अस्वीकृत महिलाका पक्षमा

‘सांसारिक माया–मोहबाट मुक्त हुनु त सारै राम्रो । तर यो ज्यादै कठिन कुरा हो, त्यति सहज त नहुनुपर्ने,’ गुरुको प्रतिक्रिया ।

‘कठिन होला तर असम्भव त होइन नि !’– शिष्यको उत्तर ।

शिष्य तपस्याका लागि घना जंगलमा गए र एकाग्र भएर तपस्या गरे । कठोर तपस्यासँगै बिस्तारै उनले आत्मिक शान्ति पाउन सुरु गरे ।

एक दिन झमक्क साँझ पर्दै थियो, ठूलो झरी परिरहेको थियो । खोला खहरेहरू बढेर गड्गडाइरहेका थिए । त्यस्तैमा उनको दृष्टि नजिकैको खोलामा बाढीको बहावले झन्डै बगाउनै लागेको एक युवतीमा परेछ । ‘कष्टमा परेको मानिसको उद्धार गर्नु धर्म हो,’ उनी झट्पट खोलाको बाढीमा हेलिए र ती युवतीको उद्धार गरे ।

खोलाबाट उद्धार गर्नु मात्र समाधान थिएन । रात पर्दै गएको समय, त्यो निर्जन जंगल, हिंस्रक जंगली जनावर तथा हिंस्रक मान्छेहरूको पनि भय । उनको सुरक्षा गर्नु पनि थियो । तर, त्यहाँ एउटै मात्र कुटी थियो, त्यो पनि सानो, एक जनाका लागि पनि साँघुरो । कहाँ राख्ने ?

ऋषिले युवतीलाई कुटीमा राम्रोसँग ढोका बन्द गरी सुत्न र होसियार रहन सुझाव दिई आफू भने बाहिरै बसे । सुनसान समय, झरीपछिको चिसो रात । स्वच्छ हावामा जंगली फूलका मधुर बासना । समय आफैँमा मादक बनेको थियो । कुटीभित्र सुन्दर युवती थिइन् । त्यो निर्जन एकान्त र उत्ताउलो वातावरण । ऋषिमा कामभावना जागृत भयो । ती युवतीसँगको एकान्तपलको आकांक्षाले उनलाई तड्पाउन थाल्यो ।

र, उनले ती युवतीलाई ढोका खोल्न आग्रह गरे । ‘अघि साँझमा बाढीबाट उद्धार गरी ल्याउने ऋषि मै हुँ । हे सुन्दरी ! कृपया ढोका खोल,’ ऋषि लगातार पुकार्न थाले ।

केही समयअघि मात्र ऋषिले सम्झाएका थिए, ‘समय खराब छ । राति कुनै पनि हालतमा ढोका नखोल्नू । फटाहाहरूले मेरै नाम लिएर पनि ढोका खोल्न आग्रह गर्न सक्छन् । जसले जति नै आग्रह, अनुनय–विनय गरे पनि ढोका नखोल्नू ।’

ढोका खुलेन । उनका सारा आग्रह, अनुनय, विनय बेकार भयो ।

ऋषिलाई औडाहा हुन थाल्यो । कामाग्निको रापले उनले होस गुमाउन पुगे । ढोका नखुलेपछि कुटीको छानामा चढे र खरको छाना भत्काउन थाले, किनकि कुटीको भित्ताभन्दा छाना कमजोर थियो । भत्काउँदै गरेको छानाको प्वालबाट उनले भित्र देखे– सुन्दर युवती टुकीको मधुरो उज्यालोमा पल्टिरहेकी छन् । त्यो पनि सर्वाङ्ग नग्न । दृश्यले ऋषि उत्तेजनाको चरम अवस्थामा पुगे । अनि हत्तपत्त आफूले लगाएको एकधरो लुगा पनि खोलेर कुटीभित्र हाम्फाले र निमेषभर पनि नरोकिई युवतीलाई अँगाल्न पुगे ।

तर आश्चर्य, त्यहाँ कुनै युवती थिइनन् । थिए त सेताम्मे फुलेका व्यास गुरु ।

कामातुर शिष्यलाई त्यो अवस्थामा देखेर व्यास भन्छन्, ‘के भयो बाबु ? किन यसरी हड्बडाएको ? तिमी त सारा सांसारिकताबाट मुक्त भइसकेका होइनौ र ?’

***

संवैधानिक व्यवस्था र उपलब्धि सूचकांकहरूका आधारमा हेर्ने हो भने नेपालको लैंगिक समानतावादी आन्दोलनले लिएको गति र दिशालाई सन्तोषजनक मान्न सकिन्छ । शताब्दीभन्दा लामो अनवरत संघर्षपछि नेपालको संविधानमा मौलिक हक र कर्तव्यअन्तर्गत नै ‘महिलाको हक’ प्रत्याभूत गरिएको छ । संघीय संसद् र प्रदेशसभामा संवैधानिक प्रावधानअनुसार ३३ प्रतिशत महिला प्रतिनिधित्व सुनिश्चित गरिएको छ । अहिले प्रतिनिधिसभामा ३२.७३ प्रतिशत, राष्ट्रिय सभामा ३७.२९ प्रतिशत र स्थानीय तहमा ४०.९३ प्रतिशत महिला प्रतिनिधित्व छ । राष्ट्रपति वा उपराष्ट्रपतिमध्ये एक जना, प्रतिनिधिसभाको सभामुख वा उपसभामुखमध्ये एक जना र राष्ट्रिय सभाको अध्यक्ष वा उपाध्यक्षमध्ये एक जना, प्रदेश सभामुख वा प्रदेश उपसभामुखमध्ये एक जना महिला हुने व्यवस्था छ । त्यस्तै गाउँ कार्यपालिकामा चार जना तथा नगर कार्यपालिकामा पाँच जना महिला सदस्य रहने, जिल्ला समन्वय समितिमा कम्तीमा तीन जना महिला रहने, गाउँपालिका र नगरपालिकाको प्रत्येक वडाबाट कम्तीमा दुई जना महिलाको प्रतिनिधित्व हुनेगरी गाउँसभा र नगरसभाको गठन हुने व्यवस्था गरिएको छ । यससाथै, राष्ट्रिय महिला आयोग संवैधानिक निकायको रूपमा रहने र सोका अध्यक्ष र सदस्यहरू महिला मात्र रहने तथा निजामती सेवामा दशकअघिबाट लागू भएको आरक्षणको व्यवस्था आदिले पनि सार्वजनिक क्षेत्रमा महिला प्रतिनिधित्व बढाएको देखिन्छ ।

महिला विकासका सूचकांकहरूले सकारात्मक संकेत देखाए पनि व्यावहारिक जीवनका जटिलतामा भने खासै सुधार आउन सकेको छैन । स्थानीय निर्वाचनमा महिलालाई दिइएको स्थान होस् वा संघीय तथा प्रदेशका मन्त्रालयमा महिला प्रतिनिधित्वको अवस्था उदेकलाग्दो छ । राजनीतिक तथा प्रशासनिक क्षेत्रमा महिलाका उपस्थितिलाई कर्मकाण्डी मात्र बनाउने गरिएको तथा कतिपय अवस्थामा उपयोगको मोहोरा बनाउने गरिएको स्पष्ट देखिन्छ । पछिल्लोपटक सभामुख चयन प्रक्रियामा सतहमा देखाइएको क्रियाप्रतिक्रियाको शृंखला तथा घटित यथार्थले नेपाली महिला आन्दोलनको नेतृत्वको अन्तर्मनको वास्तविकता प्रस्ट्याउँछ । हालै नागरिकता विधेयक सम्बन्धमा केही महिला नेतृहरूको विचार सुन्दा आन्दोलनका महारथी दाबी गर्नेहरूको बुझाइको स्तर पनि प्रमाणित भएको छ ।

महिला अधिकारलाई मानवअधिकारको अविभाज्य अधिकारको रूपमा, महिला जीवनका जटिलतालाई मानव जीवनको साझा जटिलताको रूपमा बुझ्ने र त्यहीअनुरूप व्यवहार गर्ने सामाजिक दृष्टिकोण बन्न सकेको छैन । राजनीतिक रूपमा उच्च स्थानमा पुगेका महिलालाई मात्र होइन, मध्यम तहमा कार्यरत कामकाजी महिलाले पनि महिला भएकै कारण विभिन्न अप्ठ्यारा भोग्नुपरेको छ । शाब्दिक रूपमा प्रत्यक्ष नभने पनि काममा असहयोग गर्ने, निर्णय प्रक्रियामा सहभागी नगराउने, द्विअर्थी संवाद गर्ने तथा उस्तै मात्र होइन, ठ्याक्कै एउटै प्रस्ताव पनि पुरुष कर्मचारीले लगे सहजै स्वीकृत हुने तथा महिला कर्मचारीले लैजाँदा अस्वीकृत हुनेजस्तो व्यवहार म आफैँले भोगेकी छु । मसँगै कार्यरत कतिपय महिला साथीहरू पनि समान अनुभव बताउने गर्छन् ।

समाजमा स्त्रीद्वेशी भावना विद्यमान रहेसम्म नीतिगत तथा कानुनी व्यवस्था मात्र अपर्याप्त हुने रहेछ । यसको ज्वलन्त उदाहरण रूपन्देहीकी अंगिरा पासीको दुःखद घटनाबाट पनि बुझ्न सकिन्छ । कानुनले विवाह गर्ने न्यूनतम उमेर बीस वर्ष मानेको छ । बलात्कृतको उमेरअनुसार बलात्कारीलाई दिइने सजायको व्यवस्था गरेको छ । तर, समाज तेह्रवर्षे बालिकालाई बलात्कारीको पछि लगाएर पठाइदिन्छ भने महिलाप्रति समाजको संवेदना कति कहालीलाग्दो छ बुझ्न अरू कुनै दृष्टान्त खोज्नु पर्दैन । यसै वर्षको अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवसको अवसरमा काठमाडौँमा सञ्चालन भएको एक कार्यक्रमबारेको कुराकानीमा ‘बेढंगको शरीर भएकी महिलाको कार्यपत्र के ढंगको होला र ?’ भन्ने टिप्पणी गरे एक जना प्रगतिशील भनिने भलादमीले र उनी आयोजकमध्येकै थिए । केही महिनाअघि मात्र महिला आन्दोलनबारे लेख प्रकाशित गराएका एक पुरुषले महिलासँग कस्तो व्यवहार गर्दा रहेछन् भन्ने कुरा तथा एक जना स्थापित लेखकको स्त्रीद्वेशी टिप्पणी पनि सामाजिक सञ्जालमार्फत बाहिरिएको थियो । यी हाम्रो समाजमा गढेर रहेको स्त्रीद्वेशी चरित्रका केही दृष्टान्त हुन् ।

समाज विचारका आधारमा विभक्त छ । विचारमा सहमत/असहमत हुन सकिन्छ, तर्क/वितर्क हुन सक्छन् । तर, मनुस्मृति, गीता तथा ऋग्वेदजस्ता पुस्तकको केस्राकेस्रा केलाएर आलोचना गर्ने र आफूलाई प्रगतिशील दाबी गर्ने व्यक्तिले पनि ‘बेढंगको शरीर भएकी महिलाको कार्यपत्र के ढंगको होला र ?’ भन्ने तथा सार्वजनिक खपतका लागि समानताको लेख लेख्ने तर निजी संवादमा स्त्रीद्वेशी कुण्ठा पोखिन्छ, समाजको चेतनाको स्तर भयावह भएको पुष्टि हुन्छ ।

एउटा प्रसंग सम्झन्छु । राजा जनकको विद्वत्सभामा धेरै विद्वान् जम्मा भएका रहेछन् । त्यस्तैमा त्यहाँ अष्टबक्रको प्रवेश भएछ । शरीर नै आठ ठाउँमा बांगिएर नाम नै अष्टबक्र भएका उनको कुरूप शरीर देखेर सभामा उपस्थित अधिकांश मानिस हाँसेछन् । त्यो सुनेर अष्टबक्रले सभातर्फ हेर्दै सोधेछन्— ‘के म गलत ठाउँमा त आइपुगिनँ ?’

‘यो त राजा जनकको विद्वत्सभा हो, तपाईं कता जान लाग्दै हुनुहुन्थ्यो कुन्नि ?’ एक जनाले उत्तर दिएछन् ।

‘ए ठीकै छ त्यसो भए, तर मलाई त लाग्यो, म विद्वत्सभामा जान्छु भनेर आएको कतै भूलवश मासुका व्यापारीको सम्मेलनमा त आइपुगिनँ भन्ने महसुस भयो ।’ अष्टबक्रले अझ थपेछन्, ‘मासुका व्यापारी, जो शरीर र त्यसमा भएको हाड र मासुको आधारमा मूल्यांकन गर्छन् ।’

पछि राजा जनक सभामा प्रवेश गरेछन् । उनले अष्टबक्रलाई स्वागत गर्दै सबैलाई उनको परिचय दिई अष्टबक्रको उपस्थितिले सभाको गरिमा बढाएको बताएका थिए ।

र अन्त्यमा, लैंगिक समानताको यो संघर्षमा प्रशस्त पुरुषको साथ छ । समान अधिकार र सम्मानपूर्ण जीवनको माग गरेका नारी आवाजलाई बुलन्द पार्न कुममा कुम जोडेर अगाडि बढ्ने कतिपय भलादमीहरू कतिपय अवस्थामा अष्टबक्रले भनेका ‘मासुका व्यापारी’ जस्ता लाग्छन् भने कतिपय अवस्थामा ‘छाना खोतल्ने ऋषि’ जस्ता । यस्ता प्रवृत्तिले नै समानताको आन्दोलनलाई पछि धकेलेको छ ।