंकर लामिछानेले भनेका कुरा फ्रान्सेली दार्शनिक र समीक्षक जाक डेरिडाको पाठहरू पुनरावृत्ति हुन् भन्ने दर्शनसँग मिलेको कुरा मैले पोस्टग्य्राजुअट कक्षाहरूमा पटक पटक भनेर आएको छु । टिपोटहरू गरेको छु । मैले शंकर दाइलाई त्यो दिन धेरै कुरा सोध्ने अवसर पाएँ । कुनै बेला लेख्नु छ ।

पहिलो त उनको मुड नै त्यस्तै थियो । दोस्रो, मैले आफैं उनीबाट केही जान्ने अवसर थियो त्यो । मैले उनलाई पारिजातको शिरीषको फूल मा उनले लेखेको भूमिकाको भाव र विचारको कलेवरबारे प्रश्न गरें । उनको भूमिकावारे मार्क्सवादी लेखकका विचारका कुरा पनि उठे । उनको भूमिका बुझाउन शंकर दाइले मलाई अंग्रेजी उपन्यासकार लरेन्स डरेलको उपन्यास ‘जस्टिन’ को प्रसंग ल्याएर व्याख्या गरे । अंग्रेजी साहित्यको विद्यार्थी भए पनि मैले शंकर दाइले भनेको डरेलको यो उपन्यास पढेको थिइनँ । उनका चारवटै उपन्यास पढेँ । पछि जस्टिनबारे मैले उनलाई सुनाएँ । र, थप कुरा सुनें । डरेलको लेखनमा हेगेलको द्वन्द्वात्मक दर्शनका कुरा पनि उठे । लामो लेखमा साहित्यिक व्याख्या चाहिन्छ ।

अहिले शंकर दाइसँगको साहित्य विषय र चिन्तनलाई लिएर गरेको संकट संवाद सम्झनुको सन्दर्भ फेरि उठाएर लेख अन्त गर्छु । अहिलेको विश्वमा साहित्य लेखनमा सीमा, लडाइँ, अधिकार हनन, वातावरणको फटाफट विनाश, विभेद र निर्वासन अनि हत्या र युद्धको विभीषिकाको चित्रण गर्नु छ । भाषाको प्रयोगमा चुनौती आएका छन् । फेरि भाषा नै सबभन्दा ठूलो शक्ति भएर आएको छ, साहित्यमा । यो माथि छलफल

भएजस्तो ‘खतरनाक रूपमा सिर्जना गर’ भनिएको अवस्था हो । शंकर दाइले धेरै पहिले उच्चारण गरेको भाष्य थियो, यो ।