कान्तिपुर वेबसाईट
AdvertisementAdvertisement
२४.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १३४

काठमाडौंका रैथाने

चन्द्रागिरिको चोटीबाट काठमाडौं उपत्यकालाई नियाल्दा यसको भूस्वरुपमा को मोहित हुँदैन ? पृथ्वीनारायण शाहका कुरा बेग्लै भए । त्यसपछिका वर्णन कर्कप्याट्रिकले पनि छुटाएका छैनन् । उनले यस उपत्यकालाई एक विशाल रंगशालाका रुपमा देखे ।
तीर्थबहादुर श्रेष्ठ

काठमाडौं उपत्यकाको रैथाने वन, वृक्ष र वनस्पतिको प्रसंगलाई कोट्याउँदा आजभन्दा झन्डै १२८ वर्षपहिले (सन् १८९३ डिसेम्बर) प्रकाशित प्रसिद्ध अंग्रेजी कवि रड्यार्ड किप्लिङको नवप्रस्तर युग ‘नियोलिथिक एज’शीर्षकको कवितामा उल्लिखित काठमाडौंको सम्झनालाई ब्युँताउनु उचित हुन्छ  ।

काठमाडौंका रैथाने

अनुपम विश्वको वानस्पतिक वैभवलाई समेट्ने सपना बोकेको बेलायतको राजकीय वनस्पति उद्यान ‘क्यू’ को अतिरञ्जित सपना ‘वाइल्डेस्ट ड्रिम’ काठमाडौंको वास्तविक यथार्थ ‘फ्याक्ट्स अफ काठमाडौं’ हो भन्ने उद्गारले यस उपत्यकाको मौलिक विशेषतालाई उजागर गर्छ । किप्लिङका उक्त उद्गारका पछाडि कर्नेल विलियम कर्कप्याट्रिकको सन् १७९३ को नेपाल भ्रमण, फ्रान्सिस वच्नानन् ह्यामिल्टनको सन् १८०२–१८०३ को वनस्पति संकलन, डा. नाथानिल वालिचको सन् १८२०–१८२१ को वनस्पति सर्वेक्षण एवं सन् १८४८ मा डाल्टन हुकरको पूर्वी नेपाल सर्वेक्षणले स्थापित गरेको वैज्ञानिक आधारहरू मौजुद थिए ।

चन्द्रागिरिको चोटीबाट काठमाडौं उपत्यकालाई नियाल्दा यसको भूस्वरूपमा को मोहित हुँदैन ? पृथ्वीनारायण शाहका कुरा बेग्लै भए । त्यसपछिका वर्णन कर्कप्याट्रिकले पनि छुटाएका छैनन् । उनले यस उपत्यकालाई एक विशाल रंगशालाका रूपमा देखे । उर्वर खेत र बारीका दम्सिला पाटा र समथर पाटनहरू एक कान्लामाथि अर्को कान्ला थपिँदै शिवपुरीसम्म फैलिएको र त्यसको पछाडि हिमालयको हिमदृश्यले उनी मोहित थिए । उपत्यकाको ठाउँठाउँमा छरिएर बसेका घना बस्ती र सहरहरू तथा त्यहाँका अनगिन्ती मन्दिरहरूको स्पष्ट दृश्यले पनि उपत्यकाको शोभा बढाएको थियो । वरपरका हरियालीले गर्दा वस्तुतः काठमाडौं एक हरित प्याला थियो ।

आजभोलि काठमाडौंलाई सोही चन्द्रागिरिबाट नजर गर्‍यौं भने अधिकांश भूभाग सिमेन्ट र कंक्रिटको जमोठमा जकडिएको सुक्खा प्यालाजस्तो देखिन्छ । मन्दिरका गजुरहरू त्यसमा नै बिलाएका हुन्छन् । माटोको धर्ती कतै नजर हुँदैन । बाटाघाटाका रूखबिरुवाहरू एवं वाग–बगैंचाका शृंगार फूल वनस्पतिहरू अधिकांश बाहिरिया आयातित प्रजातिले छोपेको देखिन्छ । कहाँ गए काठमाडौंका रैथाने भूस्वरूप, प्राकृतिक सम्पदा एवं सांस्कृतिक धरोहरहरू ? चिन्ताका विषय धेरै छन् तर अहिले रैथाने रूखबिरुवाको बारेमा चर्चा गरौं ।

जीव–प्राणी एवं वनस्पतिको जैविक आधारमा हावापानी वा जलवायुको वर्गीकरण गर्दा काठमाडौं उपत्यकाको सतही भूभाग उप–उष्ण (सब–ट्रोपिकल जोन) कटिबन्धभित्र पर्न आउँछ । समुद्र सतहबाट १००० मिटरभन्दा उच्च र २००० मिटरभन्दा होचो भूभागमा उप–उष्ण जलवायु हुन्छ । काठमाडौंको सतही भूभाग १३०० मिटरदेखि १५०० मिटरको उचाइसम्म फैलिएको छ । यसको क्षेत्रफल लगभग ३२० वर्गकिलोमिटर नापिन्छ । उपत्यकाको चारैतिर हरियो पहाडको पर्खाल छ । ती पहाडका चुचुराहरू उत्तरतिर शिवपुरी (२७२५ मिटर) दक्षिणतिर फुल्चोकी (२७५५ मिटर), पूर्वमा नगरकोटको भ्युटावर क्षेत्र (२१९५ मिटर), पश्चिममा नागार्जुन जामाचो (२०९५ मिटर), दक्षिण–पश्चिमतिर चन्द्रागिरि (२४७५ मिटर) तथा चम्पादेवी (२२८५ मिटर) अवस्थित छन् । यी पहाडहरूले घेरिएको काठमाडौं उपत्यकाको पानीढलोले अन्दाजी ६५० वर्गकिलोमिटर क्षेत्रफल ओगट्न पुग्छ । यी पहाडहरूको हावापानी शीतोष्ण (टेम्परेट) कटिबन्धभित्र पर्न आउँछ र त्यहाँका वन–वनस्पतिको भिन्नता पनि सोहीअनुरूप प्रतिविम्बित हुन्छ । यस लेखको दायरा भने उप–उष्ण काठमाडौंको सेरोफेरोभित्र सीमित राख्ने प्रयास गर्न चाहन्छु ।

काठमाडौंका रैथाने रूखहरूको चर्चा उठाउनुभन्दा पहिले हामी रूखलाई परिभाषित गर्न चाहन्छौं । किनभने ८० मिटरभन्दा अग्लो क्यालिफोर्नियाको जायन्ट सिकोया पनि रूख हो र हाम्रो बारीको ३ मिटर अग्लो भोगटे पनि रूख नै हो । ग्रीसको क्रिट टापुमा अवस्थित ३५०० वर्ष पुरानो जैतुनको बोट पनि रूख नै हो भने हाम्रो चक्रपथ छेउछाउमा भर्खर रोपिएका जाकारान्डा पनि रूख नै हुन् । वन तथा वनस्पतिक विद्यार्थीहरू त्यस्ता बिरुवालाई रूख वा वृक्ष भनेर मान्दछन्, जसको आफ्नै जरा प्रणालीले आफैंलाई मजबुत खडा राख्न सक्छ । र, धेरै वर्ष बाँच्न सक्छ । रूखको एउटा मात्र मूल खाँबो हुन्छ र त्यसले जमिनभन्दा माथि सुरिलो स्वरूप लिएपछि अरू हाँगाबिँगा पलाउँछन् । रूख मूलतः काष्ठपदार्थले बनेको हुन्छ ।

यस पृथ्वीको विशाल भूतलका ठाउँअनुसार विभिन्न प्रकारका हावापानी हुन्छन् । सोहीअनुरूप विभिन्न प्रकारका वन, वनस्पति एवं जीव–प्राणीहरू त्यहाँ स्थापित हुन्छन् । हावापानी र वातावरणको लामो अन्तरालपछि सोही वातावरण र हावापानीलाई प्रतिविम्बित गर्ने रैथाने वन, वृक्ष, वनस्पति एवं जीव–प्राणीको त्यहाँ विकास हुन्छ । र, एउटा निश्चित पारिस्थितिकीय प्रणाली स्थापना हुन्छ । नेपालमा यस्ता ११८ वटा पारिस्थितिकीय प्रणालीको पहिचान भएको छ । नेपालको कालीगण्डकी नदी र मेची नदीको बीचमा पर्ने भूखण्डमध्ये समुद्र सतहबाट १००० मिटरभन्दा उच्च र २००० मिटरभन्दा होचो भागमा पाइने चिलौने र कटुसको वनले उपउष्ण हावापानीलाई जनाउँछ । तसर्थ काठमाडौंको रैथाने वन–वनस्पति वा वृक्षको चर्चा गर्दा चिलौने र कटुस वनभित्र चहार्नु उचित हुन्छ । यस प्रकारको वनभित्र अरू १४० प्रजातिका रूखहरूको फेहरिस्त तयार हुन्छ । तिनका अतिरिक्त ११० प्रजातिका बुट्यान बिरुवा र ३० प्रजातिका लता प्रजाति पनि मौजुद छन् । घाँस, बाँस र तृणको लगत बाँकी नै छ ।

लुम्बिनी सिद्धार्थ गौतम बुद्धको जन्मभूमि भनेझैं हाम्रा वनस्पतिका वैज्ञानिक जन्मभूमि अर्थात् ‘टाइप लोकालिटी’ काठमाडौं प्रमाणित गर्ने थुप्रै रूखहरू छन् । सन् १८०२–१८०३ ताका ह्यामिल्टनले र सन् १८२०–१८२१ ताका वालिचले काठमाडौंबाट संकलन गरेका धेरै बिरुवाहरू विज्ञानका लागि नयाँ प्राप्ति ठहरिएका छन् । तिनका मौलिक नमुनाहरू बेलायतको ब्रिटिस म्युजियम तथा क्यू गार्डेनमा सुरक्षित छन् । तीमध्ये केही लोकप्रिय रूखबिरुवा प्रस्तुत गर्नुपरेमा चिलौने, मुसुरे कुटुस, लप्सी, लाँकुरी, उत्तिस, पैयुँ, काफल, मयल, वनचाँप, फ्लाँट, अंगेरी, पुवाँले आदिको फेहरिस्त बन्न सक्छ । चिलौनेको रूख सन् १८०२ मा स्वयम्भूको वनबाट ह्यामिल्टनले संकलन गरे र त्यसको वैज्ञानिक नाम पनि चिलोने नै भनेर प्रस्ताव गरे । पछिबाट अरू वैज्ञानिकहरूले वालिचको सन् १९२०/२१ को कामलाई सम्मान गरेर चिलौनेलाई ‘सिमा वाचिलाई’ भन्ने नाम स्थापित गरेका हुन् । चिलौनेको भूगोल नेपालबाट विस्तारित भएर भुटान, आसाम र पश्चिमी चीनसम्म फैलिएको छ । काठमाडौंबाट वनस्पति विज्ञानमा स्थापित यस्ता वृक्षहरूमध्ये होमालियम नेपालेन्स नामक वनस्पति नेपालको सिमानाभन्दा बाहिर कहीं पाइँदैन । यो रैथाने बिरुवा त्यस अर्थमा स्वस्थानीय ‘इन्डेमिक’ पनि कहलिन्छ ।

काठमाडौंका अरू रैथाने रूखहरूको फेहरिस्तमा १४० भन्दा बढी प्रजातिका रूखहरू मौजुद छन् । तीमध्ये केही लोकप्रिय प्रजातिको उल्लेख गर्नुपर्दा रानीसल्ला, च्युरी, रातो शिरीष, बकैनो, सिमल, खरी, ओखर, काउलो, गोगने, हाडेबयर आदिलाई बिर्सनु हुँदैन । यी विभिन्न रूखबिरुवाका स्रोत केन्द्रको रूपमा संरक्षण दिनुपर्ने स्थानहरू यसप्रकार छन्— चापागाउँको बज्रवाराही, गोदावरी एवं फुल्चोकी क्षेत्र, सूर्यविनायक क्षेत्र, चाँगुनारायण एवं नगरकोटका वनक्षेत्र, वज्रयोगिनी (साँखु) को नारायण वन क्षेत्र, गोकर्णको राजनिकुञ्ज वन परिसर, बूढानीलकण्ठ–शिवपुरी क्षेत्र, नागार्जुन–बालाजुको वनक्षेत्र, पशुपति वनकाली तथा स्वयम्भूका वनक्षेत्र । काठमाडौं उपत्यकाभित्रका यी रैथाने वनक्षेत्र आजभोलि बाहिरिया आयाति ‘इक्जोटिक’ वनस्पतिको मिचाइमा पर्न थालेको छ ।

हाम्रो भूगोलभन्दा बाहिरका देश र महादेशहरू जस्तै अस्ट्रेलिया, अमेरिका तथा दक्षिण अमेरिका, युरोप तथा अफ्रिकाबाट ल्याइएका विभिन्न रूखबिरुवाहरूले सर्वप्रथम राणा दरबारका वागबगैंचामा स्थान पाएका हुन् । टुँडिखेलजस्ता खुला क्षेत्रको वरिपरि अस्ट्रेलियाको युकालिप्टस्, कल्की फूल, काँगियोको रूख तथा युरोपतिरका लहरेपीपल (पप्पुलस) र चीन जापानतिरको जिंको सय डेढ सय वर्ष पहिलेदेखि नै भित्रिएको मानिन्छ । राणा दरबारहरूमा लोकप्रिय बन्दै आएको रूखकमल, जाकारान्डा, विदेशी धुपी (फुजा), काँडेसल्ला (मंकी पज्जल), बर्मेली सल्लो (क्रिप्टोमेरिया) आजभोलि पनि उत्तिकै लोकप्रिय छ । हाम्रो परम्पराले थेगेको आफ्नै रूखबिरुवाहरू जस्तै : कपुर, बकैनो, वर, पीपल, पारिजात, असारे, खरी, सिप्लिकान, खोटेसल्ला, देवदार, लेकपाङ्ग्रो, कोइरालो, लप्सी आदि रैथाने वनस्पतिले सार्वजनिक ठाउँमा प्राथमिकता पाउन सकेको छैन ।

आजभोलिको काठमाडौं विशेषगरेर चक्रपथभित्रको सहरी क्षेत्रमा ब्राजिल र मेक्सिको फुल्ने गरेको छ । नीलो जाकारान्डा तथा हालसालै भित्रिएको पहेंलो विगुले फूल ‘तबेबुइया’ तथा लालुपाते र बैगनी बेली ‘बौगेनभिलिया’ काठमाडौंमा बहुलाएरै फुल्ने गरेको छ । काठमाडौंका वाग–बगैंचामा फुलाइने फूलहरूमा ९५ प्रतिशतभन्दा अधिक फूलका बिरुवाहरूको रैथाने खोज्न थाल्यौं भने संयुक्त राज्य अमेरिकाको दक्षिणी भाग, मेक्सिको, दक्षिण अमेरिकी महादेश तथा क्यारेबियन टापुहरूतिर पुगिन्छ । आजभोलि काठमाडौंलगायत विभिन्न पहाडी क्षेत्रमा लोकप्रिय हुन थालेको एभोकाडो फलको रूख पनि यिनै क्षेत्रका रैथाने रूख हो । सिंहदरबारलगायत विभिन्न दरबारका रूखमध्ये रूखकमल ‘म्याग्नोलिया’ निकै टड्कारो देखिन्छ । यो बिरुवाको रैथाने संयुक्त राज्य अमेरिकाको टेक्सस र फ्लोरिडा तथा उत्तरी क्यारोलाइनासम्म फैलिएको छ । नेपाली म्याग्नोलियालाई चाँप भन्छौं । नेपालमा चाँपका दस प्रजाति पाइन्छन् । तर, तिनले आफ्नै बगैंचामा स्थान पाउन सकेका छैनन् ।

रूखबिरुवा र वनस्पतिको गौरवमय इतिहास बोकेको काठमाडौं उपत्यका परदेशी रूखबिरुवाको बिगबिगीमा परेर स्वस्थानीय परिचय गुमाउँदो छ । वर्तमान पिँढीलाई रैथाने रूखबिरुवाको नयाँ चेत सञ्चार गर्न अब ढिला गर्न हुँदैन । नेपालको वनस्पतिबारे नेपाल सरकार वनस्पति विभाग एवं त्रिभुवन विश्वविद्यालय केन्द्रीय वनस्पति विभागबाट थुप्रै पुस्तकपुस्तिकाहरू प्रकाश भइसकेको छ । ती ज्ञान र विज्ञानलाई व्यावहारिक बनाउने प्रयासका कमी खट्किएको छ ।

वनस्पति विभागले आजभन्दा ५३ वर्षपहिले गोकर्ण वनका सम्पूर्ण वनस्पतिबारे पुस्तक प्रकाशन गरेको थियो । यस्तै गरि फुल्चोकी गोदावरी (सन् १९८९), नागार्जुन (सन् १९७४) तथा काठमाडौं उपत्यका (सन् १९८६) को वनस्पति वैभव प्रकाशन भएका थिए । काठमाडौंको सहरी विकासमा तिनको भूमिका न्यून रह्यो । आजभोलि पनि काठमाडौं उपत्यकाको हरियाली र सौन्दर्य प्रवर्द्धन गर्ने काममा केन्द्रीय सरकार, नगरपालिकाहरू, गाउँपालिकाहरू तथा गैरसरकारी संघसंस्थाहरू मिलेर अगाडि बढ्ने अवस्था बनेको छैन । यस उपत्यकाको प्राकृतिक एवं सांस्कृतिक स्वरूपको मौलिकतालाई बचाइराख्न उपत्यका समन्वय संस्थाको खाँचो टड्कारो छ ।

प्रकाशित : श्रावण १०, २०७७ १०:३७
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

बैंकमा लगानीयोग्य रकम थुप्रिएर साढे ६ खर्ब नाघेको छ। बैंकहरूले ब्याजदर घटाउँदासमेत कर्जा प्रवाह बढ्न नसक्नुको कारण के हो?