भिल्लको देशमा मिल्किन्छन् रत्न
रत्नशमशेर थापा अर्थात् मेरा निम्ति रत्न दाइ भन्नेबित्तिकै अधिकांश नेपाली श्रोतालाई अनायास सम्झना आउने गीत हो– ‘घुम्तीमा नआऊ है’ । यो गीत रेडियोमा घन्किन थालेपछि तन्नेरीहरूले आफ्नो मनको आवाज भेटे, रत्नशमशेरका भाव र प्रेमध्वजको आवाजमा ।
विरहको आशङ्का र विछोडको सङ्केतले रुझेको गीत भए पनि यस गीतलाई युवाहरूले रोम्यान्टिक गीत ठाने । यही गीत गाएर धेरै नेपाली युवाहरूले आफ्नो समयमा प्रेम प्रस्ताव राखेका होलान् भन्ने मेरो अनुमान छ ।
‘घुम्तीमा’ भन्ने गीत सुन्दा रत्नशमशेरसँग मेरो चिनाजानी थिएन । गीतमार्फत एकोहोरो परिचय थियो । उहाँको पहिलो गीत सुनेको चाहिँ नारायण दाइले गाउनुभएको ‘स्वर्गकी रानी, मायाकी खानी’ भन्ने नै हो । त्यसपछि विभिन्न गायक/गायिकामार्फत अनेकौं गीत सुनियो, तिनको सूची लामै छ । तर, एउटै सहरको करिब एउटै भागमा रहेर पनि हाम्रो भेट निकै पछि भयो । हामी रमाउने जमघटमा उहाँ रम्नुभए पनि त्यसमा जम्नुहुन्नथ्यो । सायद त्यसैले होला, हाम्रो भेट धेरै ढिला भयो ।
मैले कुनै बेला पाकिस्तानी फिल्म इन्डस्ट्रीसँग मिलेर नेपालमा बनाइने संयुक्त लगानीका सिनेमामा पनि काम गरेँ । उर्दूमै सुटिङ हुने चलन थियो । गीतका शब्दहरू पनि उर्दूबाट शाब्दिक उल्था हुन्थे । तर, मैले काम गरेको सिनेमा भने नेपालीमै सुटिङ भयो । र, हामीले बनाएको सिनेमामा गीत पनि धुनमा लेखिए । उल्था नगरी स्वस्फूर्त लेखिएका ती गीत बडा हृदयस्पर्शी बने । र, मैले लेखेको थिइनँ त्यस सिनेमामा । हो, म कविता लेख्थेँ, गीत पनि लेख्थेँ । तर, आफूलाई बहुमुखी प्रतिभा भनाउने रुचि मसँग थिएन । संवाद र सहनिर्देशनको भूमिका मेरै भइसकेकाले गीतकारको खोजी भयो । गीतकार मात्र होइन, धुन सुनेर लेखिदिने गीतकार चाहिएको थियो हामीलाई ।
एकपटक नायक विश्व बस्नेतले कुरा उठाएका थिए, धुनमा लेख्न त रत्न दाइलाई मान्नैपर्छ । र, रत्नशमशेरको खोजी भयो । उहाँले हाम्रो सिनेमाका लागि गीत लेखिदिनुभयो, जसका लागि ज्यादा समय पनि लागेन । र, माथि नै भनिसकेँ गीत हृदयस्पर्शी बने । तर, सिनेमाको दौरान पनि उहाँसँग सामान्य परिचयमै सीमित रह्यो सम्बन्ध ।
अम्बर गुरुङले जति पनि क्यान्टाटा वा क्वायर गर्नुभयो, त्यसका धुन अगावै बन्थे । शब्द पछि हालिन्थे, जसका लागि रत्नशमशेर नै छानिनुहुन्थ्यो । धेरै समयसम्म अम्बर गुरुङसँग मेरो अन्तरङ्ग सङ्गत रह्यो । तर, त्यहाँ पनि रत्नशमशेरसँग मेरो आक्कलझुक्कल मात्रै भेट भयो । उहाँ लघु भेटहरूमै घुलमिल हुने स्वभावका नहुनुभएकाले पनि धेरै समय लाग्यो हामीबीच समीपको सम्बन्ध बन्न । अघि नै भनिसकेँ, हाम्रो रमाइलोमा उहाँ रम्नुहुन्थ्यो, तर जम्नुहुन्नथ्यो ।
मानिसहरू हच्किन्थे उहाँसँग । बडो खरो हुनुहुन्थ्यो रत्नशमशेर, पातलो ज्यान तर विचार दह्रो । धक नमानी आफ्ना कुरा राख्नुहुन्थ्यो उहाँ । तर, गीत भने अति मृदु । जमघटमा र छलफलमा आफ्नो धारणा राख्न मानिसहरूसँग जब आँट हुँदैनथ्यो, त्यहाँ उहाँ अघि सर्नुहुन्थ्यो । र, आफ्ना धारणा सहजै बडो रोबदार आवाजमा प्रस्तुत गर्नुहुन्थ्यो । उहाँको ब्रह्मले अन्याय र विभेद कहिल्यै स्वीकार गरेन । त्यसैले कूटनीतिक मानिसहरू उहाँसँग डराउँथे । स्पष्ट वक्ताको शक्ति नै सत्य हुन्छ, तर उहाँ त्यो शक्तिको उन्मादमा कहिल्यै मात्तिनुभएन । गीत र कविताकै संसारमा रमाउने उहाँ त्यसैमा रमिरहनुभयो । सकेसम्म ‘लो प्रोफाइल’ मा बस्न रुचाउनुहुन्थ्यो उहाँ । कसले कहाँ सम्मान गर्यो र कुन प्रतिष्ठा उहाँले हासिल गर्नुभयो, त्यसको चासो उहाँलाई कहिल्यै रहेन । बरु लेखनको जुन तह थियो उहाँको, त्योभन्दा मुनि ओर्लिएर लेख्न चाहनुभएन । बजारे लोकप्रियता खोज्न उहाँलाई कुनै पनि हौसलाले प्रेरित गर्न सकेन ।
रत्नशमशेर जुन कालखण्डको समाजमा बाँच्नुभयो, त्यही समाजभित्र तत्कालीन समयमा चलेका विम्बहरू उहाँका गीतहरूमा भेटिन्छन् । हरेक कविहरूले बारम्बार दोहोर्याइरहने अलग विम्बहरू हुन्छन् । एकाधलाई छाडेर उहाँका प्रायःजसो गीतहरूमा पनि प्रकृतिसम्बन्धी विम्बहरू बारम्बार दोहोरिएका छन् या भनूँ त्यसकै सेरोफेरोमा उहाँका गीतहरू बुनिएका छन् । तर, जति दोहोरिए पनि तिनले पृथक् अर्थ बोकेका छन् र अलग भाव प्रस्तुत गरेका छन् । उहाँले लेखेका असङ्ख्य गीतमध्ये ‘कुञ्जमा गुन्जियो स्वर कोयलीको’ मेरा लागि रचना र प्रस्तुति दुवै हिसाबले अद्भुत गीत हो । प्रकृतिसँग सम्बद्ध शब्द संयोजनको यस्तो युगल गीत नेपाली गीताकाशमा दुर्लभ छ, विरलै बन्छ ।
आज जब उहाँको अवसानपछि उहाँबारे लेख्दै छु, मनमा एक प्रकारको खिन्नता छ । मलाई लाग्छ, उहाँले जति लेख्नुभयो त्योभन्दा धेरै उहाँले लेख्नुपर्थ्यो । एउटा लामो समय नेपाली समाजमा बाँचेको मान्छे, सामाजिक, राजनीतिक र आर्थिक रूपान्तरण देखेको कविबाट त्यो अपेक्षा राख्नु ज्यादा अपेक्षा राखेको नमानिएला । कुनै पनि व्यवस्थासँग सरकारी ‘सामल’ नलिईकन सदा अलग कित्तामा उभिएको मान्छेबाट यति आस गर्नु आसे भएको पनि नठहरिएला । तर, उहाँबाट त्यस्ता गीत हामीले यथेष्ट पाउन सकेनौँ । उहाँले जुन चेतले विभिन्न आयाममा जति लेख्नुपर्ने थियो त्यति लेख्न नपाउनु हाम्रो वाङ्मयका लागि खति हो । त्यसो हुनुमा दुईवटा कारण हुन सक्छन् । पहिलो उहाँ सन्तोषी हुनुहुन्थ्यो, जीवन र लेखन दुवैसँग ।
अर्कोचाहिँ उहाँलाई गीत लेखाउनेहरूको उदासीनता । हाम्रो मुलुकमा बन्ने सिनेमाहरूमा गीतको आफ्नै महत्त्व छ । तर, तिनले रत्नशमशेर थापालाई विरलै सम्झिए । अन्त्यानुप्रास मिलाएर गीतको साँचोमा शब्द थुपारे पुग्छ भन्ने चेतना बोकेका अधिकांश निर्माता/निर्देशकहरूले रत्नशमशेरलाई खोजेनन् । अर्को उहाँको ढिपी पनि थियो होला । एउटा वा दुईवटा गीत मात्रै हो भने सिनेमाका लागि नलेख्ने सर्त । तर, धेरैले थाहा पनि पाएनन् कि उहाँ जति कडा हुनुहुन्थ्यो उति नै कोमल पनि । नत्र विस्व बस्नेत र कलाकार सम्राट सापकोटाका लागि जनही एउटा मात्र गीत लेख्नुहुने थिएन होला ।
नेपाली सङ्गीत जगत्मा सबैभन्दा बेवास्ता गरिएको पक्ष हो गीत । यो रत्नशमशेरको ठम्याइ थियो । त्यसो त गीतकार/कवि बन्ने मोह नेपाली समाजमा प्रबल छ । गीत वा कविताको ढाँचामा जे लेखे पनि हुन्छ भन्ने अधिकांशको सोच छ । गीतमा काव्य हराएको, ‘थट’ हराएको दशकौँ भइसक्यो । यो दोहोरिएर पुरानै ठाउँमा पुग्न मुस्किल छ र गीतप्रतिको वर्तमान सोच सहजै बद्लिने पनि छैन । जोसँग काव्यचेत छ, र जो गीत लेख्न सक्षम छन्, त्यस्ता गीतकारहरूको गीत नखोजिएको दशकौँ भइसक्यो । रत्नशमशेरका गीतहरू नेपाली सङ्गीत र सिनेमाका क्षेत्रमा उहाँ ज्युँदै हुँदा नखोजिनुलाई त्यसैले आश्चर्य मान्ने कुरा पनि आएन ।
आज हामीसँग हजारौँ नेपाली गीतको भण्डार होला । छानीछानी सुन्न पाउँछौँ । तर, कुनै बेला यस्तो थियो— नेपाली गीतहरू पर्याप्त रेकर्ड नै भएका थिएनन् । त्यस्तो प्रारम्भिक कालमा गीत लेखेर नेपाली गीतको जग निर्माण गर्ने सचेत गीतकारमध्ये एकका रूपमा सम्झिन्छु म रत्नशमशेरलाई । कुनै जमानामा केही लेखेकै भरमा कालान्तरमा वरिष्ठ कवि/गीतकारको दर्जा पाउने प्रचलन हाम्रो समाजमा छ । सिर्जनाको संसारमा कोही कनिष्ठ र वरिष्ठ हुँदैन भन्ने हाम्रा सर्जक र समाज दुवैले बिर्सिएका छन् । सर्जक कुनै सरकारी कार्यालयको कर्मचारी होइन बढुवा हुने, सर्जक त जीवन रहुन्जेल आफ्नो सिर्जना त्यसरी नै गर्छ जसरी पहिलो सिर्जना गर्दा उसले आफ्नो पहिलो हरफ कोरेको थियो । रत्नशमशेरलाई म त्यस्तै कवि/गीतकारका रूपमा सम्झिन्छु, जो जीवनको उत्तरार्द्धमा पनि लेखनमा सक्रिय थिए ।
रत्न दाइसँग मेरो अन्तिम भेट पलेंटी शृङ्खलामा भएको थियो, जहाँ उहाँकै भतिजा (जो पेसाले आँखाका नामी डाक्टर हुन्) डा. सुमन थापाको एकल गायन कार्यक्रम थियो । रत्नशमशेरको रचना सुमनले गाइरहँदा मैले दुई/चारपटक उहाँलाई लुकीलुकी हेरेको थिएँ । ज्याज शैलीमा बनेको गीतको संयोजन हृदय छुने खालको थियो । गीत सुनिरहँदा उहाँकोसजल नयनमा चमक देखेँ । त्यो चमक के कारण देखियो, थाहा छैन । बस्, यतिखेर त्यो सजल नयन झलझल आउँदै छ मेरो स्मृतिपटमा । कार्यक्रमपछि एकपटक उहाँसँग अन्तरङ्ग भेट गर्ने मेरो मनसुवाअधुरो रह्यो ।
रत्न दाइ बितेको खबर सुनेँ । यो जेठको गर्मीमा मानौं जाडो यामको सबभन्दा चिसो सिरेटोले मनलाई सरक्क छोएर गयो । सम्झना सिनेमाको रिलझैं सर्रर चल्यो । केही धमिला र केही प्रस्ट छवि प्रकट भए । ट्विटरमा सरकारी समवेदना पढें । सरकारले रत्नशमशेरलाई कसरी चिनेछ भन्ने कौतूहल जाग्यो । उहाँ त कहिले पनि कुनै पनि सरकारको समीप रहनुभएन । उहाँको सामीप्य उहाँकै भाव, शब्द, परिवार र सीमित साथीहरूसँग रह्यो । हक्की हुनुहुन्थ्यो, चाप्लुसी, चाकडी उहाँको स्वभावमा थिएन, त्यसैले पञ्चायतकाल, प्रजातन्त्र, लोकतन्त्र र गणतन्त्रमा समेत उहाँले कुनै सरकारी पदको र सुविधाको इनाम पाउनुभएन । इच्छा पनि त थिएन ।
प्रकाशित : जेष्ठ २४, २०७७ १०:३८
