कसको जित ? कसको हार ?
हरे आइमाईको जात ! बिहेको दुई महिनामै नछुनु रोकिएछ नि फलानोकी बुहारीको !’
मेरो बिहे हुनुअघि घरमा, मन्दिरमा, केही अनौपचारिक जमघटमा टोलकी नयाँ बुहारीबारे माथिका खासखुस सुनिरहन्थेँ । तर, कहिल्यै सोचेकी थिइनँ– बिहेपछि मैमाथि संकेत गरेर कसैले एकदिन यस्तै भन्नेछ !
अब मेरो बिहेपछिको कुरा सम्झना गरौं । म बाटोमा हिँडिरहँदा एक महिलाले अर्कीलाई मैतिर देखाउँदै एकदिन भनिन्, ‘हेर हेर, उसको बिहे भएको एक वर्ष पनि भएको छैन, कत्रो पेट बनाएर हिँडेकी ! जति नै प्रगति गरे’नि, पढे’नि आईमाई भनेको आईमाई नै हो !’
भन्नेले त्यति भनिसकेपछि सुन्ने श्रोताको टाउको मतिर फरक्क फर्किएको थियो । दैनिकजसो कोही न कोही नयाँ–नयाँ मान्छेले मतिर फर्केर यस्तै–यस्तै भनेको सुन्थें । वचनहरूले कहिलेकाहीं त फतक्कै गल्थें । कहिलेकाहीं असाध्यै दिक्क लाग्थ्यो । खासमा त्यसबेला भित्रैदेखि लाज पनि लागेर आउँथ्यो । र, ठूलै गल्ती वा अपराधै गरेझैं लाजले रातै भएकी हुन्थें । आफ्नै घरको पिँढीमा त वचन सुन्थें–सुन्थें । काम गर्ने कार्यालयमा पनि महिलाहरू नै मेरो खिल्ली उडाउँथे । मानौं म मजाक गरिनुपर्ने मानिस हुँ, एउटा हास्यको विषय हुँ ।
गर्भवती भएका बेला म एउटा प्राइभेट बैंकमा काम गर्थें । बैंकका स्टाफहरू पनि मतिर फर्केर यस्तै खासखुस गरिरहन्थे, ‘कति चाँडै पेट बोकेकी ! एक वर्ष कुरेको भए हुन्थ्यो नि !’ सँगै चिया खाइरहेकी साथी क्यान्टिनमा भन्थी, ‘केको हतार हो यस्तो ? तँलाई लाज लागेन ?’
हो त्यसबेला म एउटा ‘विषय’ भएकी थिएँ । के महिला गर्भवती हुनु सार्वजनिक चासोको विषय हो र ? बिस्तारै म मान्छेहरूमाझ असाध्यै डराउन थालें, लजाउन थालें । र, महिनौंसम्म घरबाट निस्किइनँ ।
तर, अहिले ? कत्ति छिट्टै समाज परिर्वतन भइसक्यो । अहिलेका नयाँ बुहारीहरू गर्भवती हुनुलाई गर्वको विषय सोच्छन्् । उनीहरू मजस्तो लजाउँदैनन्, मस्तो डराउँदैनन्, ठूलो पेट देखाएरै घरबाहिर निस्किन सक्छन् । ठूलो पेटको फोटो फेसबुकमा पोस्ट गर्छन् ।
भन्न त भन्छन् मान्छेहरू– आमा बन्नु एक महिलाका लागि दिग्विजय हो । तर, गर्भवती हुँदा म साँच्चै हेरकपल्ट खुम्चिएको थिएँ । किन ?
साथीेहरू सुझाव दिन्थे, ‘यार ! बिदा लिएर घर बस् । तँलाई देखेर हामीलाई नै अप्ठ्यारो भइसक्यो ।’ अरे यार ! मेरो ठूलो पेट देखेर राजधानीमा बस्ने ‘लेखेपढेका’, महिलालाई लाज किन लाग्छ ? मैले कहिल्यै बुझिनँ ।
बस चढ्थें, मेरो पेटतिर हेर्दै खुइय्य गर्दै सिटमा बसेका महिलाहरू खासखुस गर्थे, ‘के गर्नु आइमाईको जुनी ! कति गाह्रो हगि !’ तर, उनीहरू आफू बसेको सिट छोड्दैनथे । आँखा जुधिहाले उनीहरू झ्यालबाहिर सडकमा गुडिरहेका गाडितिर नजर पुर्याउँथे ।
बिहेलगत्तै गर्भवती भएका महिलालाई गसिप बनाइन्छ, जसरी म बनें । अनि बिहे गरेको ४–५ वर्षसम्म पनि कोही महिला गर्भवती भइनन् भने के हुन्छ ? छेउछाउका महिलालाई फेरि शान्ति हुँदैन । चाँडो गर्भवती भए पनि तनाव, ढिलो भए पनि तनाव ! चाँडो भए प्रश्न सुन्नुपर्छ, ‘यत्ति चाँडो किन ?’ ढिलो भए सुन्नुपर्छ, ‘चाँडो गर । ढिला भएन र ?’
गल्तीबिनै तिखा बाणजस्ता बोली सुनिरहनुपर्छ सधैं । अरूलाई, अरूको जिन्दगीलाई, विचारलाई, बुझाइलाई सम्मान गर्नुपर्छ भनेर हामीलाई अब पनि कसैले भनिरहनुपर्छ ? कसैले सिकाइरहनुपर्छ र ?
अब म र मजस्तै महिलाले दैनिकजसो भोग्ने केही असाध्यै पीडा र तनावका कुरा गरौं । डेलिभरी गराउन सिनामंगलको एक अस्पताल पुगेकी मेरी एक साथी सुत्केरी व्यथाले चिच्याइरहेकी थिइन् । उनलाई एउटी नर्सले बेस्कन हकारिन्, ‘दुख्छ भन्ने थाहा पाउँदा–पाउँदै किन पेट बोकिस् ?’ अहो ! कस्तो प्रश्न, कस्तो कटाक्ष ! ‘पढे–लेखेको’, अस्पतालमा काम गने ‘सभ्य मान्छे’ को प्रश्न ! सम्झेरै नौनाडी गल्छ ।
केही दिनअघि, एक जना दिदी नुहाएर भर्खरै बार्दलीमा निस्केकी थिइन् । उनको हातमा चुरा र घाँटीमा पोते नदेखेपछि दिदीकी सासू निकै आक्रोशित भइन् । ‘लौ न के अचम्म देख्नुपर्यो यो ?’ भन्दै हल्ला सुरु गरिन् । उनले एउटै कुरा दोहोर्याइरहिन्, ‘यसले त हाम्रो नाकै काट्ने भई । अब मेरो छोरालाई के पो हुने हो ! निधार पनि रित्तै
छ ! हातमा चुरा पनि छैन ! बाउ–आमाले बानी पनि नसिकाएका...!’ डरले दिदीले हत्तपत्त भुुइँमा खसेको मखमलको टीका लगाइन् । बिहे गरेको केही वर्ष बितिसकेपछि पनि नाति/नातिना नभएको तनाव सासूलाई थियो । सायद गालीमा त्यो तनाव पनि मिसिएको थियो ।
चुरा–सिन्दूर एक महिला विवाहित भएको कुपन–ट्याग हो, एउटा भयानक बन्धन हो । विवाहित महिला बाहिरफेर हिँड्दा पनि एउटै प्रश्नको सामना गरिरहनुपर्छ (चुरा र सिन्दूर लगाएको छैन भने)– कति फुस्रो भएर हिँडेको ? साँच्चै मैले नबुझेको कुरो– के चुरा र सिन्दूरमै अडिएको छ श्रीमान्को आयु ? प्रथा सम्झेरै विरक्त लाग्छ ।
महिलालाई पर्ने पीडाको अर्को एउटा डरलाग्दो घटना सम्झिन्छु । केही दिनअघि नेपाल यातायातमा सवार एउटी युवती सिटबाट उठ्दा उसको कपडामा रगत देखियो । रगतले सिट पनि भिजेको थियो । हत्तपत्त सिटमा बस्न खोजेकी अर्की महिला कराइन्, ‘के गरेर हिँडेको ए बेइजती !’ युवतीलाई सबैले फर्केर हेरे । लाजले उनी बसबाट निस्किइन् । यस्तो त सधैं हुँदैन, कहिलेकाहीं हुन्छ, हुन सक्छ ।
दुई महिलाबीचको यो घटनामा कसको जित ? कसको हार ? भन्न त मान्छेहरू भन्छन्- समय फेरियो । तर, साँच्चै हामीचाहिँ फेरिन किन नसकेका ?
प्रकाशित : भाद्र ५, २०७८ ०९:४२
