ज्ञानु : ५० वर्षअघि, ५० वर्षपछि !

धेरै अल्लारे त गफै लडाउन मात्रै आउँथे । कोही भने पढ्न आएका सोझा विद्यार्थीजस्ता लाग्थे । कोही चैं धन कमाउन खेलोफड्को मार्न आएका चतुरेहरू । कोही बोल्दै नबोल्ने, कुरैमात्र सुनिरहने अनि एउटा चैं थियो– अरूले बोलेको कुरा कागजमा टिपेर मात्रै बसिरहने । कोही सतर्क हुँदै भन्थे, ‘हन, यो विद्यार्थी हो कि सीआईडी ? हाम्रो कुराहरू सरकारलाई बुझाएर तलबै पो खान्छ कि क्या हो यो हरामी !’ मलाई चैं किन हो त्यो बबुरोको माया लाग्थ्यो । बिचरा कागजमा लेखेको लेख्यै, टिपेको टिप्यै...!

एक जना साथी थियो, ऊ आएको अघि नै थाहा पाइने । भर्‍याङबाटै होहल्ला मच्चाउँदै आउने र खल्तीमा भएका अनेकखाले कागजका टुक्राहरूबाट एउटा छानेर सुनाउन थालिहाल्ने । ऊ भन्थ्यो, ‘यो चैं मेरो नयाँ कविता ।’ सुन्न नचाहनेलाई ऊ गाली गरेरै भए पनि आफ्नो कविता सुनाएरै छाड्ने । ध्यान दिएर सुन्नेहरू भेटे झन् सुरिँदै सुरिँदै वाचन गर्न थाल्ने । सुन्दै जाँदा उसको कविताको भावले कताकता मन छुँदै लगेको आभास हुन्थ्यो मलाई । तर, उसलाई त्यसको रत्तिभर पर्वाह थिएन । कविता सुनाउन पाए पुग्यो । आफ्नो मात्रै कविता सुनाउने हो र, अरूका राम्रा, मीठा कविता पनि गोजीभरि बोकेर हिँड्ने र मौका पाउनेबित्तिकै सुनाउन थालिहाल्ने । त्यसमध्ये भोजपुरतिरबाट काठमाण्डू पसेको एउटा कवि–केटोको कविता पनि खुबै रस लिईलिई सुनाउँथ्यो ऊ । कहिलेकाहीँ त कागजै नहेरी कण्ठै सुनाउँथ्यो उसको कविता † खप्न नसकेर एक दिन त मैले त्यो कविको नाम सोधेरै छाडें । ‘नाम चैं मेघराज भन्छ, कवितामा चैं उसले मञ्जुल भनेर लेख्छ । गीत पनि पो लेख्छ त्यल्ले त...†’ उदेक मान्दै भन्थ्यो ज्ञानु ।

कहिलेकाहीँ उसका गीतका हरफहरू आफ्नै ढंगको लयमा सुनाउँथ्यो । उसको मनबाट निस्केको त्यो लय सुनेर म मनमनै हाँस्थें । जे होस् मान्छे चैं थियो फूर्तिलो र रहरलाग्दो । ऊ आयो कि कोठै उज्यालो हुने । अरूलाई गाली गर्न पनि जान्ने, आफूलाई कसैले गाली गर्‍यो भने पनि किञ्चित पर्वाह नगर्ने । कविता पनि कहिलेकाहीँ त कोठैभित्र फुर्ने अनि फर्रर सुनाउन थालिहाल्ने । कहिलेकाहीँ त ज्ञानु कवि मात्रै हुन जन्मेको हो कि झैं लाग्थ्यो मलाई ।

०२२–२३ तिरको समय । काठमाण्डूको असह्य जाडो । चिसो पानी टाउकोमा पर्दा टाउकै फुट्लाजस्तो हुने, छालाको मासु नै मर्ने । कुनैबेला ऊ बिहानै आएर हामीलाई हुट्हुटी लाउँदै नजिकैको सुन्धारातिर लिएर जान्थ्यो । भन्थ्यो, ‘केटा हो, कलको पानीले नुहाउँदा ज्यान जान बेर छैन । मूलको पानीमा नुहाउन हिँड् । जाडो भए कविता भट्याउँदै नुहाउलास्, जाडो भाको थाहै हुन्न ।’ ज्ञानु जाडो भगाउने तरिका पनि सम्झाउँथ्यो । आँसु–कविजस्तो पनि थियो । त्यस बिहान पनि सुन्धारामा हल्ला गर्दै नुहाउने तरखरमा थियौं । उसको मनमा कविता फुरिहालेछ । धरहरातिर हेर्दै सुनाउन थालिहाल्यो– धरहराकै कविता । छेउकै ब्यारेकबाट नुहाउन आएका सिपाहीहरू पनि मुसुमसु हाँस्दै कविता सुन्न थाले । कवितामा उसले धरहरालाई ‘काठमाण्डूको भाले चिह्न’ भनेर सम्बोधन गरेको थियो । हाँस्दा–हाँस्दा अररो भएर झन्डै ढलिएन ।

अति फरासिलो साथी ऊ । पूरा नाम ज्ञान उदास । ओखलढुंगाबाट गायक–कलाकार हुने सोखले हामी राजधानी पसेजस्तै चैनपुरवाट कवि–मन लिएर ऊ पनि काठमाण्डू छिरेको रहेछ । लाग्थ्यो, सफल कवि भएर कविताको इतिहासमा एउटा अविस्मरणीय नाम दर्ज गराउने ऊसँग एउटा भव्य सपना छ । हृष्टपुष्ट शरीर, नेपाली उचाइको ज्यान । ‘यस्तो रहरलाग्दो ज्यान कुन केटीको भाग्यमा जुर्ने हो,’ कल्पिदै भन्थ्यो ज्ञानु अनि आफूलाई मनपर्ने मैंयालाई सपनामा मीठो–मीठो कविता सुनाएको कुरा रसिलो पारामा वर्णन गर्थ्यो । ‘तर सपनाको मैयाको त्यो हिस्सी परेको अनुहार चैं मैले पूरै बिर्सें यार,’ हैरान भएर भन्थ्यो । आफू नहाँसी सबैलाई हँसाउन जान्ने ऊ ।

मञ्जुलको कोठामा पनि ज्ञानुले मेरो तारिफ लाएर खुबै कुरा गर्दो रहेछ । ‘हन हौ, पूर्वका लोकगीतहरू रेडियोबाट छरेर अचम्मै पो गरेका छन् त तिनीहरूले ! हेर्दा नपत्याउँदा लाग्छन् तर तिनका गीत भनेपछि हुरुक्कै हुने कति छन् कति ! के गर्नु र, गाउँ–बजारवाट आएका ती लाटासोझा बिचराहरूलाई आफ्ना बारेका यस्तो कुरा क्यै थाहै छैन ! भेडाजस्तो एकोहोरिएर रेडियोबाट गाएको छ छ !’ धेरै पटकको तारिफ सुनेपछि मञ्जुल पनि मसँग परिचय गर्न लोभिएछ । जहिले पनि ज्ञानुले ‘पख है त’ भन्ने तर भेट गराउने संजोग चै जुर्दै नजुर्ने ! असारको याम, झमझम पानी परिरहेका बेला न्युरोड गेटबाट टेबहाल छिर्ने बाटोमा ज्ञानुसँग भेट भयो । ‘कता हो यस्तो पानीमा ?’ ज्ञानुले भन्दा नभन्दै एक जना अर्को केटो पनि अचानक त्यहीं आइपुग्यो । यत्रो आँखाले अचम्म मान्दै ज्ञानुले भन्यो, ‘लौ आज दुई जनाको भेट आफैँ भयो, मैले भेटाउनै परेन ।’ मञ्जुल र मेरो भेट–परिचय यसरी भयो काठमाण्डूमा । चिनाजानी गराउने उही थियो– पूर्वचैनपुरको फरासिला कवि साथी ज्ञान उदास !

मञ्जुल र म आत्मीय साथी भयौं । मेरो मनको गीत लेख्ने गीतकार साथी थियो ऊ अनि उसको गीतमा लयभर्नेे संगीतकार साथी म । आफ्नो गीतलाई संगीतमा सुन्दा खुसी हुन्थ्यो मञ्जुल, उसको गीतमा संगीत रचना गर्दा गदगद हुन्थेँ म । नियमित भेट हुन थाल्यो । गीत–संगीतको समुद्रभित्र हेलियौं हामी !

साँझ एक फन्को न्युरोडतिर चक्कर काटेपछि ज्ञानु हाम्रो कोठामा छिर्थ्यो छिर्थ्यो । अनि सुरु गर्थ्यो कविहरूका कुरा, कविताहरूका बयान, गोष्ठीका खबरहरू । नयाँ, पुराना कविहरूको तुलनात्मक चर्चा गर्न माहिर थियो । उसले राम्रा–नराम्रा कवि र कविताको समीक्षा गरिरहँदा वाल्ल परेर सुन्नेमा म पनि एक हुन्थें । नारी कवयित्रीका कुरा गर्दा उसको मन बिछट्टै खुसी भएको प्रस्टै थाहा हुन्थ्यो । ‘हन हौ, कवयित्रीहरू भएको गोष्ठीको मजै अर्को ! लोग्ने मान्छेहरूको धोद्रो स्वर सुन्दासुन्दा थाकेका बेला नारी स्वरमा मधुर कविता सुन्दा बेहोस हुन लागेको मान्छे बौरे जस्तो पो हुने त हौ !’ कवि केदारमान व्यथितको जन्डो कविता सुनेर आएको कुरा गथ्र्यो कहिले । कहिले नीरविक्रम प्यासीको सुरो कविताको वर्णन गथ्र्यो । ‘वासु शशीको कवितामा ज्यान छ यार’ भन्थ्यो त, प्रेमा शाहको रूप र कविताको तारिफ गरेरै थाक्दैनथ्यो । नबुझ्ने खाले अमूर्त कवितालाई कवितै नमान्ने ऊ जंगिँदै भन्थ्यो, ‘नाम चलेर मात्र हुन्छ ? नाम त गुन्डाको पनि चल्छ । आफैँले लेखेको कविता आफैं नबुझ्ने कवि के कवि ? त्यस्तो कविता के कविता ?’ अनि नरम भाषामा बोल्न सुरु गर्थ्यो, ‘भूपिजस्तो कवि मात्र सायद सधैं बाँचिरहला । सबैले बुझ्ने भाषामा, सबैको मनका कुरा लेख्ने, बोल्दिने...।’ ज्ञानुको कुराले धेरै सिकायो मलाई । कविताको मर्म र महत्त्व बुझायो । ‘पारिजातले त्यसै मदन पुरस्कार पाएको हैन नि हौ । उनको गद्य पनि कविताजस्तो । एक पटक पढेर नहुने, जति दोहोर्‍यायो उति मर्म र स्वाद फुक्दैफुक्दै आउने ।’ ‘शिरीषको फूल’ मा शंकर लामिछानेले लेखेको लामो भूमिका बारे पनि मज्जैले बोल्थ्यो ऊ । सबैका कविताबारे कुराहरू गरेपछि आफ्नो बारे पनि बोल्थ्यो ज्ञानु, ‘कसैले राम्रो भनोस्–नभनोस् आफू त कविता लेख्न छाडिँदैन । तारिफ पाउन मात्र लेख्नेलाई म त कवि पनि मान्दिनँ । मनबाट भावना उम्लेर जब फुट्न थाल्छ अनि पो बन्छ कविता । सबैलाई मनपर्ने कविता त संसारमा कसैले लेख्न सक्दैन ।’

रायन, अरिम र मैले रेडियो नेपालविरुद्ध मुद्दा दिइसकेका थियौं । हाम्रो गीतको पारिश्रमिक राष्ट्र बैंकबाट रेडियोका कर्मचारीमध्ये कसैले किर्ते गरेर लैजाँदो रहेछ । सबुतप्रमाणसहित भ्रष्टाचार विभागमा मुद्दा दर्ता गरेपछि हामी रेडियो नेपालको शत्रु भइसकेका थियौं । हामीलाई गीत गाउने ढोका बन्द भइसकेको थियो । अनेकखाले धम्किले आतंकित बनाइरहेको थियो । ओखलढुंगा फर्कनुबाहेक अर्को विकल्प थिएन । ओइलिएको बिरुवाजस्तै थियो हाम्रो अवस्था ।

डेरा सरेर जहाँ पुगे पनि ज्ञानु खोजीखोजी आइपुग्थ्यो हाम्रो कोठामा । त्यस दिन पनि ऊ कताकताबाट आइपुग्यो र आफ्नै तालमा भन्यो, ‘ए, तिमीहरूलाई पारिजातले भेट्न खोजेको छ है ।’ हामीजस्तो पहाडे निमुखा केटाहरूलाई त्यस्तो नाम चलेकी मान्छेले मन पराएर बोलाएको कुरा पत्याएनौं । वास्तै गरेनौं । उसै हामीलाई उल्याउन हावा कुरा भन्देको होला !

केही दिनपछि फेरि साँझतिर आएर ज्ञानुले भन्यो, ‘एइ, तिमीहरूले नपत्याएको ? पूर्वका लोकगीत गाउने तिमीहरूलाई खोजेको खोज्यै छ त । हिजै मात्रै म आफैँ पारिजातकहाँ गएर आ’को । मैले चिनेको छु भन्दा खुसी भइन् । लु हिँड, पारिजातलाई भेट्न ।’ जीउ अप्ठयारो, लुलो भएजस्तो भयो । जानै मन लागेन । पछि जाने कुरा गरेर त्यो दिन टार्‍यौं हामीले । अर्काेपल्ट चैं दिउँसै आएर ‘आजचैं पारिजातकाँ लाने लाने’ भनेर धर्नाढुक् दियो । ‘जस्तो होला, जे पर्लापर्ला’ भन्दै दिन ढल्केपछि ज्ञानुको पछि लाग्यौं । पुतलीसडकछेउको घरभित्र पसायो । एक तला चढेर सानो कोठाभित्र पुग्नेबित्तिकै ज्ञानुले बाहिरैवाट भन्यो, ‘लौ ल्याएँ है लोकगीत गाउने केटाहरूलाई ।’ भित्र पसेपछि पारिजात दिदीले हामीतिर हेर्दै सानो स्वरमा भन्नुभो, ‘तिमीहरू नै हौ पूर्वेली लोकगीतहरू गाउने ? खुसी लाग्यो ।’

उभिन, हिँड्न नसकिने खाटमाथि घुँडा खुम्च्याएर बस्नुभएको थियो पारिजात दिदी । इच्छा भएर पनि बोल्न नसक्ने, कताकता हराएझैं । मनभरि दुखैदु:ख, पीडैपीडा भरिएजस्तो । त्यत्रो नाम चलेको मान्छे यस्तो दु:खमा ! साह्रै नमज्जा लाग्यो । एकछिन्मा अफिसबाट सुकन्या दिदी पनि आइपुग्नुभयो । ज्ञानुले हाम्रो परिचय दिइसकेपछि सुकन्या दिदी बोल्नुभो, ‘कहिलेदेखि खोजेको हो त दिदीले । हेर दिदी बिरामी छ । यस्तो बेला पनि ट्रान्जिस्टरबाट तिमीहरूको गीत सुन्दा दिदी कम्ता रमाउँदैन त !’ बिदा हुने बेला पारिजात दिदीले भन्नुभयो ‘बेलाबेलामा आइराख है ।’

५३ वर्ष भइसकेछ पारिजात दिदीसँग भेट भा’को । आज दिदी हुनुहुन्न । हँसिली, फरासिली सुकन्या दिदी पनि धेरै बोल्नुहुन्न । स्थिति धेरै बदलिइसक्यो । मञ्जुल र मेरो मित्रता टुटेको पनि करिब ३३ वर्ष भइसकेछ । साथीहरू भन्नुहुन्छ, ‘त्यतिका जीवन बिताइसक्यौ आफ्ना अनुभव केही त लेख । पछिकाले पढ्लान्, बुझ्लान् ।’ नभन्दै मैले केही लेखेँ । छापिएछ पनि । त्यही लेख पढेर एक दिन मलाई खोज्दैखोज्दै ज्ञान उदास आइपुगेछ । आत्मीय हात मिलायौं । दुवैलाई समयले बूढो बनाइसकेछ । ‘हन हौ, मैले त सोचेकै थिइनँ मञ्जुल र पारिजातलाई चिनाइदिएर मैले ठूलो काम गरेको भनेर तपाईंले लेख्नुभएछ । म त खुसीले अटेसमटेस भएर थाम्न नसकेपछि खोजीखोजी भेट्न पो आएँ त !’

पहिलेझैं चञ्चल थिएन ज्ञानु । पत्नी र छोराछोरीका जिम्मेवार अभिभावक थियो । ‘तपाईं’ भनेर सम्बोधन गरिएको औपचारिक भाषाले नै हामीलाई टाढा पारेको अनुभव भयो । सायद ‘तिमी’ भनेको भए पहिलाझैं स्वाभाविकता अनुभव हुन्थ्यो ! निरन्तर सक्रिय थियो उसको कविजीवन । प्यारा छोराछोरीसँग आत्मीय परिचय गराएजस्तै आफ्ना प्रकाशित कविताका पुस्तक मेरो हातमा थमाउँदै भन्यो, ‘यी पनि मेरा छोराछोरी...!’ बाहिर त सामान्य नै थिएँ, तर मेरो भित्री मन भावुक बनेको थियो । कता–कता मनभित्र आँसु भरिएजस्तो भयो ।

ज्ञानु बिदा भएर गयो । ऊ गएपछि मेरो मन कता–कता हराइरह्यो । ज्ञानुले परिचय नगराएको भए मञ्जुल र मैले त्यतिका सुन्दर रचना कसरी सिर्जना गर्न सक्थ्यौं ! चेतनाका बीउहरू लिएर देशभरिका जनतामा कसरी जान सक्थ्यौं ! बाधक सामन्तीसत्ता ढाल्न जनतासँग त्यसरी एकाकार हुन कसरी सम्भव हुन्थ्यो ! उसले पारिजात दिदीसँग भेट नगराएको भए ‘राल्फा’ कसरी जन्मन सक्थ्यो ! ‘राल्फा’ का विद्रोही गीत–संगीत, साहित्य अनि ‘संकल्प’ का प्रगतिशील गीतले नेपालको राजनैतिक परिवर्तनका लागि त्यति अहं भूमिका कसरी खेल्न सक्थ्यो ! ओहो ! चराले ल्याएको सानो बीज ठीक ठाउँमा पर्दा कसरी त्यो घनाबोट भएर फैलिन सक्दो रहेछ...! बाइस–तेइस सालतिरको चञ्चल ज्ञानुको सम्झनामा धेरैबेर हराइरहेँ...!

(शनिबार प्रकाशन हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करण ‘शनिबार विशेष’बाट ।)