सम्झनामा नाटक– नौटङ्की

इतिहासमा पनि यस्ता परिवर्तन हुन्छन् । त्यसैले नै इतिहास बनिने हो । पश्चिमी विचारक हेगेलले ‘रिभर्सल’ हुन्छन् इतिहासमा भने । तिनका चेला कार्ल मार्क्सले भने– इतिहासै परिवर्तन भएर आउँछ । पहिले ट्र्याजेडी हुन्छ, अनि दोस्रोपल्ट नौटङ्की हुन्छ, कमेडी हुन्छ । शास्त्रतिर नलागी भन्ने हो भने तिनले ठीकै भनेछन् । हाम्रोमा हामीले रङ्गमञ्चमा देखाउन सक्नेभन्दा बढी नाटक समाजमा देखिए । राजनीति गर्नेहरूमा त्यस्ता नाटकका पटाक्षेप भए । कोही महान् क्रान्तिकारी कमिनिष्टहरू रामभक्त हनुमान भए । कोही अति नै परिवर्तनकारी विदूषक भए । कसैले साधुसन्तका विशाल भीडमा गएर एकल नाटक अभिनय गरे । कसैले कृष्णले गोवर्धन पहाड उचालेजस्तै नेपाललाई यसै माथि उचालेका अभिनय गरे । हामीले भने रङ्गमञ्चमा जीवनका मूल स्पन्दनका अभिनय गर्‍यौं ।

मलाई अहिले विगतका आफ्ना केही नाट्य अनुभवहरू यहाँ राख्न मन लागेको छ । धेरै छन्, लेख्दा सानो पुस्तिका हुन्छ । तर, केही अनुभव यो शनिबार पढिने कालममा राख्न चाहन्छु । केही आफ्नै नाटकहरू लिएर बाहिर गएका बेलाका अनुभव छन् । तिनमध्ये एकाध घटना सुनाउँदा अहिले कोरोनाले बन्दी भएको अवस्थामा रमाइलो लाग्छ ।

ढाकामा फागुन २०५७ को पहिलो साता एउटा ठूलो नाट्य महोत्सव भयो । त्यसमा नेपालबाट मैले लेखेको नाटक ‘आरुका फूलका सपना’ लिएर आरोहणको टोली गयो, म पनि गएँ । सुनील पोखरेलको निर्देशनमा यो नाटक प्रस्तुत भएको थियो । यस नाटकमा कवि मञ्जुलले पहिलोपटक कविको पाठ अभिनय गरेका थिए । हाम्रो नाटकबाटै त्यो महोत्सव उद्घाटन भएको थियो । त्यो बेला पनि अहिलेकै शेख हसिना प्रधानमन्त्री थिइन् । उनी पनि उद्घाटनमा आएकी थिइन् । तर, मञ्चमा गएर त्यसको उद्घाटन गर्ने जिम्मा भने मन्त्रीको थियो । यही कान्तिपुर कोसेली (२७ फागुन २०५७) मा यस्तो रिपोर्ट छापिएको थियो, ‘दिनभरि रंगमञ्च बनाउँदा बित्यो । बेलुका सात बजे उद्घाटन गर्न संस्कृति राज्यमन्त्री आउने भएकाले सुनीलको रंगमञ्चको पृष्ठभाग ढाकेर उद्घाटन र आयोजकका नाम अंकित ठूला ब्यानर नाटक हुने बेलामा हटाउने गरी टाँगियो । कवि मञ्जुल उठेर सूत्रधारजस्तो तीनवटा काल–खण्ड र स्थान पार गर्न बनाइएको एउटा गोलो मञ्च छलेर भाषण गर्ने माइकसम्म पुग्ने व्यवस्था थियो । उद्घाटनको क्रममा माइकतिर जाँदा मन्त्री मञ्जुलको त्यो त्रिकालिक आसनमा अल्झेर ड्याम्मै लडे । त्यो हटाउँछन् कि क्या हो भन्ने थियो, आईटीआई महासचिव अताउर रहमानले हटाउन दिएनन् ।’ प्रधानमन्त्रीसँगै ती मन्त्रीले पनि नाटक हेरे ।

अर्को सम्झना युरोप डेनमार्कको छ । डेनमार्कको आल्बोर्ग विश्वविद्यालय र आरोहण गुरुकुल थिएटरको सहकार्यमा त्यहाँको रङ्गमञ्चमा हेनरिक इब्सेनको ‘पुतलीको घर’ शीर्षकमा ‘अ डल्स हाउस’ र मेरो ‘अग्निको कथा’ मञ्चन भएका थिए । असोज १३, २०६० मा अल्बोर्ग विश्वविद्यालयमा यी नाटक नेपालीमा नै प्रस्तुत भएका थिए, तर भित्तामा केही अनुवादका वाक्यहरू पनि कुँदिरहेका थिए । त्यसैले दर्शकले नाटक सजिलै बुझेका थिए । निशा शर्माले इब्सेनको नाटकमा नोराको र ‘अग्निको कथा’ मा भिक्षुणीको पाठ खेलेकी थिइन् । दुवै पाठ उनले त्यसरी सरल र सहज किसिमले खेलेको देखेर त्यहाँका दर्शक चकित भएका थिए । त्यही बेला त्यहाँ ‘नेपालमा लैङ्गिकता र सामाजिक परिवर्तन अनि त्यसका राजनीतिक र सांस्कृतिक प्रभाव’ शीर्षकमा प्राध्यापक योहान्स स्मिटको विशेष सक्रियतामा सेमिनार पनि भएको थियो । त्यसका निम्ति प्राध्यापक लोकराज बराल, डा. चन्द्रा भद्रा, सुमन तुलाधर, म अनि आरोहण गुरुकुलका सुनीलले भाग लिएका थियौं । एउटा रमाइलो घटना सुनाउनु छ ।

आल्बोर्ग थिएटरमा माथि भनिएका नाटकहरू हुने दिन थियो । ‘अग्निको कथा’ मा भिक्षु–भिक्षुणी भएर खेल्ने कलाकारहरूले त्यो त्यति भीड नभएको सुन्दर नगरलाई धेरै मन पराएका थिए । हामी थिएटरमा पुगेपछि चन्द्राले उत्तेजित भएर हामीलाई सुनाइन्, ‘मलाई आज गजबै लाग्यो, बुझ्यौ अभि । यहाँ पनि भिक्षु–भिक्षुणीहरू भेटिने रहेछन् । हाम्रा गुम्बाकै जस्ता पहिरन लाएका घुमिरहेका थिए ।’ हामीलाई पनि सुनेर रमाइलो नै लाग्यो । नाटक सुरु हुने बेला भएकाले कलाकारहरू सबै थिएटरको हाम्रो कक्षामा भेला भए । डा. चन्द्रा भद्राले बाहिर सहरमा देखेका भिक्षु–भिक्षुणीको पहिरन लाएका भिक्षु–भिक्षुणी तिनै रहेछन् । चन्द्रा चकित परिन् । खुब हाँसो भयो । पहिले नै पहिरन लाएर उनीहरू घुम्न निस्केका रहेछन् । नाटक सम्पन्न भयो । तिनै नोरा भएर बाहिर बाटोमा सुनीलको शैलीमा बस्दा दर्शकलाई चकित पारेकी शक्तिशाली कलाकार निशाले मेरो नाटककी भिक्षुणी पूर्णिमाको पाठ जोडदार खेलेकी थिइन् ।

नाटक सकिएपछि अर्कोतिर भेटघाटको कार्यक्रम थियो । नाटकका प्राध्यापक, निर्देशक र त्यहाँका नाट्यकर्मीहरू भेला भए । खानपिनका बेला एक जना प्राध्यापक मेरो अगाडि आइन् । यिनलाई सेमिनारमा चिनेको थिएँ । उनले औपचारिक भाषामा सोधिन्, ‘डाक्टर, यो अग्निको कथा नाटक लेख्ने नाटककार मरेको कति भयो ?’ मलाई थाहा थियो, तिनले यो प्रश्न किन सोधिन् ! नोर्डिक देशहरू डेनमार्क, स्विडेन, नर्वे र फिनल्यान्डका एकल बलिया नाटककार हेनरिक इब्सेन हुन् । सबैका साझा र प्रिय नाटककार ! अहिले पनि तिनका नाममा विश्वभरि यी सबै देशले लगानी गर्छन् । बंगलादेशका नाटकका मित्रहरूका त्यहाँका राजदूतावासबाट सहयोग लिएर यिनका नाटक देखाउने चलन छँदै छ । हाम्रा पनि सुनील पोखरेल यिनको नाममा यसो केही सहयोग लिन सफल भएका हुन्, गुरुकुलका निम्ति । इब्सेन फेस्टिबल नै आयोजना गरे सुनील भाइले । भारत र पाकिस्तानका समूहहरूले पनि आएर यिनका नाटक र विविधतामाथि प्रस्तुति गरेका थिए । त्यता नलागौं । सार के हो भने यी नोर्डिक देशहरूमा नाटककार भनेको एकल इब्सेन–विम्ब हो, इब्सेन–रूपक हो । त्यो मरिसकेको हुन्छ । मिल्छ भने त्यो उन्नाइसौं शताब्दीको हुन्छ, खासै अहिले हुँदैन । मैले घुमाएर ती साहित्य सिद्धान्तकी प्राध्यापकलाई फ्रान्सेली रोलाँ बार्थको ‘लेखकको मृत्यु’ भन्ने लेख सम्झाएँ । लेखिसकेपछि लेखक मर्छ भन्ने उनको निर्वैयक्तिक सिद्धान्त पढाइ हिँंड्नेमा म पनि र मेरा अहिले रिटायर्ड भएका र पढाइरहेका विद्यार्थी पर्छौं । कुरा भन्दै जाँदा ती प्राध्यापकले बुझिन् अनि कराइन्, ‘ए, बुझेंँ, यो नाटक तिमीले लेखेको ?’ तिनले मलाई राम्ररी नियालेर सबै कोणबाट हेरिन्, हो जीवितै छ । अनि हाम्रा धेरै स्मरणीय छलफल भए । मित्र भयौं ।

त्यसपछि बराल सर, चन्द्रा, सुमन र म नेपाल फर्क्यौं । आरोहण थिएटर मस्को गए, जहाँ उनीहरूले मेरा पूर्वप्राध्यापक मित्र राजदूत लीलाप्रसाद शर्माको सहयोगमा चेखब थिएटरमा ‘अग्निको कथा’ प्रदर्शन गरे । लीलाप्रसादले भनेछन्, ‘हो, यसरी लेख्नलाई अभि विश्वविद्यालयमै बसे, हामी राजीनामा दिएर यता लाग्यौं ।’ इन्द्रबहादुर राई दाइले मलाई चिठीमा लेखेका थिए, ‘अभि भाइ, हामीसँग तपाईंको सम्झना छ, ले लेख्तै छौं ।’

यो लेख पनि ‘सम्झना छन्’ ले नै लेखेका हौं ।