आफ्नै विरोधाभासहरूमा

कोभिड– १९ ले आक्रान्त–समयमा त्यसो गर्न झन् सुविधा छ ।

ज्ञान आर्जन, समीक्षा र परिमार्जनको शृंखला डुंगा चलाएजस्तो हिँड्दै छ, पाइला मेट्दै छ, हुनु हुँदैन । जोडिँदै थपिँदै जानुपर्छ । हजार माइलको यात्रा पहिलो पाइलाबाट प्रारम्भ हुन्छ भन्ने वाक्यांश हामीले यति धेरैपटक सुन्यौँ कि, त्यो सामान्य लाग्छ । सामान्य सुनिए पनि त्यो सामान्य होइन, अन्तरदृष्टि हो भनेर म आफैंलाई सम्झाइराख्छु । विगतमा सत्य मानेका आफ्नै विचार समयक्रममा असत्य र अधुरा लाग्न सक्छन् । केन्द्रीय कुरा छुटेको तर परिधिको कुरा मात्रै समातिरहेको लाग्न सक्छ । अहिले ती लेख पुनः लेख्नुपरे, त्यसरी लेख्दिनथेँ, यसरी लेख्थेँ भन्ने मनमा विचार उठ्ने गर्छ । मेरा पनि केही त्यस्ता अनुभव छन् ।

पहिलो कवितासंग्रहलाई आधार मान्दा मेरो लेखन–यात्राले पच्चीस बर्ष नाघेछ । विगतका आफ्ना पुस्तकहरूका चारवटा प्रसंग (दर्जनौं छन् तर यहाँ चारवटा मात्र) छन्, जसलाई पढ्दा मलाई असहज लाग्छ । हाँसो उठ्छ । अचम्म लाग्छ । मानौं त्यो अरू कसैले लेखेको हो, मैले होइन । मनोविश्लेषक कार्ल युंगले अटल गहिराइमा आफूभित्र रहने त्यस्ता पुरानो सत्त्वलाई (सेल्फ) स्याडो भनेका छन् । यो छोटो लेख, त्यो स्याडोलाई समयको यो विन्दुबाट नियाल्ने यत्न हो । स्याडोसँगको संघर्षको संक्षिप्त लेखोट । यहाँ किताबको नाम, लेखको शीर्षक र पृष्ठ संख्या उल्लेख गर्दै, आफ्ना धारणा राखेको छु ।

१. कविताको समाप्ति संसारको समाप्ति हो । संसारको समाप्तिको विचार अस्वस्थ छ– यद्यपी विश्वास तर्क पर छ– तसर्थ जीवन विसंगत छ । (कविताको समाप्ति संसारको समाप्ति हो, पृष्ठ ४०, मस्तिष्कहरूको मृत्यु, २०५८)

‘मस्तिष्कहरूको मृत्यु’, मेरो पहिलो निबन्ध संगालो । प्रकाशित भएको २० वर्ष पुगेछ । ‘कविताको समाप्ति संसारको समाप्ति हो’ शीर्षकको लेख आजभोलि पढ्दा, कसरी त्यस्तो अति (एक्स्ट्रिम) लेखेछु भन्ने लाग्छ । कुन मनोविज्ञानबाट डोहोरिएर त्यस्तो लेखेँ ? विसं २०५० तिर कवितासँग अत्यन्त लगाव थियो । अभिभूतै थिएँ । कुनै वस्तु वा घटनासँग एकाकार हुँदा त्यस्तै धारणा लेखिने रहेछ । एकाकार हुँदा वस्तुगत दूरी बन्दैन र त्यो विशाल ठूलो हुँदै विश्वरूपजस्तो बन्दो हो । अहिले अलिक परबाट (उचाइबाट ?) हेर्ने कोसिस गर्दै छु । धारणा अत्यन्त मनोगत भएकाले विज्ञानसम्मत दृष्टि थोरै उघ्रँदा पनि त्यस्ता धारणा गर्ल्यामगुर्लुम्म भत्कँदो रहेछ । इतिहास साक्षी छ, अतिशय भावुकताको परिणति त्यस्तै हुन्छ । कवितालाई नै संसारको दर्जामा राखेर बराबरी मान्नु कदाचित परिपक्व विचार थिएन । फर्केर हेर्दा, अतीव लगावको कारण अनुपातमा हेर्ने (सेन्स अफ प्रोपर्सन) क्षमता गुमेको रहेछ ।

मेरो ‘कविताको समाप्ति, संसारको समाप्ति हो’ मा निहित कमजोरी देख्न विश्वव्यापी कोरोना महामारीले थप सघाएको छ । कोभिड–१९ ले विश्वलाई थिलोथिलो बनाएको छ । आर्थिक क्रियाकलाप धराशायी बनाउँदै त्राहिमाम् मच्चाइरहेको छ । लाखौंको ज्यान लिँदै, समुदायमा प्रवेश गरेर प्रत्येक मान्छेको जीवनको लय नै भत्काइदिँदा त संसारको समाप्ति भएको छैन । केही हजार कविले आस्था राख्ने कविता समाप्त हुँदा, सात अर्बभन्दा बढी मानिस बसोबास गर्ने संसार समाप्त भएको कसरी मान्ने ? त्यो अनुपातमा हेर्ने क्षमता गुमाउँदा निकालेको निष्कर्ष लाग्छ अहिले फर्किहेर्दा ।

मान्छेको आशावादिता सजिलै कहाँ निभेको छ र अब निभ्नलाई ? मान्छे विश्वयुद्ध, अनिकाल, महाभूकम्प र कारोनाजस्ता हरेक विपत्मा आशावादितालाई जोगाउँदै पर्खिबस्छ । ऊ सुदूर भविष्यतिर हेर्दै पर्खन्छ तर रोकिँदैन । यस्तोमा कविताको समाप्तिलाई संसारकै समाप्ति मान्नु एक कविताप्रेमीको भावुक अभिव्यक्तिभन्दा बढी केही होइन । संसार छ र त कविताको महत्त्व छ । फर्केर हेर्दा, त्यो बेअर्थको विचार भेट्छु ।

२. जीवनका पाठशालाहरूका गुरुहरू अनुभवहरू, भोगाइहरू हुन् भने पाठ्यक्रमका पाठशालाहरूका गुरु, ज्ञान र विचारहरू हुन् । ज्ञान र विचारका अनुभवहरूका सापेक्षमा जहिलेसुकै सेकेन्ड ह्यान्ड हुन्छन् । सेकेन्ड ह्यान्ड कुरालाई लिएर लामो समयसम्म लड्न सकिन्न । (जीवनका पाठशालाहरू, पृष्ठ ५९, मस्तिष्कहरूको मृत्यु) ।

‘मस्तिष्कहरूको मृत्यु’ निबन्धसंग्रहमै जीवनका पाठशालाहरू निबन्धमा यस्तो लेखेको थिएँ । अन्य स्रोतबाट प्राप्त ज्ञान र आफ्नै अनुभवबाट प्राप्त ज्ञानको तुलना गर्ने क्रममा अनुभवप्रदत्त ज्ञानलाई श्रेष्ठ र त्यसैले भरपर्दो भनेको रहेछु । अनुभवमा आफैं संलग्न हुने भएकाले त्यो फस्ट ह््यान्ड हुन्छ र त्यसैले भरपर्दो भन्ने निष्कर्ष निकालेको रहेछु । अन्य ज्ञानहरू सेकेन्ड ह्यान्ड भएकाले भर पर्न सकिन्न भनेको रहेछु ।...लामो समयसम्म लड्न सकिन्न भन्नाले जीवनलाई युद्ध नै मानेको रहेछु ।

पुस्तकबाट प्राप्त ज्ञान भर पर्नयोग्य छैन, कारण त्यो आफ्नो अनुभव होइन, साह्रै मनोगत तर्क लाग्छ अहिले । भरपूर सतही । अनुभवबाट प्राप्त ज्ञान मात्र भरपर्दो हुन्छ भन्ने मान्दा, मान्छेको ज्ञानको सीमा धेरै खुम्चन्छ, कारण मान्छेको अनुभवको सीमा छ । आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक यथार्थले (मटेरियल कन्डिसन) प्रभावित गर्ने भएकाले मान्छेले खासखाले अनुभव मात्र गर्न सक्छ । सबै अनुभव गर्न सम्भव हुँदैन । मध्यमवर्गीय ठिटोले उच्चवर्गको अनुभव गर्न सक्दैन ? गैरदलितले दलितको । पुरुषले महिलाको । अध्ययनको हकमा त्यस्तो सीमा हुँदैन । गैरदलित युवाले दलितको अनुभव पढेर समानुभूति राख्न सक्छ । नेपालको पाठक अफगानी लेखकसँग उनको काल्पनिक यात्रामा निस्कन सक्छ । थरीथरीका लेखकको, विभिन्न कालखण्डमा लेखिएका विविध विषयको पुस्तक पढेर जानकारी, ज्ञान र अन्तरदृष्टि पाउन सकिन्छ । मान्छेको छोटो जीवनमा ज्ञान लिने पुस्तकभन्दा सजिलो माध्यम सायदै अर्को छ । बित्थामै फस्ट ह्यान्ड र सेकेन्ड ह्यान्डको रस्साकस्सीमा अल्झेछु ।

महत्त्वपूर्ण कुरो बरु कति अलोचनात्मक चेत वा वस्तुगत भएर पढ्न सकेँ, त्यो पो रहेछ । यी हरफलाई अहिले लेख्न परे, यसरी लेख्नेछु— अनुभवभन्दा बुद्धि (तर्कपद्धति) सधैँ उच्च छ । अनुभवबाट आउने ज्ञानलाई पनि तर्कको कसीमा नघोटेसम्म त्यसमा भर पर्नु हुँदैन । इतिहास पढ्दा बुझ्छौं, तर्क पद्धतिले सधैं जितेको छ ।

३. ...मैले दोस्रो प्रश्न गरेँ, आर्थिक दृष्टिले चीनले विकास त धेरै गर्‍यो तर गरिब र धनीबीचको खाडल पनि बढ्दै गएको छ नि ? नेपालमै अत्यन्त सोधिने तर चित्तबुझ्दो जवाफ नभेटिएकाले म उक्त प्रश्नको जवाफ अनुभव भोगेका चिनियाँबाट सुन्न चाहन्थेँ । जवाफमा उनले भनिन्, ‘गरिब र धनीबीचको खाडल त बढ्दो छ । तर, अहिलेका गरिब उहिलेका गरिबभन्दा धनी छन् (वेटर अफ, उनले प्रयोग गरेको शब्द)...। (देङ सियाओपिङ्को आत्मा, अन्नपूर्ण पोस्ट, १६ पुस, २०७३) ।

चीनको आर्थिक प्रगतिबारे बुझ्न नचाहने कमै होलान् । आर्थिक प्रगतिले निम्त्याउने गरिब र धनीवीचको खाडल (इनकम इनइक्वालिटी) पनि उत्तिकै चासोको विषय हो । एक अध्ययनअनुसार, सन् २०१९ मा चीनको कुल गार्हस्थ्य उत्पादन करिब १४.१ ट्रिलियन हाराहारी छ । चीनको विगतको ३१ वर्षको (१९७९–२०१०) कुल गार्हस्थ्य उत्पादन नै वार्षिक ९.९ प्रतिशत छ, जुन आश्चर्यजनक आँकडा हो । सन् २०७३ मा बेइजिङ भ्रमणमा मैले एक जना चिनियाँलाई यसै सेरोफेरोमा प्रश्न गरेको थिएँ । देङ सियाओपिङ्को नीतिकै कारण धेरै चिनियाँ गरिबीबाट मुक्त भएको र विगतका गरिबभन्दा अहिलेको गरिब राम्रो (वेटर अफ) रहेको भन्दै उनले देङको प्रशंसा गरेका थिए ।

सन् ८० को दशकबाट सुरु भएको चीनको आय–असमानता विश्वकै अग्रपङ्क्तिमा पर्छ । सन् २०१३ मा, चीनको जिनी कोफिसियन्ट ५० अंक रहेको थियो । अघिल्लो नेतृत्वको पालामा (१९८०–२००८) चीनको उपल्लो २०, ३० प्रतिशतले अधिकांश लाभ लिएको देखिन्छ । यद्यपि वर्तमान सरकारले थालेको संरचनागत सुधार, ग्रामीण कृषि योजना, न्यूनतम तलब वृद्धि र कर प्रणालीमा सुधारजस्ता कार्यक्रमले सन् २००८ बाट भने आय–असमानता घटेको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।

आर्थिक वृद्धि मात्र हेरेर नहुने रहेछ । त्यसको पुनर्वितरण कसरी भएको छ ? त्यस वृद्धिले धनी र गरिबको खाडल कम गरेको छ, छैन ? विपन्न समुदायलाई सामाजिक सुरक्षा उपलब्ध गराएको छ, छैन ? शिक्षा, स्वास्थ्य र सार्वजनिक यातायातमा सरकारको लगानी र स्वामित्व छ, छैन ? प्रगतिशील कर प्रणाली लागू छ, छैन ? कर उन्मुक्ति पो छ कि ? जस्ता प्रश्न महत्त्वपूर्ण रहेछन् । ऐतिहासिक विश्लेषणको निचोड नै छ— असन्तोष र विद्रोह जन्मने एक प्रमुख कारण नै विपन्न र धनी वर्गबीचको खाडलमा हो ।

सीमित वर्गकहाँ अथाह पुँजी थुपि्रँदै जाने र तर अर्कोतिर श्रमजीवी वर्गको ठूलो हिस्सा बाँच्नकै लागि जीवनभर लडिरहनुपर्नेजस्तो खराब व्यवस्था कुनै छैन । अर्थशास्त्री ब्रान्को मिलानोभिजका लेखहरू पढेपछि असमानताको गुरुत्वबारे केही थाहा पाएँ ।

चिनियाँको जवाफबाट धेरै प्रभावित बनेछु । आजको दिनमा त्यो हरफ लेख्न परे, म चीनको आय असमानताबारे थप सोध्ने थिएँ । त्यो लेख निकै अधुरो लाग्छ ।

४. सरुभक्तहरू/दर्शनका अनुयायीहरू मात्रै भएकाहरूको देशको/सायद एक दार्शनिक हुन्

(सरुभक्तहरू, लामो कविता, पृष्ठ. ५७) ।

विसं २०५६ सालमा प्रकाशित ‘सरुभक्तहरू’, मेरो लामो कवितासंग्रह हो । मनमा उठेकै भरमा, कुनै सर्वेक्षणबिना नै, नेपालमा दर्शनका अनुयायीहरू मात्रै छन् भन्ने निष्कर्ष लेखेँ । त्यतिविधि निश्चित कसरी हुन सकेछु ? दर्शन मेरो प्रिय विषय हो । ओशो, यूजी कृष्णमूर्ति, जे कृष्णमूर्ति हुँदै अघि बढेको पठनमा पछिल्लो समयमा विविध विषयका दार्शनिक, चिन्तक र वैज्ञानिकहरू थपिएकै छन् । ओशोजस्ता रहस्यमयी द्रष्टा र बाबाहरूलाई छाडेको दुई दशक नाघेको छ । पछिल्लो समय स्टोइक दार्शनिक मार्कस एरिलिअस्, सेनेका, एपिकटिटसमा रुचि बढेको छ । कोरोनाकालमा एरिलिअस्को ‘मेडिटेसन्स्’, सेनेकाको ‘अन द सर्टनेस अफ लाइफ’ र एपिकटिटसको ‘डिस्कोर्स अफ एपिकटिटस’ र ‘इनकारिडियन’ पढेपछि चमत्कृत भएँ ।

मानव जातिको नैसर्गिक जिज्ञासा र ज्ञानप्रतिको भोक कुनै कालखण्डको मात्र रहेनछ । त्यो अनन्तदेखि बग्दै आएको नदीजस्तै रहेछ । जीव वैज्ञानिकहरू चार्ल्स डार्विन, रिचर्ड डकिन्स, एल्डो लिओपल्ड र एडवर्ड इ विलसन मेरा प्रिय लेखक भइगए । भौतिकशास्त्री रिचार्ड फेमेन, फ्रिमन डायसनका अन्तर्वार्ता सुन्दा म अवाक बन्छु । बहुविधात्मक ज्ञानप्रणालीमा (मल्टी डिसिप्लिनरी) विश्वास गर्ने चार्ली मंगरले जहिल्यै छक्क पार्छ । दार्शनिक शब्दले धेरै विशद (सीमित क्षेत्रमा तर गहिरो) आयाम समेटेको पाउँछु ।

‘सरुभक्तहरू’ सायद एक दार्शनिक हुन्, लेखेको थिएँ । शब्द चयन उपयुक्त भएन भन्ने लाग्छ । दार्शनिक शब्दको महत्त्व, २२ वर्ष अघि सोच्न सकेभन्दा, धेरै विशद पाउँछु । संग्रहमै लेखेको थिएँ, सरुभक्तहरू व्यक्तिभन्दा पनि संरचना हुन् । कुनै एक संवेग (यहाँ अहम्) लाई सर्वोच्च (प्राथमिक) मान्ने र सृजनात्मक लेखनमार्फत त्यसको सत्ता स्थापित गर्न उद्यत रहने संरचना (प्याटर्न) हुन् । सरुभक्तहरूलाई विचारक (अहम्केन्द्रित मानवतावाद अवधारणाको सापेक्षमा) भन्नु उपयुक्त हुन्छ ।

आजभोलि आफैंलाई प्रश्न गर्छु, दार्शनिक को हो ? को होइन ? भनेर मूल्याङ्न गर्ने तिम्रो क्षमता पुग्छ ? वैधानिकता के ? त्यो तहको दुस्साहसले आफ्नै मूढताको कथा भन्दैन ? नाजवाफ हुन्छु ।

विगततिर फर्केर हेर्दा माथि उल्लिखित चार प्रसंगले असहजभाव, अल्लारेपन र हाँसो उत्पन्न गराउँछ । तर, पश्चत्ताप छैन । बुझ्ने, सिक्ने क्रममा गरिएका कमी–कमजोरीमा (आफूले भेटेभरिको) हाँस्ने हो, ग्लानि अनुभव गर्ने होइन । विगतबाट धेरै प्रभावित हुने होइन, बरु त्यसलाई शिक्षक (मेन्टर) बनाउँदै भविष्ययात्रामा थप ऊर्जासाथ अघि बढ्ने हो । रिद्म देसाई सही भन्छन्- मान्छे मूलतः भविष्यउन्मुख (फरवार्ड लुकिङ) जीव हो ।

(शनिबार प्रकाशित हुने कान्तिपुरको प्रिन्ट संस्करणबाट ।)