एक इमानदार आत्ममन्थन

पुस्तकमा उनले आफ्नाबारे चर्चामा रहेका केही पक्षको खुलासा गरेका छन्— सम्भ्रान्त परिवारको सदस्य भनेर आफूलाई भनिने गरिएको कथ्यको यथार्थ, प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापासँग झगडा गरेर अर्थसचिवको जागिर छाडेको भनिने बुझाइ र नागरिक आन्दोलनको अगुवा भएपछि आफूलाई लाग्ने गरेको माओवादी भएको आरोप ।

पाण्डेको पारिवारिक पृष्ठभूमि सम्भ्रान्त थिएन । उनको आफ्नो निवास थिएन । उनको जन्म ठूलीआमाको घरमा भएको थियो । आर्जेको इज्जत धान्न संघर्षरत पारिवारिक पृष्ठभूमिमा उनी हुर्किए । दरबार स्कुल हुँदै त्रिचन्द्र कलेजबाट स्नातक डिग्री प्राप्त गरुन्जेल पाण्डे औसत विद्यार्थी थिए । नेपालमा स्नातकोत्तर तहको अध्ययन नहुने बेला आमाले साइँलो छोरा पाण्डेलाई आफ्नो पेवा खर्चेर इलाहाबाद पढ्न पठाइन् । त्यहाँबाट २१ वर्षको उमेरमा वाणिज्य विषयमा स्नातकोत्तर सकेर फर्केपछि उनले आर्थिक योजना मन्त्रालयमा जुनियर रिसर्च अधिकृत (शाखा अधिकृतस्तरको) पदमा नियुक्ति पाए । यसरी सुरु भएको पाण्डेको कर्मचारी–यात्रा ४० वर्षको उमेरमा पेन्सन सुविधाबाट पनि विमुख भई स्वैच्छिक राजीनामासँगै सकियो ।

अर्थसचिवबाट उनको राजीनामा अर्थ मन्त्रालयको पनि जिम्मा लिएका प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापासँगको मतभेदका कारण भएको थिएन । बहुचर्चित जनमतसंग्रहको सन्दर्भमा पञ्चायतलाई जिताउन प्रधानमन्त्रीले गर्न चाहेको राज्यकोष दुरुपयोग रोक्न नसकेकाले पनि भएको होइन रहेछ । ‘प्रधानमन्त्रीलाई रोकतोक नगरी सहयोग गर्नुस्, के–के हुन्छ दरबारलाई रिपोर्ट गर्नुस्’ भन्ने दरबारको आदेशका कारण उनले राजीनामा दिएका रहेछन् ।

निजामती सेवाकालमा पाण्डेले प्रशासकीय जिम्मेवारी बहन गरेर नियम–कानुनको परिधिमा रहनुपरेन । सेवा प्रवेशदेखि अन्त्यसम्मको प्रायः समय बजेट निर्माण तथा कतारो बाजेको भूमिकामा वैदेशिक सहयोग जुटाउन र सहयोग–समन्वयनमा बित्यो । कर्तव्यनिष्ठ, इमानदार तथा निःस्वार्थी उनलाई तत्कालीन हाकिम डा. भेषबहादुर थापाले प्रोत्साहन तथा हौसला मात्र दिएनन् । आत्मविश्वासका साथ निर्भीक भएर काम गर्न वातावरणसमेत मिलाइदिए ।

निजामती कर्मचारी हुँदै पाण्डेले विकास प्रक्रियाले गति लिन संस्थागत प्रणाली र संगठनात्मक व्यवस्थाको अपरिहार्यलाई मनन गरेका थिए । राजदरबारले स्थापना गरेको शक्तिशाली निकाय जाँचबुझ केन्द्रमा (जाबुके) मा पनि उनले काम गरे । १८ महिना जाबुकेमा छँदा जाबुके वा राजदरबारलाई नभएर सिंहदरबारको सबलीकरणमा उनी नीति निर्माणतर्फ अग्रसर रहे । त्यसका केही प्रतिनिधि उदाहरण किताबमा उनले समेटेका छन् ।

सहसचिव हुँदा पाण्डेले अमेरिकी सहयोगमा निर्माण गरिने भनेर प्रस्तावित नेपालगन्ज–सुर्खेत सडकलाई हामी आफैं बनाउँछौं भन्ने निर्णय लिए । सम्झौताको अन्तिम चरणमा प्रवेश गरेपछि अमेरिकी सरकारले सहयोग रकम घटाउने प्रस्ताव गर्‍यो । अनि उनले बिनापरामर्श अमेरिकी सहायता निगमका निर्देशकलाई भनिदिए, ‘तिम्रो सहयोग चाहिन्न ।’

अर्थसचिव हुँदा उनले तत्कालीन अधिराजकुमार ज्ञानेन्द्रको अध्यक्षतामा स्थापित रोयल नेपाल सिपिङ कम्पनी देश हितमा नहुने देखेपछि तुहाइदिए । पञ्चायतकालीन कर्मचारी भए पनि उनले त्यति बेला केही दुस्साहसपूर्ण काम पनि गरे । जस्तो, राजा संवैधानिक हुन उनले तत्कालीन प्रधानमन्त्री कीर्तिनिधि विष्टलाई र जनमतसंग्रहका नाममा राष्ट्र बर्बाद हुनबाट रोक्न अनि बहुदल घोषणा गर्न आग्रह गरिदिन अर्का शक्तिशाली प्रधानमन्त्री सूर्यबहादुर थापालाई अनुरोध गरेका थिए ।

पाण्डे गर्भमै छँदा उनका बाबु दुई जीउकी पत्नी तथा लालाबाला छाडेर बेलायतस्थित नेपाली राजदूत मालिकसिंह शमशेरका सहयोगी भएर बेलायत जानुपरेको थियो । त्यहीँ कार्यरत छँदा उनका पिताजी बिरामी भए । उपचारको साटो राजदूत सिंह शमशेरले एक्लै जहाज चढाएर उनलाई नेपाल फर्काइदिए । यही घटनाले हुन सक्छ, उनीभित्र विद्रोही स्वभावको टुसा उम्रिएको । त्यसो त उनले अमेरिकामा अध्ययनरत छँदा त्यहाँ भएको जातीय विभेदविरुद्धका आन्दोलनको प्रभाव पनि आफूमा परेको बताएका छन् ।

पुस्तकको दोस्रो खण्डलाई उनले ‘दोस्रो जुनी’ नाम दिएका छन् । निजामती सेवाबाट अवकाश लिएको केही दिनपछि नै डा. भेषबहादुर थापाले उनलाई इन्टिग्रेटेड डेभलेपमेन्ट सिस्टम (आईडीएस) मा आबद्ध हुन बोलाए । आईडीएसका तीन संस्थापक (भेषबहादुर, प्रकाशचन्द्र लोहनी तथा कुलशेखर शर्मा) मध्ये अमेरिकाको राजदूतमा थापाको नियुक्ति भयो । लोहनी राष्ट्रिय पञ्चायत सदस्य निर्वाचित भए । त्यसपछि पाण्डे आईडीएस प्रवेश गरे । त्यहाँ कार्यरत रहँदा उनले ‘काठमाडौं मानसिकता’ तथा नागरिकलाई तथ्यांकका रूपमा मात्र गन्ने नक्कली विकास प्रक्रियालाई त्यागे । अनि समानतामा आधारित समावेशी एवं सर्वाङ्गीण विकासप्रति अग्रसर भए ।

पुस्तकमा लेखेका छन्, ‘मुलुकको अवस्थालाई अलि गहिरोसँग नियाल्ने, विकासको प्रयास र परिणामलाई नयाँ कोणबाट हेर्ने र क्रमशः मानवअधिकारकर्मी एवं बहुदलीय व्यवस्थाको प्रत्याशीसमेत हुँदै गएका नाताले पञ्चायती राजनीति र आर्थिक, सामाजिक वस्तुस्थितिबारे मैले आलोचना गर्नु सामान्य कार्य थियो ।’ यही बुझाइकै कारण उनी निजामती सेवाको राष्ट्रिय विकासका निमित्त सहयोग जुटाउने भूमिकाबाट रूपान्तरित भएर अन्तर्राष्ट्रिय नागरिक समाजमा नेपाली नागरिकको उपस्थिति जनाउन क्रियाशील रहे । २०४६ को जनआन्दोलनमा नागरिक समाजको अभियन्ता एवं नेताका रूपमा उनको भूमिका स्थापित भयो । पञ्चायतको पतनपछि गठित अन्तरिम सरकारको अर्थमन्त्रीको जिम्मेवारी उनलाई सुम्पिइयो ।

पाण्डेको धारणामा पञ्चायती राजनीति राजा महेन्द्रको छुट्टै इतिहास रच्ने धुनको असफल परिणाम थियो । पञ्चायती राजनीतिप्रति उनको मूल्यांकन अनि राजाहरू महेन्द्र, वीरेन्द्र तथा ज्ञानेन्द्रसम्बन्धी उनका धारणा मौलिक छन् । राजाले आफू हाबी हुने अभिप्रायले रचेको पञ्चायती राजनीति अलोकतान्त्रिक थियो । महेन्द्रलाई उनले राजाभन्दा राजनीतिक नेताका रूपमा बुझ्नुपर्ने भनेका छन् । वीरेन्द्रलाई ‘सरल स्वभावका पिता’ भन्दा ‘लोकतान्त्रिक’ मानेका छन् । ज्ञानेन्द्रलाई भने उनी स्वार्थी–लोभी व्यापारी मान्छन् । पाण्डेको मतमा— तीनै जना राजामा देशको अभिभावक भएर संवैधानिक परिधिमा रहने मनसायको प्रचुर अभाव थियो । आफ्नो अभीष्टसिद्धिका लागि मात्र उनीहरूले राष्ट्रलाई उपयोग गरेका थिए ।

बीपीको प्रजातान्त्रिक समाजवादप्रतिको लगावले नेपाली कांग्रेसका नेतासँग उनको सामीप्य बढेको देखिन्छ । कांग्रेसभित्रको नीतिगत विचार–विमर्शको रिक्तता पूर्ति तथा छोरीको व्यवस्थापन गर्न पाण्डेले गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई अनुरोध गरेका थिए । त्यसैगरी उनले गणेशमान सिंहलाई पार्टीको राजनीतिक दायराबाट माथि उठेर समग्र समाजमा लोकतान्त्रिक संस्कृति र आचरण प्रवर्द्धन अभियान चलाउन सुझाएका थिए । कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई पञ्चायती संस्कृतिले निरन्तरता पाएकोमा धेरैपटक सजग हुन भनेका थिए । तर उल्टै उनले गिरिजाप्रसादबाट ‘माओवादी’ तथा गणेशमानबाट ‘दम्भी’को उपाधि पाए । त्यसपछिका दिनमा उनमा कांग्रेसप्रति नै वितृष्णा जाग्यो । वैकल्पिक वामपन्थी लोकतान्त्रिक राजनीतिक शक्ति निर्माण प्रयासस्वरूप उनले लोकदल स्थापना पनि गरे । भलै तीव्र गतिमा ओरालो लागेको राजनीतिक मूल्य–मान्यताको धरातलमा त्यस्तो आदर्शवादी दल खडा हुन सकेन ।

माओवादीलाई हिंसा त्यागेर शान्तिप्रक्रियामा ल्याउन उनले गरेको अथक प्रयास पुस्तक पढ्दा छर्लङ्ग हुन्छ । दिल्लीमा भएको पुष्पकमल दाहालसँगको पहिलो भेटमा उनले अब हतियार बिसाएर मूलधार–राजनीतिमा आउनुको विकल्प नभएको धारणा राखे । बरोबर माओवादी नेतासँग नागरिक समाजको प्रतिनिधिका हैसियतले उनको भेट हुन्थ्यो । हिंसा त्यागेर काठमाडौं छिरेका पुष्पकमल–बाबुरामलाई उनले लडाकु तथा कार्यकर्ताको भविष्यप्रति सजग हुँदै उनीहरूलाई तालिम दिन पनि सुझाएका थिए । आठ राजनीतिक दल तथा माओवादीबीचको आठबुँदे समझदारीपूर्वको वार्तामा आफूलाई सामेल नगरेकोमा पाण्डेले गुनासो पनि गरेका छन् ।

पाण्डे आफूलाई प्रयोजनवादी मान्छन् । पुस्तक पढ्दा पनि थाहा हुन्छ— निर्धारित उद्देश्य प्राप्तितिर प्रेरित नभई आइपरेका चुनौती तथा अवसरतिर केन्द्रित छन् । र, उनी आफ्नो काममा कर्तव्यनिष्ठ एवं लगनशील भएर तिनको सम्बोधन गर्दै अघि बढ्छन् । प्रक्रियागत अलमल नरुचाउने परिणाममुखी चारित्रिक विशेषता उनमा देखिन्छ ।

त्यसैले उनले अनुकूल वा विपरीत परिस्थितिमा पनि आफ्ना आदर्श, मूल्यमान्यता तथा स्वाभिमानको सौदागिरी कहिल्यै गरेनन् ।

पुस्तकमा पाण्डेले आफ्ना विचारसँग मात्रै पाठकलाई परिचित तुल्याउँदैनन्, मुलुकको आठ दशक लामो सामाजिक, आर्थिक एवं राजनीतिक अवस्थाको बिम्ब पनि प्रस्तुत गर्छन् । विगतको राजनीतिले समावेशिता, समानता तथा नागरिकका आकांक्षा समेट्न नसक्दा नै राष्ट्रले अहिलेको नियति भोगेको पाण्डेको निष्कर्ष छ । समकालीन नेतृत्वले पनि विगतको रुग्ण चरित्र पछ्याएकोमा उनको घोर आपत्ति छ ।

विकास–अवधारणाको विस्तृत व्याख्याले पुस्तकको आकार बढाएको छ । स्वावलम्बन अभियानबारे पाठकलाई बोध गराउने हेतुले गरिएको वर्णन नीरस र लामो छ । जुन प्रकारले पुस्तकमा त्यस अभियानको महत्त्व, हासिल भएका उपलब्धिका आधारमा राष्ट्रव्यापी रूपमा स्वावलम्बन अभियान कार्यान्वयनको वकालत गरिएको छ, त्यसलाई विस्तार गरे अर्को पुस्तक सहजै बन्न सक्छ । यहाँ वर्णित राजनीतिक तथा विकाससम्बन्धी पाण्डेको धारणाले अर्को उच्चकोटिको पुस्तक पनि माग गर्छ ।

पूर्वपञ्च, प्रशासक, सुरक्षा अधिकारी, शिक्षक, पत्रकार, माओवादी लडाकुलगायत अन्य राजनीतिकर्मी आदिका जीवनी, आत्मवृत्तान्त/आत्मकथाभन्दा ‘एक ज्यान दुई जुनी’ बिलकुल फरक छ । लेखकले पुस्तकमा आफ्नो योगदानको प्रशंसामा समय खेर फालेका छैनन् । न आत्मकेन्द्रित नै भएका छन् । अग्रजप्रति अनादरको भाव राख्ने प्रवृत्तिको बोलवाला भएको समयमा उनले आफ्ना कमजोरीको दोषको भार अर्काको काँधमा बिसाएर आफू चोखिने यत्न पनि गरेका छैनन् ।

धेरै अर्थमा यो किताब एक इमानदार आदर्शवादी नागरिकको इमानदार आत्ममन्थन हो । विशेषगरी निजामती कर्मचारी तथा युवाका निम्ति पुस्तक प्रेरणादायी छ । सर्वसाधारण, विकासे कार्यकर्ता, नागरिक अभियन्ता तथा राजनीतिकर्मीका निमित्त पनि किताब मार्गदर्शक छ ।