कोरोनाकाल र हिप्पी-कल्प

काठमाडौंमा हिप्पीहरू र तिनका जानकारले ल्याएका लाउड स्पिकरहरूबाट सायद पहिलो पटक ती अनौठा गायकहरूका ध्वनि निस्किरहेका थिए । त्यस्समा बब डिलिनको ‘हिलिबिली’ स्वरदेखि जिमी हेन्रिक्स्, कार्लो सान्ताना, जिम मोरिसन, जोन बाएज् र अरूका स्वर उठिरहेका थिए ।

निकै राम्रै संख्यामा हिप्पी नारी र पुरुष अनि हामीजस्ता नेपाली युवाको सहभागिता थियो । अहिले सम्झिँदा बीचबीचमा रविशंकरको सितारको ध्वनि पनि मिसिन्थ्यो । काठमाडौंमा हल्ला थिएन । त्यो हिप्पी महोत्सवको ध्वनि बिजेश्वरीको उतापट्टि र निकै वरपर सुन्न सकिन्थ्यो । पारिपट्टि रक्तकालीमा धर्मरत्न यमीको घरको भुइँ तलामा एक जना संगीतप्रेमी दार्जिलिङतिरका दाइको डेरा थियो । ती गोपाल योञ्जनले चिनेका व्यक्ति भएकाले नेपालमा पहिलो संगीत–नाइट प्रस्तुत गर्ने विचारले उनकै कोठामा गोपालले रिहर्सल गरिरहेका थिए । त्यसमा नारायणगोपाल मुख्य गायक थिए । तिनलाई गोपालले आफूले संगीतबद्ध गरेका गीतहरूको अभ्यास गराइरहेका थिए । म अत्यन्तै उत्तेजित थिएँ । गोपाल र हामी विश्वविद्यालयमा मास्टर्स डिग्रीका विद्यार्थी थियौं । मेरो उत्तेजनाको कारण अर्को पनि थियो । म हिप्पीहरूसँग नजिक भएकाले बिजेश्वरी संगम र गोपालको संगीत साधना गरेको शान्त थलोको बीचमा वारि र पारि कुदिरहन्थें । यो लेख हिप्पीहरूका विषयमा भएकाले यहाँ त्यही रातका केही संस्मरणहरू मात्रै लेखिएका छन् ।

आजको कोरोनाकालमा हिप्पीहरूलाई सम्झिँदा केही कालिक र केही कल्पकै छलफल गर्नुपर्ने हुन्छ । नेपाली बृहत् शब्दकोशले ‘कल्प’ को अर्थ दिँदा एउटा परिभाषा हामीलाई दिएको छ । कल्पको अर्थ ‘पूर्ण नभए पनि बराबरी वा तुल्य’ भनेको छ । त्यसमा एउटा उदाहरण ‘ऋषिकल्प’ छ । मलाई लाग्यो, हिप्पीहरूले विश्वभरि नै चलाएको त्यो युग पूर्ण थिएन, तर एउटा गतिशील कल्प थियो । हिप्पीहरूको एउटा युग आयो अनि परिणाम छोडेर गयो । नेपालले त्यो हिप्पी–कल्पको निकै राम्ररी अनुभूति गर्‍यो । आज कोरोनाकालमा आएर हिप्पीहरू सम्झिँदा केही कुरा खुलेका छन् । हिप्पीहरूले यात्रा गरेको भूखण्डमा धेरै बन्धन थिएनन् । त्यसैले मोटर, गाडी र ठूला मोटरसाइकल चढेर उनीहरू काठमाडौं आइपुग्थे । अहिले तिनीहरूले स्वतन्त्र भएर यात्रा गरेका बाटाहरू जलिरहेका छन् । इरानको बाटो भएर आउने सम्भावना सकिएको निकै भयो ।

टर्कीको इस्तानबुल अफगानिस्तान, खासगरी काबुल उनीहरूले यात्रा गर्ने र समय बिताउने अरू ठाउँ थिए । अफगानिस्तान युद्धले जलिरहेको छ । हिप्पीहरूले यात्रा गरेका केही समयपछि त्यो भूखण्डमा विदेशी शक्तिहरू आए । आफ्ना समर्थकलाई साथ दिएर तिनका सरकार बनाए । रुस आयो, हारेर गयो । अमेरिका आयो, उसका सहयोगी नेटो सैनिक आए अनि सबै भर्खरै अकस्मात निस्केर गए । हजारौं नरनारीको ज्यान गयो । त्यो हताहतको क्रम अब झन् बढ्दै छ । हिप्पीहरूले यात्रा गरेको भूमि अहिले दनदन जलिरहेको छ । त्यहाँका मानिसलाई एकअर्काको हत्या गर्ने अनौठो खेलमा होमिदिएर पश्चिमी शक्तिहरू सजिलै भागे । समाचार देखिरहेकै छौं ।

त्यो शीतयुद्धको बेला थियो । हिप्पी युवाहरूले त्यो युद्धले खडा गरेका पर्खाल र शंकाका घेराहरू आफ्नै देह अघि सारेर तोडे । तिनका शक्ति तिनका देह थिए । तिनले लगाएका रंगीन पहिरन थिए । तिनका संगीत थिए, जसले पर्खाल भत्काए । तिनका कविता थिए, जुन अहिले पनि म पढ्छु र भित्रैबाट सिर्जना सामर्थ्यको बोध गर्छु । जुनेलीमा संगीत घोलेर सल्ल बगाउँदै, ठाउँ सर्दै हिप्पी–कल्पले पुँजीवालाका, बुर्जुवा संस्कृति र समयका पर्खाल तोडे । अहिले आएर धेरै बुझेको छु ।

अहिले कोरोनाकालमा हिप्पी–कल्पलाई सम्झिनुको के अर्थ छ ? मैले यो प्रश्न आफैंलाई गरें । अनि केही उत्तरहरू भेटें । कोरोनाकालले मानिस मानिसबीचमा कति विभेद गरिन्छन्, त्यो प्रस्ट पारिदिएको छ । सम्पन्न देशहरू कसरी आफ्नो मात्रै विचार गर्ने रहेछन्, त्यो पनि खुलेको छ । विपन्न देशहरूलाई कसरी भ्रष्ट सरकार र तिनका राजनीतिक शक्तिहरूले थला पार्ने रहेछन्, त्यस्तो बेला पनि कसरी ती केही वर्गले धन कमाउने संयन्त्र बनाउने रहेछन् भन्ने खुलेको छ ।

मानिसको मूल्य कसरी मर्करीको पारो झरेजस्तो गरेर झर्दो रहेछ, त्यो देखाएको छ । हिप्पी–कल्पले सिकाएको मूल मन्त्र थियो— विभेद नगर । मानिस सबै एक नभएसम्म, मानिसको बीचमा असमानतालाई नैतिक चरित्र मान्ने पुँजीपति विश्वको प्रभुत्व रहेसम्म, मानिसको स्वतन्त्रता र अधिकारलाई जसरी भए पनि हनन गरेर आफ्नो हैकम चलाउनुपर्छ भन्ने विषयको अन्त्य नभएसम्म मानिसको साझा मुक्ति सम्भव छैन । कोरोनाकालले हिप्पीहरूको त्यो मानवमुखी सन्देशलाई झन् टड्कारो पारेको छ । हिप्पी–कल्पको अर्को सन्देश हो— मानिस चल्न सकेन भने मानिसलाई मानिसले अवरोध गरिरह्यो भने अकल्पनीय अप्ठ्यारो अवस्था सिर्जना भइबस्छ ।

बिजेश्वरीको त्यो घरमा निकै तला थिए, सबै हिप्पीहरूले लिएका थिए । बाहिर आँगन र भित्र सबैतिर युवा युवतीहरू बन्धन तोडेर निस्केका मानिसजस्तै जुनेलीमा मस्त थिए । म रक्तकालीको रिहर्सल सकेर साथीहरू िंहँडेपछि फेरि बिजेश्वरी फर्कें । हाम्रो एउटा सानो समूहको जिम्मा थियो— हिप्पीहरूले चलाएको एउटा ‘फ्लो’ नामक पत्रिकाको साहित्यिक खण्डमा लेखहरू जम्मा गर्ने र मिलाउने । ग्लिङ्का उर्फ क्रिस्टोफ त्यसमा मुख्य संलग्न व्यक्ति थिए । तिनको र मेरो उमेर उस्तै थियो । तिनकी एउटी मित्राणी थिइन्, नाम फियोना थियो । ग्लिङ्काको खबर लिएर ती मलाई बोलाउन आउँथिन् । कुनै फोन थिएन, त्यो बेला । म गएर ग्लिङ्कासँग काम गर्थें । भर्खरै ‘फार आउट’ (२०१७) भन्ने एउटा अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण किताबका लेखक मार्क लिट्टेले फियोनाको ठेगाना भेटेर मलाई पाठाइदिएका छन् । चिठी लेख्नु छ ।

मार्कले त्यो किताबमा हिप्पीहरूबारे अध्याय लेखेका छन् । केही नेपाली आधुनिक कविताका अंग्रेजी अनुवाद गराउने जिम्मा मेरो थियो । स्व. चैतन्य उपाध्यायलाई सम्पर्क गरेको थिएँ, क्रिस्टोफसँग भेटाइदिएँ । चैतन्यले निकैवटा कविता अनुवाद गरिदिएका छन् ‘फलो’ का निम्ति । मैलेचाहिं एउटा सानो गद्य लेख लेखेको छु, नेपाली साहित्यबारे ।

त्यो जुनेली उत्सवमा मजस्ता नेपाली युवक पनि निकै थिए । त्यस्ता पूर्णिमा उत्सवमा धेरै पश्चिमी युवायुवती देखिन्थे । मैले अहिले पनि त्यत्रो संख्यामा ती अरूले हिप्पी भन्ने गरेका युवाहरू कसरी नेपाल आइपुगेका थिए भन्ने प्रश्नको उत्तर भेटेको छैन । ती हिप्पीहरू भ्रमणशील थिए । अहिले हिंसाक्रान्त त्यसबेलाको शान्त बाटो भएर आउँदा एसिया हेर्ने तिनको दृष्टि बनेको थियो । त्यो चर्को संगीत र कविताको जुनेली रातमा एक–दुई जना नाम चलेका आधुनिक नेपाली कवि पनि आएका थिए । राति ढिलो भइसकेको थियो । एक जना कवि दाइसँग बिदा लिएर म आफ्नो डेरातिर फर्कें । त्यो सम्झनामा आइबस्ने चिसो र शुभ्र जुनेली रात थियो । भोलिपल्ट बिहानै फर्केर त्यहाँ गएँ । रातिको जुनेली युद्धका कुँडाकर्कट सबैतिर असरल्ल छरिएका थिए । कवि दाइ बसेकै ठाउँमा उनले भर्खरै लगाउन सुरु गरेको नयाँ सुट उनकै जीउबाट त्यो जाडो रातमा चोरिएछ ।

नेपाली कवि र हामीजस्ता युवाहरूले विश्वव्यापी हिप्पी आन्दोलनलाई बुझ्ने अनेकौं तरिका र दृष्टि थिए । आज कोरानाकालमा हिप्पी–कल्पले दिने सन्देश हो— विभेद अन्त्य गर, प्रेम अनि सहयोग गर !