असहिष्णु मिडियाका विपक्षमा

संसारका कुनै पनि जानकार वर्गले सांस्कृतिक व्यापकताको परिवेशमा मनिषाको अभिव्यक्तिलाई बुझ्न सक्नेछ । संकुचित सांस्कृतिक धारणा बोकेका मानिस यस्ता स्वतन्त्र विचारलाई सम्मान गर्न सक्दैनन् । मनीषा त नेपाली हुन् र भारतीय संस्कृतिमा योगदान गरेकी अभिनेत्री, जहाँ उनको बहुसांस्कृतिक योगदान छ ।

हामी ब्रिटेनमा भएको क्रिकेट प्रतियोगिताका दृश्यहरू याद गरौँ । भारत र ब्रिटेनबीचका खेलमा ब्रिटेनमा बस्ने भारतका हजारौँ आप्रवासी बेलायती नागरिक भारतको विजयमा भारतकै झन्डा बोक्दै खुसी हुन्छन् । उनीहरू अनेकौँ भाव प्रदर्शन गर्छन्, जुन विषयलाई भारतीय मिडियाले पटाका बनाएर विस्फोट गर्छ । कुनै पनि भारतीय रिपोर्टरले तिनलाई भन्दैन, ‘खाते हो ब्रिटेन कि और गाते हो भारत कि १’ मनीषामाथिको आरोप मिडियाको मानसिक दरिद्रता हो । अशिक्षा हो । राजनीतिक राष्ट्रवाद र सांस्कृतिक राष्ट्रवादबारे पछि कुरा गरूँला । अहिले केही दृष्टान्त हेरौँ ।

अमेरिकामा भएको फुटबल विश्वकपमा कुनै पनि दक्षिण अमेरिकी राष्ट्रहरूको संयुक्त राज्य अमेरिकासँग खेल हुँदा आफूले छोडेको देशको समर्थन गरेको देखिन्छ । अस्ट्रेलियामा बसेका धेरै भारतीयले त्यही गर्छन् । हजारौँ लेटिनोहरू आफ्नो देशकै समर्थन गर्छन् । झन्डा बोक्दै क्रिकेट मैदानमा आफ्नो देशको गीत गाउँदै नृत्य गर्दा आफ्नो देशप्रति प्रेम, अन्य देशप्रतिको रिस, उल्लास, गर्जन आदि अनेकौँ भाव प्रकट हुन्छन् । अस्ट्रेलियामा बसेर भारत हारेपछि प्रवासी भारतीयहरू रुन्छन् र जितेपछि नाच्छन् । मनीषाले त सभ्य भाषामा आफ्नो विचार मात्रै राखेकी हुन् ।

नेपालका मिडियाले यस्तो भड्काउने परम्परा कहिल्यै नसिकून् । भारत त दृष्टान्त राख्ने भाषा र विचारको थलो हो । यति धेरै द्वेष किन ? एकपटक बंगलादेशले क्रिकेटमा भारतलाई हराउँदा भारतीय च्यानलका एक एङ्कर रिसले पागल बने । भारतका नामी क्रिकेट उद्घोषक हर्ष भोग्लेले अङ्ग्रेजी कमेन्टरीमा भारतको विरोधी देशबारे बोल्दा हिन्दी फिल्म जगत्का महानायक अमिताभ बच्चनले ट्विट गर्दै त्यस कमेन्टरीलाई पूर्वाग्रही भनेका थिए । तर, उनीहरूले भाषाको अन्तर्राष्ट्रिय सन्दर्भ पनि हुन्छ भन्ने बुझेनन् । बच्चनले भोग्लेमाथि व्यङ्ग्य गरेपछि उक्त कमेन्टरी हटाइएको थियो । हिन्दी कमेन्टरीको स्वरूप भारतमुखी हुन्छ । भारतीय क्रिकेट कप्तान विराट कोहलीले एक पत्रकारसँग भनेका थिए, ‘भारतीय ब्याट्सम्यान मन पर्दैन भने भारतमा नबस ।’ यस्तै कुरा मलाई एक शिक्षकले सोधेका थिए, ‘नेपाली क्रिकेट खेल हेर्दैनौ ?’ ‘हेर्दिनँ । नेपाली फुटबल पनि हेर्दिनँ ।’ अनि उनले भने, ‘तिमी कस्तो नेपाली ?’

यो उनको राष्ट्रियताले भरिएको औसत टिप्पणी थियो । मलाई ब्राजिलको खेल हेर्न मन पर्छ । पाकिस्तानका खेलाडी मन पर्छ । टैगोरका गीत र सिद्धिचरणका कविता मन पर्छन् । नेपाली क्रिकेट हेर्दिनँ । माथि उल्लिखित एङ्कर, कोहली, बच्चन र शिक्षक एउटै स्केलमा पर्छन्- असहिष्णु । कोही हिंसात्मक । कोही क्षुद्र । कोही कुण्ठित । मिडियामा असभ्य भाषा, उत्तेजनाले भरिएको अशान्त स्वर बोकेका अशिक्षित एङ्करले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय समाजमा भारतको हास्यास्पद चरित्र देखिएको छ । यिनीहरू आजको ग्लोबल नागरिकको अवधारणा, दोहोरो नागरिकको वैचारिक दृष्टिकोण, सांस्कृतिक राष्ट्रवादबारे प्रस्ट हुन सकेका छैनन् । त्यसबारे पारदर्शी छैनन् । सिमानाबारे छलफल गर्न अक्षम छन् ।

मनीषाको भाषा असाध्यै सभ्य र बौद्धिक छ । उनी रिसाएर बोले पनि उनीसँग वाक् स्वतन्त्रता हुन्थ्यो । राष्ट्रलाई कसले के दिएको छ भन्ने विषय एक प्रतिगामी विचारधारा हो । यसबारे पछि छलफल गर्न सकिन्छ । एक छिनका लागि मानौँ एउटा राष्ट्रले एउटी अभिनेत्रीलाई धेरै धन-मान दिएको छ तर त्यसका लागि मनीषाले पनि आफ्ना रचनात्मक गतिविधि, बौद्धिक शक्ति, कला-कौशल, अभिनय आदि दिएकी छन् । उनी बलिउडमा एक विचारकका रूपमा स्थापित छिन् । भारतीय धरातलमा उनको बहुसांस्कृतिक योगदान आफैंमा कदरयोग्य छ । नेपाल, बंगलादेश, पाकिस्तान, इरान, अमेरिका, बेलायतका कलाकारको संलग्नताले कुनै देशको कला-संस्कृतिलाई प्रतिष्ठा प्राप्त हुन्छ । हलिउडको विश्वव्यापी प्रभाव विदेशी कलाकारको बहुसांस्कृतिक सम्मान गर्नाले पनि हुन जान्छ । कलाकारको योगदानको सम्मान गर्नु सभ्य शत्रुको पनि सांस्कृतिक कर्तव्य हो । भारत त नेपालको पुरानो मित्र मात्रै होइन, मिथकीय धरातलका सहभागी पनि हो ।

अन्त्यमा सांस्कृतिक राष्ट्रवादको तथ्य बुझ्नु रुचिकर हुन्छ होला । उत्तरऔपनिवेशिक लेखकहरूमा होमी भाभाजस्ताले सांस्कृतिक राष्ट्रवादबारे गम्भिर छलफल गरेका छन् । संस्कृतिसँगको सम्बन्ध राजनीतिक र नागरिकताको निकायबाट मात्रै हुँदैन । देशप्रतिको प्रेम र भावना त्यस देशको नागरिक नभए पनि सम्भव हुन्छ । स्मृति, इतिहास र भावनाले पनि राष्ट्रियता ल्याउँछ । मेरो तर्क के हो भने एकजना बेलायती-भारतीय बेलायतविरुद्ध भारतको जितमा खुसी हुँदैमा ऊ बेलायतविरोधी हुन जाँदैन । यति सांस्कृतिक साक्षरता भइदिएको भए भारतीय मिडियाले मनीषा कोइरालाको अपमान सायद गर्दैनथे । ती मिडियाको सांस्कृतिक र शैक्षिक पतन डरलाग्दो छ ।