‘भोलि’ नभएकाहरूको बोली 

विनोद ब्यादा र उनकी श्रीमती । विनोद चराको सिकारमा जाने तयारीमा छन् । श्रीमती ‘माग्ने काम’ गर्न जाने तयारीमा छिन् ।

यिनीहरू को हुन् ?

सहरतिर काखीमा बच्चा च्यापेर पैसा माग्ने महिलाहरू हुन् । पैदलयात्रुको खुट्टा समातेर भीख माग्ने केटाकेटी हुन् । सहरको ट्राफिक जामभित्र पसेर कारको ढोका ढकढक्याउँदै कचौरा थाप्नेहरू हुन् । गाउँगाउँमा ‘पन्ना’ को भेषमा भविष्यवाणी गर्नेहरू हुन् । भविष्यसँग डराइरहेका ‘डरपोक’ हरूलाई समातेर ईश्वरको नाममा दान लिनेहरू हुन् ।

देश दुनियाँ कहाँ पुग्यो ? दुनियाँ के गर्दै छ ? के हुँदै छ ? स्कुल, कलेज र विश्वविद्यालय कहाँ छ ? यी सब कुरा थाहा पाउने जिम्मा अरूको हो । उनीहरूको जिम्मा माग्नु हो । बाँच्नु हो । पुर्खाले काम गर्न सिकाएनन् । माग्न सिकाए । अहिले उनीहरू आफ्ना कलिला नानीहरूलाई पनि माग्न सिकाउँदै छन् ।

हाम्रा लागि तिनको जिन्दगी, जिन्दगी लाग्दैन । तिनको भावना, भावना हुँदैन । तिनको खुसी, दुख्ख, सुख्ख हाम्रा लागि केही हुँदैन । समाजमा माग्नेहरूको कथा, कथा हुँदैन । ती हाम्रा अक्षरभन्दा पर, शब्दभन्दा टाढा । अवाजभन्दा भिन्न । दृश्यभन्दा फरक । चेतनाभन्दा तल लाग्छन् । उनीहरूका लागि माग्नु नियति होइन । माग्नु परम्परा हो । माग्नु पाप होइन । कर्म हो । धर्म हो ।

00000

म थुप्रै क्याम्पमा पुगें । उनीहरूसँग बसें । कथा सुनें । तीमध्ये जदाहा गाउँपालिका मोरङमा भेटिएका केही हँसिला र रसिला पात्रबारे लेख्छु ।

विनोद ब्यादा बिहान दस बजे लठ्ठी तिखारिरहेका थिए । मैले नमस्ते गरेँ । उनको अनुहारको भाव फेरियो । आत्तिए । फेरि नमस्कार गरें । त्यसपछि हतारिँदै नमस्कार फर्काए ।

‘किन डराउनुभएको ?’

‘अहिलेसम्म मलाई कसैले नमस्कार

गरेको थिएन... !’

‘यो के बनाउनुभएको हो ?’

‘लठ्ठी ।’

‘यसले के गर्छ ?’

‘चरा मार्छ ।’

उनीहरू चराको सिकार बडो कलात्मक ढंगले गर्छन् । एउटा लठ्ठीको टुप्पामा तिखो भाला राख्छन् । त्यसपछि एक लठ्ठीमाथि अर्को थप्दै थप्दै भुइँबाटै रूखको टुप्पामा बसेको चराको छातीसम्म पुर्‍याउँछन् । मुटु भालामा परेपछि मात्र चराले चाल पाउँछ– ‘आफू मर्दै छु !’ (पज्छीलाई माया गर्नेहरू माफ गर्नुहोला ।)

विनोदका दुई छोरा, एक छोरी छिन् । उनलाई आफ्नो उमेरको गणित थाहा छैन । उनको एउटा छोरो आठ–नौ वर्षको जस्तो देखिन्छ । तर, छोराको उमेर गन्न भुलिसके ।

‘यो ठूलो छोरा कहिले जन्मेको हो ?’ मैले सोधें । ‘इन्डियामा जन्मेको हो । वर्षा भएको थियो । सबैतिर पानीपानी थियो । त्यसैबेला जन्मेको हो ।’

‘अनि कसरी बँचाउनुभयो त त्यस्तो बेला सानो बच्चालाई ?’

‘त्यत्तिकै बाँच्यो ।’

कति सरल उत्तर ! मानौं बच्चा बाँच्न अस्पताल, डाक्डर, उपचार सब गलत हो । बच्चा बाँच्न केही चाहिँदैन । आमा चाहिन्छ ।

मैले अर्को छोराको जन्मबारे सोधें ।

‘हामी सिन्धुलीमा थियौं । यो जन्मिएपछि जमिन हल्लिएको थियो । मान्छेले त्रिपाल र खानेकुरा बाँडेका थिए । मैले एक बोरा चामल पनि पाएको थिएँ ।’

एक छोराको उमेरको लगत राख्न सकिने रहेछ । मैले भनें– ‘तपाईंको यो छोरा छ वर्ष पुग्यो । अब सात लाग्छ ।’ उनले औंला भाँचे । भाँचिएका औंला भाँच्चिरहे । तर, सात वर्ष कति समय हो ! कसरी वर्षहरू, एकपछि आर्को थपिँदै जान्छन् ? उनले भेउ पाउन सकेनन् ।

मान्छे कसरी बूढो हुन्छन् ?

उनलाई थाहा छ— एक ठाउँबाट अर्को ठाउँमा हिँड्दाहिँड्दै । गाउँ–सहर पसेर पैसा माग्दामाग्दै । मानिसको गाली र अपमान खाँदाखाँदै मान्छे बूढो हुन्छ । उनका बाबु पनि यसैगरी बूढा भए । उनकी आमा पनि यसैगरी बूढी भइन् । उनी पनि उसै गरी बूढो हुँदै छन् ।

क्याम्पमा थुप्रै केटाकटी थिए । तर, यहाँका बच्चाहरू अरू फिरन्ते क्याम्पका जस्ता थिएनन् । अरू क्याम्पमा यसरी जाँदा बच्चाहरूले चारैतिरबाट घेर्थे । पैसा माग्थे । शान्तिले बोल्न दिँदैन थिए । तिनका बा–आमा आदेश दिन्थे ‘बच्चालाई दस–बीस रुपैयाँ देऊ । केही खाएका छैनन् । बिस्कुट खान्छन् । पहिला पैसा देऊ अनि कुरा गर ।’

तर, यहाँका बच्चाहरू शान्त थिए । हाम्रा बस्तीका बच्चाहरू जस्तै आफ्नै सुरतालमा खेलिरहेका थिए । बच्चाहरू जस्तै ठूलाहरू पनि आफ्नै लयमा थिए । कोही खाँदै थिए । कोही पाल उठाउँदै । कोही कमल पट्याउँदै । कोही ऐना हेर्दै । कोही आगो ताप्दै ।

मैले विनोदलाई सोधें, ‘तपाईंकी श्रीमतीचाहिँ ख्यै नि ?’

मोटी र हँसिली महिला देखाउँदे भने, ‘त्यही मोटी हो ।’

उनको सिउँदोमा रातो सिन्दूर थियो । सारी लगाएकी थिइन् । निकै हँसिली थिइन् ।

मैले नमस्कार गरें । आफ्नो लोग्नेजस्तो आत्तिइनन् । तत्कालै नमस्कार फर्काइन् । र उत्ति नै खेर मुस्कुराइन् । उनको अनुहारलाई मुस्कान सुहायो ।

‘कतै जान लाग्नुभएको हो ?’ मैले सोधें ।

‘गाउँतिर चामल, पैसा माग्न जान लागेको हो ।’ कुनै सरकारी कर्मचारी कार्यालय जान लागेझैँ उनी ‘माग्ने काम’ गर्न जान लागेकी थिइन् ।

‘दिनभर माग्दा कति पैसा हुन्छ ?’

‘दुई–तीन सय हुन्छ । चामल हुन्छ ।’

‘माग्दाभन्दा त काम गर्दा धेरै पैसा हुन्छ होला नि ?’

‘हामीलाई काम गर्न आउँदैन । माग्न आउँछ । सधैँ यसैगरी मागेर खान्छौं ।’

‘तपाईंको बा–आमा पनि यसैगरी माग्दै हिँड्नुहुन्छ हो ?’

‘हाम्रो बुबा, आमा, हजुरबा पनि यसैगरी माग्दै हिँड्छ ।’

‘बा, आमा कहाँ हुनुहुन्छ ?’

‘बा छैन । आमा छ । यहीँ आएको छ । अहिले माग्न गाउँ गइसक्यो ।’

‘बाचाहिँ ?’

‘बा मर्‍यो ।’

‘कति वर्ष भयो ?’

‘धेरै भयो । वर्ष त थाहा छैन ।’

उनी कहाँ जन्मिन् ?– ‘थाहा छैन ।’ यसैगरी हिँड्दाहिँड्दै हुर्किन् । माग्न सिकिन् । नेपाल र भारतका धेरै ठाउँ माग्दै हिँडिन् । उमेर कति भयो ? आफ्नो उमेरको गणित उनलाई पनि थाहा छैन । विनोद ब्यादासँग बिहे भयो । उनीहरू एकै समूहका फिरन्ते थिए ।

अलिक पर मसिना भुरा खेलिरहेका थिए । अचानक झगडा गर्न थाले । विनोदकी श्रीमतीले एउटी बच्ची उठाइन् । काखी च्यापिन् । उनकी छोरी रहिछन् । तीन वर्षजतिकी ।

‘छोरीलाई पनि आफूजस्तै माग्ने नै बनाउनुहुन्छ ?’

‘अरू के गर्नु त । हाम्रो जमिन छैन । एकै ठाउँमा बस्दा पेट मर्छ ।’

विराटनगर जाने बस आयो । उनी बस चढिन् । सहरतिर माग्न हिँडिन् । उनका श्रीमान् विनोदचाहिँ चराको सिकार गर्न हिँड्न लागे ।

‘मलाई पनि लैजानुहुन्छ ?’ सोधें ।

‘हुँदैन’ भनेनन् । मलाई हतार थियो । उनीसँग जान सकिनँ । ‘भोलि फेरि आउँछु । अनि जान्छु है,’ मैले यति भनेपछि उनी बिदा भए ।

00000

त्यो समूहमा सबैभन्दा हँसिली महिला थिइन् कुन्जी । उमेर पचासमाथिकी हुनुपर्छ । उनले लगाएको लुगा निकै सफा थियो । झट्ट हेर्दा नेताजस्तै देखिन्थिन् । अरूले भन्दा राम्रो नेपाली बोल्थिन् ।

मैले सुरुमै अरूलाई जस्तै उनलाई पनि उमेर सोधें । ‘थाहा छैन । हामी लेखे–पढेको छैन नानी,’ उनले भनिन् ।

उनले मलाई ‘नानी’ सम्बोधन गरिन् । त्यो यति मीठो र प्रिय सुनिएको थियो कि मानौं कुनै ‘धनी दानी’ मानिसले कसैको दुख्ख सुन्नुअघि उसलाई सम्बोधन गर्दै ‘नानी’ भनिरहेको छ ।

मैले उनलाई आमा सम्बोधन गर्दै सोधें, ‘आमा पैसा माग्दा सजिलै दिन्छ मान्छेले ?’

‘दिन्छ । दस, बीस रुपैयाँ दिन्छ ।’

‘कसैले कराउँदैन ?’

‘कराउँछ नि । भन्छ– ‘किन आको माग्न ? हात–खुट्टा छैन ? काम गर खाऊ । पैसा माग्न नआऊ भन्छ ।’

‘अनि के भन्नुहुन्छ त ?’

‘के गर्नु नानी ! हाम्रो यही काम छ । दिनु दस रुपैयाँ भन्छु । कसैले दिन्छ । कसैले दिँदैन । कसैले एक–दुई पाउ चामल पनि दिन्छ । सबै एकै मान्छे हुँदैन । दिने पनि हुन्छ । गाली गर्ने पनि हुन्छ । कसैकसैले त लाठ्ठी लिएर लखेट्छ । कसैकसैले चोर भन्छ । तर, हामी चोर्दैन नानी । माग्छ । चोर्न हुँदैन । माग्न हुन्छ ।’

‘काम गर्न मन लाग्दैन ?’

‘लाग्दैन । हामीले कहिल्यै काम गरेको छैन नानी । काम गर्न सक्दैन । जमनादेखि यस्तै सिक्यो । यसैगरी चलेको छ । खुसी छौं ।’

मगेर पनि ‘खुसी छौं’ भनेको सुन्दा लाग्छ– दुख्खको स्रोत अरू नै रहेछ । बुद्धले पनि भिक्षा मागेरै खाए । उनको पनि यस्तै टोली थियो । उनले पनि खुसीकै बाटो हिँडे । यो माग्नेहरूको कथामा बुद्ध मिसाउँदा तपाईं बेठीक मान्नुहोला । तर, ती कुन्जी मैले किताबमा पढेको बुद्धको कथाजस्तै दुख्खविहीन थिइन् । म धनी र समाजका प्रतिष्ठित मानिसको संगत गर्छु तर यी कुन्जी जति खुसी ती छैनन् । सायद दुःखी हुनका लागि सबै थोक हुनपर्दो रहेछ । खुसी हुनका लागि केही नभए हुँदो रहेछ ।

कुन्जीसँगको बात यहीँ बन्द गर्दा हुन्थ्यो । तर, उनको उत्तरको ध्वनि मीठो थियो । लोभ लाग्यो (लोभ मैजस्तालाई लाग्ने हो । जोसँग दुख्खको स्रोत प्रशस्त छ ।)

‘काम गर्न गयो भने कसैले कराउँदैन । कमाइ पनि राम्रो हुन्छ हैन र ?’

‘हामी काम गर्दैनौं । कहिल्यै गर्दैनौं । यसैगरी चलेको छ । खुसी छौं । काम गर्दा दुख्ख हुन्छ ।’

‘कहिल्यै खेतीपातीमा काम गर्नुभएको छ । जस्तै ः धान रोप्ने काट्ने ?

‘छैन छैन । कहिल्यै गरेको छ नानी । अरूको घरमा भाँडा माझ्ने, लुगा धुने काम पनि गरेको छैन ।’

उनी राम्रै नेपाली बोल्थिन् । उनका समूहका अरूअरू पनि नेपाली बोल्थे । तर, नेपालमा पुर्खादेखि माग्दै बाँच्ने जातिबारे कतै सुनेको/पढेको थिइनँ । हुन त सबै कुरा थाहा पाउने न मेरो बुद्धि छ, न क्षमता । आफ्नो बुद्धि र ज्ञानबारे राम्रै ‘ज्ञान’ भए पनि मैले उनको देशबारे सोधें, ‘तपाईंहरू कुन देशको मान्छे हो ?’

‘हामी सबै देशको हो । इन्डियाको हो । नेपालको हो । जहाँ पुग्छौं त्यही हाम्रो देश हो ।’

छेउछाउमा बस्तीका घरहरू थिए । मैले एउटा घर देखाउँदै भनें, ‘यस्तो घरमा बस्न मन लाग्दैन ?’

‘हामीलाई निद्रा पर्दैन यस्तो घरमा । कहिल्यै बसेको छैन । चारैतिर बारबेरा छ । त्यहाँ दुख्ख हुन्छ । हामी खुसी मान्छे हो नानी ।’

कुन्जीको पाखुरामा पुरानो ट्याटुको दाग थियो । सोधे, ‘यो किन खोप्नुभएको हो ।’

‘गोधना हो । यो खोप्यो भने राम्रो हुन्छ ।’

‘के राम्रो हुन्छ ?’ मलाईजस्तै उनलाई पनि थाहा रहेनछ ।

एकै छिन अड्किएपछि केही सम्झिएझैं गर्दै भनिन्– हामी हिन्दु धर्म मान्छौं, त्यसैले खोपेको हो ।

‘हिन्दु धर्म नमान्ने मानिसले दिएको पैसा चामल लिनु हुन्छ कि हुँदैन ?’

‘लिन्छौं नानी । इन्डियामा त शुक्रबार मस्जिद अघि बसेर पनि माग्छौं ।’

वास्तवमा कुनै धर्मले कुनै मानिस चिन्दैन । मानिसले मात्र धर्म चिन्ने हुन् । पशुपतिनाथले मान्छे चिन्दैनन् । मान्छेले मात्र पशुपतिनाथ चिन्ने हुन् । कुन्जीलाई पैगम्बर महम्मदले चिन्दैनन् ।

कुन्जीलाई हतार थियो । आज उनी रंगेली बजारतिर माग्न जाने सुरमा रहिछन् । बस आयो । चढिन् ।

00000

अरूअरू पनि आ–आफ्नो बाटो लागे । क्याम्पमा केही केटाकेटी र एक दुई महिला बाँकी रहे । मैले बच्चाहरूको फोटो खिचें ।

हिँड्ने बेला नजिकै रहेको बालविकास केन्द्रकी शिक्षिका आइन् र बेस्मारी हकारिन्, ‘यिनारुले चारैतिर फोहोर गरे । म पुलिस बोलाउँछु र लखेट्छु । यिनारु चोर हुन् ।’

उनीहरू कुन देशका हुन् ? के धर्मका हुन् ? किन हिँड्छन् ? के हुन् ? के गर्छन् ? यसको उत्तर के हुन्छ ? थाहा छैन ।

मलाई थाहा छ । उनीहरू मानिस् हुन्– हृदय छ । उनीहरू मानिस् हुन्– जीवन छ । उनीहरू मानिस हुन्– प्रेम छ ।

म भोलि आउँछु भनेको थिएँ । तर, उनीहरू त्यहाँ ‘भोलि’ सम्म बसेनन् । कतै हिँडिसकेछन् । म भोलि भएको मानिसका लागि ‘भोलि’ नभएका मानिसले पर्खन सकेनन् । म विनोद ब्यादाको चराको सिकारमा छुटें ।