कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

नेपाल एकीकरणको आर्थिक कोण

‘पृथ्वीनारायण शाहको सैन्य अभियान सफल हुनुपछाडिको श्रेय उनलाई मात्रै दिनु हुन्न । उनका योग्य सेनापति र भाइहरूको पनि यसमा ठूलो योगदान छ । पृथ्वीनारायणलाई गोर्खाका विभिन्न क्षेत्रका जनताले पनि उत्तिकै सहयोग गरेका छन् । त्यसमा सयौं–हजारौंको योगदान छ ।’

पृथ्वीनारायण शाह सम्झँदा मेरो दृश्यमा आउँछन् बिसे नगर्ची । भनिन्छ– पृथ्वीनारायण शाहले सैन्य अभियान सुरु गर्नुअगाडि बिसे नगर्चीले उनलाई एक रुपैयाँको सहयोग गर्न चाहे । पृथ्वीनारायणले उल्टै सोधे, ‘जाबो यति सहयोगले के नै हुन सक्छ र ?’ बिसेको उत्तर थियो, ‘म एक्लैले पो एक रुपैयाँ दिएँ, सबैले यस्तै एक–एक रुपैयाँ दिने हो भने त धेरै पैसा जम्मा हुनेछ ।’ बिसेको यो उत्तरबाट पृथ्वीनारायण निकै प्रभावित भए ।

नेपाल एकीकरणको आर्थिक कोण

पृथ्वीनारायणले विभिन्न राज्यमा टुक्रिएको नेपाललाई एकै सूत्रमा बाँधे । यस कामलाई पछि उनका उत्तराधिकारी राजेन्द्रलक्ष्मी र बहादुर शाहले अगाडि बढाए । त्यतिबेला नेपाल ५० भन्दा बढी राज्यमा विभाजित थियो । यो नेपालको एकीकरण थियो वा गोर्खाको विस्तृतीकरण थियो, यसबारे इतिहासका लेखकबीच मतभिन्नता कायमै छ । मेरो मत छ— पृथ्वीनारायणले जुन अभियान सुरु गरे, सुरुमा त्यो गोर्खाको विस्तृतीकरण नै थियो । तर, यो अभियान नेपालको एकीकरणमा टुंगियो ।

नेपाल एकीकरणको आर्थिक पक्ष यहाँनिर निकै विचारणीय छ । एउटा तथ्य के निश्चित छ भने गोर्खा आर्थिक पक्षबाट गरिब राज्य थियो । यो स्थिति पृथ्वीनारायण शाहको पालामा मात्र थिएन, उनीभन्दा अगाडिदेखि नै गोर्खा आर्थिक रूपमा बलियो थिएन । त्यसैले त गोर्खाका राजाले त्यहाँका जनतासँग पैसा सापटी लिएका प्रमाणहरू छन् । त्यतिबेला राजाले जनतासँग पैसा सापटी लिनु सामान्य विषय थिएन ।

आधुनिक समयमा राज्यले जनतासँग पैसा उठाउने चलन त छ । तर, त्यतिबेला यति सापटी लिएँ भनेर रसिद नै दिनुको अर्थ हो, गोर्खाको आर्थिक अवस्था पक्कै राम्रो थिएन । पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल उपत्यकाका मल्ल राज्यहरू विजय गर्नुपछाडिको एउटा मुख्य उद्देश्य आर्थिक पक्षसँग पनि जोडिएको छ । त्यतिबेला यसलाई नेपाल उपत्यका नै भनिन्थ्यो, काठमाडौं उपत्यका भनेर पछि मात्रै भन्न सुरु भएको हो । उपत्यकाका मल्ल राज्यहरू आर्थिक रूपमा सम्पन्न थिए ।

मल्ल राज्यहरू आर्थिक रूपमा सम्पन्न हुनुको मुख्य कारण थियो— काठमाडौं उपत्यकाको भूमि निकै उब्जाउ हुनु ! त्यसैले भनिन्थ्यो— उपत्यकामा तीन महिना राम्रोसँग काम गर्‍यो भने एक वर्ष मज्जाले खान पुग्थ्यो ।

खासमा मध्यकालमा काठमाडौं उपत्यकामा धेरै गुठी स्थापना हुनुपछाडिको एउटा प्रमुख कारण यो पनि हो कि तीन महिना काम गरेपछि बाँकी समय यहाँका जनताले अन्य क्षेत्रमा ध्यान दिने समय पाउँथे । काठमाडौंमा त्यसबेला गुठीसँगै मनोरञ्जनका अन्य विभिन्न साधन र उपाय पनि विकसित भए । त्यसैले पृथ्वीनारायण शाह नेपाल उपत्यकातिर आकर्षित भएका थिए । उपत्यका समृद्ध हुनुको अर्को कारण यहाँको समथल, उब्जाउ जमिन हो । यहाँ धेरै डाँडाकाँडा छैनन् । यसको ठीक विपरीत गोर्खामा धेरै डाँडाकाँडा थिए, टार थिए । त्यहाँका जग्गा उपत्यकाका जति उब्जाउ थिएन् । उपत्यकाको जनसंख्या पनि धेरै थिएन । र, त्यो जनसंख्या राज्यका लागि बोझ पनि बनेको थिएन । बेलाबेला यहाँ आउने महामारी र प्राकृतिक प्रकोपका कारण पनि उपत्यकाको जनसंख्या कहिल्यै बढ्न पाएन । त्यसैले यो समृद्ध रह्यो ।

चन्द्रागिरिबाट नेपाल उपत्यका देखेपछि नै पृथ्वीनारायण शाहले भनेका थिए, ‘काठमाडौं, लतिलपुर र भक्तपुरको राजा हुन पाए, मजस्तो भाग्यमानी को हुन्थ्यो होला !’ यसपछाडि राजनीतिक नियन्त्रण र आर्थिक दुवै कारण छन् । पृथ्वीनारायण मात्र होइन, त्यसअघि पनि काठमाडौं उपत्यकामा बाहिरबाट आक्रमण भएका छन्, विशेषत: पश्चिमतिरका खस राजाहरूबाट । खासमा काठमाडौंको वैभव देखेरै आक्रमण भएको थियो । धनी देशलाई आक्रमणको डर जहिल्यै रहन्थ्यो ।

यही तथ्यमा टेकेर पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो विजय अभियान नुवाकोटबाट सुरु गरेका थिए । उनले नुवाकोट नै किन पहिले रोजे भन्नेमा केही कारण छन् । जस्तो, नुवाकोटलाई काठमाडौं उपत्यकाको पश्चिम ढोका पनि भनिन्छ । त्यहाँबाट काठमाडौं उपत्यकामा सीधा आक्रमण गर्न सजिलो थियो । फेरि नुवाकोट अग्लो ठाउँमा अवस्थित छ, त्यसैले सैनिक तयारीका लागि पनि यो लोकेसन उपयुक्त थियो । तर, त्यस आक्रमण पछाडिको मुख्य कारण भने आर्थिक थियो ।

काठमाडौंका मल्ल राजको भोटसँग व्यापारिक सम्बन्ध थियो । त्यसबाट काठमाडौंलाई धेरै आर्थिक फाइदा भइरहेको थियो । भोटका लागि मुद्रा छाप्ने काम पनि काठमाडौंका राजाले नै गर्थे । यसरी टक छापेबापत काठमाडौंले सुन अथवा चाँदी लिने गथ्र्यो । यसक्रममा बट्टा काट्ने चलन पनि थियो । काठमाडौंको भोटसँगको व्यापारको मुख्य बाटो केरुङ थियो, भक्तपुरका राजाको बाटो भनेको कुती भयो । केरुङ जाने बाटो नुवाकोट नै थियो ।

त्यसैले नुवाकोट जित्ने हो भने काठमाडौं र भोटको व्यापार रोक्न सकिन्थ्यो । पृथ्वीनारायण शाहले नुवाकोट जितिसकेपछि भोटसँग सम्पर्क राखेर व्यापार बढाउन पनि खोजे । त्यहीबेला काठमाडौंबाट जाने मुद्रामा मिसावट हुन थालेको थियो । यसको कारण पनि बढी फाइदा लिन खोज्नु नै थियो । मिसावटका कारण केही वर्षपछि नै ती मुद्रा कालो हुने भए, त्यसैले यसलाई काला मोहर पनि भन्ने गरिन्थ्यो । यही स्थितिको फाइदा लिएर नुवाकोट जितेपछि पृथ्वीनारायण शाहले भोटमा सन्देश पठाए, ‘हामी शुद्ध चाँदीको मोहर पठाउन सक्छौं ।’

यसमा भोट तयार पनि भयो । र, पृथ्वीनारायण शाहले साँच्चै शुद्ध चाँदीका मुद्रा छापेर भोट पठाउन थाले । यसबाट उनलाई धेरै आर्थिक फाइदा हुन थाल्यो । एक किसिमले भन्दा काठमाडौं उपत्यकाका राज्यहरू जित्ने आधार तयार पार्न पृथ्वीनारायण शाहले सबैभन्दा पहिले नुवाकोट आफ्नो बनाए । र, यसपछाडि पनि आर्थिक कारण नै मुख्य रह्यो । त्यसपछि पृथ्वीनारायणले काठमाडौं उपत्यका वरिपरिका मुख्य–मुख्य इलाकाहरू पनि जिते । यसपछि त काठमाडौं उपत्यकामा आउने र बाहिरिने सामानमा उनको नियन्त्रण सुरु भयो ।

यसले एकातर्फ काठमाडौं उपत्यकाका राज्य आर्थिक रूपमा कमजोर हुन थाले भने अर्कोतर्फ गोर्खा आर्थिक रूपमा अझ बलियो भयो । यसैक्रममा पृथ्वीनारायणले युद्ध र त्यसमा सहभागी हुने आफ्ना सैनिकका लागि सरसामान ठीकसँग समयमै पुर्‍याउन थाले । नत्र यसअघि पृथ्वीनारायणले यसका लागि निकै समस्या बेहोर्नुपरेको थियो । नुवाकोट विजय र भक्तपुर विजयमा २५ वर्षभन्दा बढी समयको अन्तर छ । र, यो निकै लामो समय हो ।

त्यो २५ वर्षमा आर्थिक रूपमा बलियो नभएको भए, पृथ्वीनारायण शाहले स्थिति सही ढंगले सम्हाल्न सक्ने अवस्था नहुन पनि सक्थ्यो । पछि उनले काठमाडौं उपत्यकामा आर्थिक नाकाबन्दी पनि लगाए । यसकै कारण त्यहीबेला काठमाडौंमा एक धार्नी कपासको ६ रुपैयाँ पुग्यो । र, एक माना नुनको दुई रुपैयाँ । यसले काठमाडौं उपत्यकाको आर्थिक अवस्था अझै नराम्रो भयो, कपास र नुन त आउनै दिइएन । नाकाबन्दी लगाएपछि पृथ्वीनारायण आर्थिक रूपमा अझै सबल भए ।

यो काठमाडौं जित्नु चार/पाँच वर्षअगाडिको हो । पृथ्वीनारायणले कीर्तिपुर जित्नुअगाडि सबैभन्दा पहिले मकवानपुर हात पारे । यसपछाडिको मुख्य कारण पनि आर्थिक नै थियो । यसअघि उनले जे जति जिते, ती सबै पहाडि इलाका थिए र त्यहाँबाट उनलाई खासै आर्थिक लाभ प्राप्त भएको थिएन । मकवानपुर जितेपछि पृथ्वीनारायणका लागि तराईसम्मको बाटो खुलेको थियो । मकवानपुर आफैं पनि तराईको समृद्धशाली राज्य थियो ।

त्यसैले मकवानपुर जितेपछि उनको स्थिति अझ मबजुत भयो । काठमाडौंका राज्य जितेपछि त उनको आर्थिक स्थिति स्वत: राम्रो भयो । काठमाडौं उपत्यकामा रहेका सबै स्रोतमा उनको नियन्त्रण भयो, विशेषत: उब्जाउ जमिनमा । यसपछि त उनले आफ्नो राजधानी नै काठमाडौं सारे । राजधानी काठमाडौं सार्नुपछाडि पनि ठोस आर्थिक कारण थियो । भलै यसको पछाडि रणनीतिक कारण पनि थियो । किनभने काठमाडौंबाट पूर्व र पश्चिमतिर आफ्नो सैनिक अभियान सुरु गर्न सजिलो हुन्थ्यो ।

पृथ्वीनारायण शाहले पक्कै पनि यसका लागि आर्थिक कारण पनि विचार गरेका थिए । काठमाडौं राजधानी भएपछि उनका भारदार पनि यतै आए । उनलाई गोर्खामा हुँदा जुन दु:ख हुन्थ्यो, अब त्यो भएन, विशेषत: आफ्ना सैनिक र कर्मचारीलाई तलब खुवाउन ।

एक वर्षको अन्तरमै पृथ्वीनारायणले ललितपुर र भक्तपुर पनि जिते । यस्तोमा निचोडमै भन्न सकिन्छ, गोर्खाका राजाका रूपमा उनी गरिब थिए । नेपाल उपत्यका जितिसकेपछि उनी अत्यधिक शक्तिशाली भए, राजनीतिक र सैन्य दृष्टिकोण दुवैबाट ।

सँगै आर्थिक रूपबाट पनि सम्पन्न भए । जतिबेला पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो सैन्य अभियान सुरु गरे, त्यतिबेला आफ्ना सैनिकलाई तलबका रूपमा जग्गा दिने चलन नै थियो । यसको अर्थ सैनिकलाई तलबमा पैसा नै नदिने भन्ने होइन, केही मात्रामा पैसा पनि दिने गरिन्थ्यो । त्यस समय गोर्खा मात्र होइन, नेपाल उपत्यकामै पनि जीविकोपार्जनको सबैभन्दा ठूलो स्रोत भनेकै कृषि थियो । त्यतिबेला कृषिसँगै जीविकोपार्जनका लागि अरू अवसर थिए, व्यापार र घरेलु उद्योग ।

मानिसहरू व्यापारमा निकै कम संलग्न थिए । तर, घरघरमै सानोतिनो उद्योग भने चल्थ्यो । जस्तो धेरैको घरमा धान कुट्ने कुटी हुन्थ्यो, कपासबाट कपडा बुन्ने यन्त्र नै हुन्थ्यो । तर, कृषि नै सबैभन्दा प्रमुख पेसा रहने गथ्र्यो । त्यसैले तलबका रूपमा जग्गा दिने चलन सुरु भयो । सेना त युद्धमै हुन्थे, तर उनको परिवारले काम गरेर खाओस् भनेर पनि जग्गा दिने चलन सुरु भएको थियो । खासमा यो गोर्खामा मात्र सीमित थिएन, अन्यत्र पनि थियो । र, यो परम्परा राणाकालसम्मै चलिरह्यो ।

युद्धकै बेला कसरी खर्च व्यवस्थापन गर्ने भनेर पनि पृथ्वीनारायण शाहले आर्थिक नियम बनाएका थिए । यसबारे ऐतिहासिक दस्तावेज पनि उपलब्ध छन् । युद्धका बेला कति–कति रकम झिक्ने र कहाँ–कहाँ खर्च गर्ने भनेर लेखिएको हुन्थ्यो । पर्याप्त पैसा भएन भने युद्धमा समस्या हुन्छ भनेर पृथ्वीनारायण शाहलाई राम्रोसँग थाहा थियो । पछि यो तथ्य उपत्यकाका मल्ल राजाले पनि अनुभव गरे । लगातार धेरै वर्ष युद्ध गर्नुपरेपछि उपत्यकाका राज्यको आर्थिक स्थिति निकै कमजोर भएको थियो ।

यसैक्रममा काठमाडौंका राजा जयप्रकाश मल्लले विभिन्न देवीदेउताका नाममा चढाएको सुन–चाँदी पनि झिके । जयप्रकाशले यस्तो काम गरेपछि जनताले त्यस कदमको व्यापक विरोध गरेको इतिहास छ । वंशावलीमा उल्लेख भएअनुसार, आफ्नो राज्य बचाउन जयप्रकाश मल्लले देवीदेउताका सम्पत्ति मासे भनिएको छ । यो काम खासमा उनले आफ्नो देश बचाउन गरेका हुन् । तर, उनलाई यही कारणले गाली पनि गरिएको छ ।

देवीदेउताका सम्पति झिक्ने क्रममा उनले भनेका रहेछन्, ‘हे ईश्वर, देश रक्षाका लागि मैले यस्तो काम गर्नुपर्‍यो, देश बचाउन युद्ध गर्नुपर्ने भयो । त्यसैले मैले यस्तो किसिमको काम गर्नुपर्‍यो । मैले यसलाई उधारो लिएको सम्झनुहोला, यो सधैंका लागि मासेको होइन पछि पूर्ति गर्छु । केही गरी मैले पूर्ति गर्न सकिनँ र युद्धमा पराजित भएँ भने जसले जित्छ, त्यसले यसको पूर्ति गर्नेछ । यो उसको कर्तव्य हुनेछ ।’ पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं जितेपछि देवीदेउतालाई उनले सुन–चाँदी फिर्ता गरे या गरेनन्, यसको यकिन जानकारी छैन ।

जे होस्, वंशावलीमा वर्णन गरिएको यो तथ्यले देखाउँछ— काठमाडौंजस्तो आर्थिक रूपमा बलियो राज्यलाई पनि ठूलै समस्या परेको थियो । गोर्खा त आर्थिक रूपमा अझ कमजोर राज्य थियो, उसलाई युद्धका कारण त्यस्तै समस्या हुनु त स्वाभाविक थियो । पृथ्वीनारायणको खुबी नै मान्नुपर्छ, गोर्खाले यो समस्यालाई व्यवस्थापन गर्न सक्यो । पृथ्वीनारायण शाहले सुझबुझपूर्ण निर्णय गरेका थिए— सन् १७४२ देखि युद्ध सुरु भएको थियो, उनी राजा भएदेखि नै ।

पृथ्वीनारायणले १७६९ मा भक्तपुर जितेका थिए । यसबीच २७ वर्ष युद्ध भएको थियो । यति लामो समयको युद्ध धान्न पक्कै धेरै पैसा चाहिन्छ । नुवाकोटविरुद्धको पहिलो युद्ध हारेपछि उनी बनारस पुगेका थिए— हातहतियार किन्न । मकवानपुर जितपछि ‘अब विदेशी सेनासँग लड्नुपर्छ’ भनेर उनले फौजको पनि विधिवत् रूपमा निर्माण गरेको पाइन्छ । यी सबै व्यवस्था उनले साँच्चै कसरी गरे, यो खोज र अनुबन्धानकै विषय हो । तर, एउटा तथ्य के निश्चित छ भने पृथ्वीनारायण शाहले आर्थिक पक्षमा आफूलाई बलियो बनाउँदै लगेका थिए । उनको सैन्य अभियान सफल हुनुको मुख्य कारण यही हो ।

इतिहासकार डिल्लीरमण रेग्मी भन्छन्, ‘पृथ्वीनारायण शाहको सैन्य अभियान सफल हुनुपछाडि उनलाई मात्र श्रेय दिनु हुन्न । यसमा उनका योग्य सेनापति र भाइहरूको पनि ठूलो योगदान छ । त्यति मात्र होइन, पृथ्वीनारायण शाहलाई गोर्खाका विभिन्न क्षेत्रका जनताले पनि उत्तिकै सहयोग गरेका छन् । त्यसैले यो पृथ्वीनारायण शाहको मात्रै सफलता होइन । त्यसमा सयौं–हजारौं अन्यको पनि योगदान छ ।’

यो भनेको कुनै न कुनै रूपमा आर्थिक सहयोग र अर्थको ठीक व्यवस्थापन पनि हो । पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेशमा पनि आर्थिक पक्षबारे धेरै उल्लेख छ । जस्तो, ‘प्रजा मोटो भयो भने दरवार बलियो हुन्छ’, ‘जनता समृद्ध भयो भने देश बलियो हुन्छ ।’ उनी के मान्थे भने जबसम्म जनता आर्थिक रूपमा कमजोर हुन्छन्, उनीहरूको असन्तोष बढ्छ र यसले देशलाई बेफाइदा गर्छ । जनता आपैँm आर्थिक रूपमा सबल भए भने जनताले देश हेर्नेछन्, देशले जनतालाई हेर्नुपर्ने छैन । त्यसैले देशको अर्थतन्त्र समृद्ध हुर्नैपर्छ ।

(शनिबार प्रकाशित हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करण ‘शनिबार विशेष’बाट ।)

प्रकाशित : पुस २४, २०७७ १९:४२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?