मास्क लगाइरहेको मार्क्सवाद

यसले आफ्नो रूप र महत्त्व फेरेको छ्र । ‘मास्क’ महामारीबाट बच्ने र बचाउने एउटा विशेष कडी बनेको छ । तर, ‘मास्क’ को अर्थ यति मात्रैमा सीमित राख्न सकिन्न । यसको सामाजिक संकेतशास्त्र हाम्रो अर्थ–राजनीतिक चिन्तन र नागरिकका मुद्दाहरूसँग जोडिएका छन् ।

स्वास्थ्य सुरक्षाका लागि १९ औं शताब्दीको सुरुबाट प्रयोगमा आएको मास्कको प्रयोग विभिन्न किसिमले गरिएका छन् । मुख्य रूपले हावामा भएको दुर्गन्ध, भाइरसदेखि बच्न र सर्जरी गर्दा मास्कको प्रयोग गरिन्छ । यो लेखमा चर्चा गर्न खोजिएको विषय अलिक फरक छ । स्वास्थ्यसँग जोडिएको सम्बन्धभन्दा ‘मास्क’ ले प्रतिनिधित्व गर्ने सामाजिक–आर्थिक चिन्तनबारे विश्लेषण गर्न खोजिएको छ । मुख्य रूपमा नेपाली सार्वजनिक वृत्तमा उस्तै उच्चारण गरिने ‘मार्क्सवाद’ का आधारभूत सिद्धान्तलाई जोडेर राज्यले विकासका नाममा आमनागरिकहरूको सम्प्रभुसत्तालाई कसरी नजरअन्दाज गर्छ र यसले विशेषत रैथाने आदिवासीमा पार्ने असरबारे टिप्पणी गरिएको छ ।

मार्क्सवादको मास्क र विकासवाद

नेपालमा मार्क्सवादलाई कम्युनिस्ट पार्टीहरूले आफ्नो मूल मार्गनिर्देशकको रूपमा व्याख्या गर्छन् । उनको ‘वर्गविहीन समाज’ लाई सिद्धान्तको रूपमा लिइन्छ । ‘वर्ग’ लाई केन्द्रमा राखेर उत्पादन, वितरण र उपभोगको आधारमा हुने–खाने र हुँदा–खानेहरूबीचको असमान शक्ति सम्बन्धहरूलाई मार्क्सले भत्काउने तर्क गरेका छन् । प्राज्ञिक हिसाबबाट हेर्दा मार्क्सवादलाई एउटा आलोचनात्मक चिन्तनको सुरुआतको रूपमा लिइन्छ । हामी विश्वविद्यालयमा अनुसन्धानको क्रिटिकल प्याराडाइम अध्ययन–अध्यापन गराउँदा मार्क्सको वर्ग सिद्धान्त र आइडियोलोजीको सैद्धान्तिक बहस गर्छौं र गर्न प्रेरित गर्छौं । सामाजिक अन्याय र असमान शक्ति सम्बन्धहरूको निर्माण बुझ्न मार्क्सवादी सिद्धान्तले सहयोग गर्छ भन्छौं । मुख्यगरी यसले पुँजीवादले निर्माण गरेका भाष्य र संरचनाहरूले निर्माण गरेका ज्ञान, नीति र राज्यसत्तालाई सामाजिक न्यायको दृष्टिकोणबाट प्रश्न गर्छ ।

मार्क्सवाद बुझ्न धेरै सिद्धान्त र परिभाषाहरूको व्याख्या र विश्लेषण पनि चाहिएन । यसले आवाजविहीनहरूको आवाज बोल्नुपर्छ भन्छ । सामाजिक न्यायको कुरा गर्छ । समाजवाद पनि यही भन्छ । तर, यसले वर्गको मात्र कुरा गर्दैन । समाजमा व्याप्त विविधतालाई मध्यनजर गर्दै सामाजिक न्याय र कल्याणकारी राज्यको वकालत गर्छ । समाज र नागरिकलाई केन्द्रमा राख्छ । भुइँमान्छेहरूका आवाज र मुद्दाहरू नै मार्क्सवाद र समाजवादको केन्द्र हुन् । तर, विडम्बना संविधानमै लेखिएको ‘समाजवाद’ आज हराएको छ । मार्क्सवादको वकालत सिद्धान्तमा मात्रै भएको देखिन्छ । व्यवहारमा मार्क्सवाद त मास्कवादमा परिणत भएको छ ।

अंग्रेजीमा ‘मास्क’ को अर्थ ढाकछोप गर्नु, लुकाउनु र छद्मभेष धारण गर्नु भन्ने हुन्छ । मास्क असामान्य स्थितिमा लगाइन्छ । यसले हाम्रो नाक–मुख छोप्छ । यसको अर्थ मुखुन्डो लाउनु हो । खाटी पहिचान लुकाउनु हो । आमजनताहरूले सकभर पहिचान नगरोस् भनेर मास्क लगाइन्छ । मार्क्सवादको ‘मास्कवाद’ भनेको भुइँमान्छेको आवाज भुल्नु हो । सामाजिक अन्यायको वकालत गर्दा र असमान संरचना तथा चिन्तनहरूलाई प्रश्न गर्दा व्यक्तिगत रूपमा टाउको दुखाउनु हो । समाजवाद भन्दै चरम नवउदारवादी भाष्य र संरचनालाई प्रश्रय दिनु हो । यस्तो मास्कवाद नेपालको इतिहासमा कहिले उग्ररास्ट्रवाद त कहिले आधुनिक विकासवादका भाष्यहरूमा प्रकट हुने गर्छन् ।

मास्क असामान्य स्थितिमा लगाइन्छ । यसले हाम्रो नाक–मुख छोप्छ । यसको अर्थ मुखुन्डो लगाउनु हो। खाटी पहिचान लुकाउनु हो। आमजनताले सकभर पहिचान नगरोस् भनेर मास्क लगाइन्छ । मार्क्सवादको ‘मास्कवाद ’भनेको भुइँमान्छेको आवाज भुल्नु हो ।

अहिले चलेको विकासवादको भाष्य मार्क्सवाद र समाजवाद दुवैसँग मेल खाँदैन । हाम्रो राज्यले विगतदेखि अँगालेको विकासवादले आमनागरिकहरूको सहभागिता, प्राथमिकता, र ज्ञानहरूलाई सम्बोधन गर्न सक्दैन । आधुनिक युरोपियन चिन्तनले निर्माण गरेको ‘विकास’ ले ठूला–ठूला महल, फराकिला तथा चिल्ला सडकहरू र द्रुतगतिका यातायातजस्ता भौतिक संरचनाहरूले नागरिकहरूको समस्या समाधान गर्छ भन्ने तर्क गर्छ । यसका लागि राज्यले पैसावाला लगानीकर्ताहरूलाई उपयुक्त वातावरण बनाउँछ ।

नेपालमा पञ्चायतकालमा सुरु भएको विकासको भाष्यले मुख्य रूपले वैदेशिक सहयोग, ठेक्का–पट्टा तथा विनियमनमुखी राज्यको वकालत गर्ने नवउदारवादी चिन्तनलाई बलियो पारेको छ । अहिले चलेको विकासवादमा रैथाने ज्ञान, परम्परा, मान्यता र आवश्यकताहरूले खासै स्थान पाउँदैनन् । मुख्यगरी यसले आमनागरिकको आलोचनात्मक चेत र भाष्यलाई कमजोर बनाउँछ । विकासको नाममा जमिन, परम्परा, ज्ञान र कम्युनहरू खोसिँदा पनि चुपचाप बस्नुपर्ने हुन्छ । किनकि विकासको भाष्य हेजेमोनिक भएको छ । किनकि मार्क्सवाद र समाजवादले मास्क लगाएका छन् ।

खोकना र नवउदारवादी विकासे हुंकार

विकासले गर्दा केही वर्षदेखि खोकनावासीहरूको निद्रा हराएको छ । आफ्नो थातथलोको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक पहिचान कसरी बचाउने भन्ने चिन्ता छ । भूमि र सभ्यता मास्ने ‘विकासे राष्ट्रवाद’ सँग सामूहिक संघर्षमा छन् उनीहरू । कोरोना महामारीकै बीच गत महिना खोकनावासीहरूले गरेको प्रतिरोध निकै अर्थपूर्ण थियो । ‘राष्ट्रिय गौरव’ को विकास आयोजना ‘फास्ट ट्र्याक’ ले खोसेको आफ्नो जमिनमा धान रोप्न निस्के । उनीहरूका लागि त्यो केवल एक टुक्रा जमिन थिएन । त्यो जमिन नेवारी सभ्यता र संस्कृतिको उद्गमस्थल हो, नेवारहरूको सामूहिक पहिचान हो, उनीहरूको भूत, वर्तमान र भविष्य हो । आफ्नो भूमि र ‘सम्पदा’ को संरक्षण गर्न निरन्तर लागिपरेका खोकनावासी उक्त दिन आफ्नो परम्परागत बाजागाजा, कुटो, कोदालो, धानको बीउ, मल, खाजा र पानी बोकेर खेतमा निस्किन्छन् । उनीहरूको विरोध समाजवादी थियो । विकासे रास्ट्रवादसँग जुध्न बालक, युवा, वृद्ध, महिला तथा पुरुष सबै उपस्थित थिए ।

विडम्बना राज्यले डन्डा चलायो, दमन गर्‍यो । राज्यसँग शक्तिको रूपमा गोलीगठ्ठा थियो । खोकनावासीसँग केवल जमिनसँगको सम्बध र पुर्खाहरूको सम्मान थियो । विश्वभरिका आदिवासीले जमिनलाई ज्ञान, जीवन र सभ्यताको मुख्य स्रोतको रूपमा लिन्छन् । अहिलेको आधुनिक बजारिया ज्ञानको धरोहर रैथाने आदिवासी ज्ञान नै हुन् । खेतीपाती, कला–संस्कृति, विज्ञान, शिक्षा, समाज, मानव, इतिहास, योग तथा औषधिशास्त्रहरूको स्रोत जमिन हो भन्ने मूल सिद्धान्तले रैथाने समाजहरूको निर्माण भएको हुन्छ । अनि रैथाने जमिनमा ज्ञान निर्माण गर्ने र त्यसलाई नयाँ पुस्तामा हस्तान्तरण गर्ने पुर्खाहरू महान् हुन् र उनीहरूलाई सम्झिने काम आदिवासी दर्शन हो । गत महिना खोकनामा सुनिएका आवाज र सामूहिक प्रतिरोधले त्यही दर्शनलाई बोकेको छ ।

अर्थ–राजनीतिक हिसाबले हेर्दा खोकनाको मुद्दामा नवउदारवादी विकासवाद र रैथाने आदिवासीवादबीचको द्वन्द्व देखिन्छ । ‘फास्ट ट्र्याक’ नवउदारवादी विकासको एउटा शक्तिशाली विम्ब हो । यसले विकासलाई आर्थिक रूपले नाफा–घाटाको सूत्र प्रयोग गरेर भौतिक निर्माणमा जोड दिन्छ । नवउदारवादी विकासवादमा ‘ठेक्कादार’ हरू शक्तिशाली हुन्छन् । ‘डोजर’, ‘रोलर’ र अन्य आधुनिक औजारहरूले आदिवासीहरूका खेत, घर र चौताराहरू फोर्छन् । हेर्दाहेर्दै रैथाने इतिहास ढाल्छन् र पेल्छन्, जसरी सडक निर्माण र विस्तारको नाममा काठमाडौंका नेवारहरूको हिटी, फाल्चा, कला र मन्दिरहरू पेलिए । खोकनाको आवाजले नवउदारवादी डोजरे विकासवादी चिन्तनको सान्दर्भिकतालाई प्रश्न गरेको छ । विडम्बना ‘गाउँ–गाउँबाट उठ, बस्ती–बस्तीबाट उठ, ...हातमा औजार हुनेहरू औजार लिएर उठ ...केही नहुनेहरू आवाज लिएर उठ’ भनेर आलोचनात्मक चेत सिकाउने मार्क्सवादीहरूले मास्क मात्र लाएनन्, राज्य शक्ति प्रयोग गरेर उल्टै दमन गरे ।

नवउदारवादी विकासवादको आलोचना संसारभरि नै भैरहेको छ । मुख्य दक्षिण तथा उत्तर अमेरिका, अफ्रिका, एसियाका आदिवासीहरूले विकासलाई जेनोसाइडको रूपमा लिए र निरन्तर प्रतिरोध गरेका छन् । विकासले प्रकृतिको दोहन गर्ने, मौसम परिवर्तनमा दीर्घकालीन असर पार्ने र रैथाने सभ्यतालाई मास्ने भएकाले आदिवासीहरूले यसलाई स्वीकार गरेका छैनन् । विकास नाफा कमाउने योजना र स्रोत हुने बहुराष्ट्रिय कम्पनी र संस्थाहरूको, जस्तै विश्वबैंक र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोष, योजनाहरू र उद्देश्यहरू पूरा गर्ने एउटा साधन हो भन्ने तर्क आदिवासीहरूको छ ।

विकासवाद र आदिवासीहरू

नवउदारवादी विकासको भाष्यमा भौतिक निर्माण आयोजनाहरूको सान्दर्भिकतामाथि प्रश्न गर्नेहरूलाई ‘विकासविरोधी तत्त्व’ भनेर लेबलिंग गरिन्छ । तर, आदिवासीहरूले संसारभरि नै विकासवादलाई प्रतिरोध गर्न छाडेका छैनन् । यसै सन्दर्भमा अमेरिकाको हवाई राज्यका रैथाने हवाइनहरूले ‘विकास’ लाई प्रतिरोध गरेको इतिहास अर्थपूर्ण छ । माउनाकेया पहाडमा २००९ देखि अर्बौं अमेरिकन डलरमा बहुराष्ट्रिय योजना थर्टी मिटर टेलिस्कोप (टीएमटी) निर्माण गर्न हवाई राज्य सरकारले अनुमति दियो । समुद्रको पीँधबाट मापन गर्दा सगरमाथाभन्दा पनि अग्लो ठाउँमा रहेको यो पहाडमा टेलिस्कोप राख्दा विश्वब्रह्माण्डको अध्ययन गर्न वैज्ञानिकहरूलाई सजिलो हुन्छ । राज्यको स्वामित्वमा रहेको उक्त पहाडको जग्गा हवाई विश्वविद्यालयले खगोलशास्त्रको खोज–अध्ययन र टेलिस्कोपहरूको निर्माण गर्नका लागि लिजमा लिएको छ । तर, रैथाने आदिवासीहरूले सामूहिक रूपमा उक्त आयोजनाको शान्तिपूर्ण रूपले विरोध गरिरहेका छन् । उनीहरूको हुला नृत्य, आध्यात्मिक मन्त्र, गीत र संगीत आन्दोलनका मुख्य साधन हुन् ।

विश्वविद्यालयको प्रांगण, संसद्भवन र माउनाकेयासम्म शान्तिपूर्ण आन्दोलन गरिरहेका छन् । गत वर्षदेखि यो आन्दोलन उत्कर्षमा पुगेको छ । टीएमटी प्रोजेक्ट टिमहरू निर्माण सुरु गर्न पहाडतिर लाग्छन् तर हवाइन रैथानेहरूले पहाडको टुप्पामा जाने बाटोमा शान्तिपूर्ण धर्ना दिइरहन्छन् । आन्दोलन निस्तेज पार्न सरकारले एउटा कानुन पास गर्छ, जसअनुसार शान्तिपूर्ण धर्ना बसेकालाई राज्यले गिरफ्तार गर्ने भयो । तर, प्रहरी र आन्दोलनकारीबीच कुनै घम्साघम्सी हुँदैन । आदिवासीहरूको परम्पराअनुसार, प्रहरीलाई स्वागत गरेका दृश्य मर्मस्पर्शी थिए । गिरफ्तारी दिनुपर्दा उनीहरू कत्ति पनि विचलित हुँदैनन् । गिरफ्तारी दिइरहँदा पुर्खाहरूलाई सम्झेर मन्त्र उच्चारण गर्छन् । संसारभरका प्रख्यात कलाकार, बुद्धिजीवी तथा नागरिक समाजले उनीहरूको समर्थन गर्छन् ।

कोरोना महामारीबीच पनि आन्दोलन चलिरहेको छ । त्यसैले अझैसम्म टीएमटी प्रोजेक्ट सुरु हुन सकेको छैन । यस्ता थुप्रै आदिवासी आन्दोलनका उदाहरण छन् ।

यस्ता आन्दोलनका दुई महत्त्वपूर्ण पक्ष छन् । यी कुनै शक्ति प्राप्त गरेर सत्तामा जाने राजनीतिक आन्दोलन होइनन् । यी आन्दोलन नागरिक सम्प्रभुसत्ता जोगाउन र आदिवासीका जमिन रक्षाका लागि हुन् । आदिवासी स्वायत्तता र जमिनमाथि भएको आक्रमण रोक्न गरिएका सामूहिक प्रतिरोध हुन् । माउनाकेया होस् या खोकना, आदिवासीहरू आफूलाई ‘आन्दोलनकारी’ होइन, ‘भूमिरक्षक’ भन्न रुचाउँछन् । उनीहरूमा ‘नाफा–घाटा’ को चिन्तन हुँदैन, हुन्छ त केवल विकासवादी साम्राज्यले जमिन, प्राकृतिक स्रोत र समग्र मानवजीवनमा पार्ने दूरगामी असरलाई रोक्ने दृढ संकल्प र अठोट । माउनाकेयामा टेलिस्कोप बन्दा र खोकनालगायत अन्य सम्पदालाई मासेर फराकिलो सडक, टावर वा अन्य संरचना बनाउँदा ‘पैसा’ त आर्जन हुन्छ ।

तर, त्यो ‘पैसा’ ले नागरिक र प्रकृतिबीचको सदियौं लामो सम्बन्धले निर्माण गरेको सौन्दर्यानुभूति किन्न सक्दैन । जमिन निर्माणमा पुर्खाहरूले गरेको मिहिनेत अनि त्यो जमिनसँग जोडिएको मिथक, इतिहास, वातावरण र ज्ञानहरू नष्ट गर्ने ‘विकास’ वास्तवमा आममानव जातिका लागि हानिकारक छ । जसरी माउनाकेया पहाडलाई रैथाने हवाइनहरूले सांस्कृतिक र पवित्र स्थलको रूपमा लिन्छन्, त्यसरी नै खोकनालाई त्यहाँका नेवारहरूले आफ्नो सभ्यताको स्रोतको रूपमा लिन्छन् । उनीहरूलाई क्षणिक पैसाको लाभभन्दा पनि थातथलो र त्योसँग गाँसिएको ज्ञान अनि समाजको चिन्ता छ ।

अन्त्यमा

विकासवादको हेजेमोनिक भाष्यले राज्य समृद्ध हुन सक्दैन । यसले निर्वाचित जनप्रतिनिधिको शक्तिलाई कमजोर पार्ने र नागरिकप्रति उत्तरदायी नहुने प्रवृत्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ । बहुराष्ट्रिय कम्पनी, ठेकेदार र उनीहरूका बिचौलिया, साथै अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग संस्थाहरू शक्तिशाली हुने विकासको मोडेलले आमनागरिकको, मुख्य त आदिवासीको समस्या सम्बोधन गर्न सक्दैन ।

विडम्बना पिछडिएका वर्ग, महिला र आदिवासीको मुद्दा उठाउँदा ‘डलर’ देख्ने हाम्रो आमचिन्तनले आयातित नवउदारवादी विकासले हाम्रा सभ्यता, वातावरण, संस्कृति, ज्ञानको निर्माण र प्रसारण र जमिनमा पार्ने नकारात्मक असरबारे प्रश्न गर्ने साहस गर्न सक्दैन । किनकि विकासवाद हेजेमोनिक भइसकेको छ र मार्क्सवादलाई मास्क लगाइसकिएको छ ।