चीनतिर फर्किरहेका अरनिको 

सन् १२४४ मा जन्मेका उनी १७ वर्षमा ८० जना कलाकारको नेतृत्व गर्दै भोट गएका थिए । र, त्यहाँ दुई वर्ष लगाएर भोटको शाक्या गुम्बामा आकर्षक सुवर्ण स्तूप निर्माण गरी उनले अद्वितीय प्रतिभा प्रस्तुत गरेका थिए । उनको प्रतिभाबाट भोटका तत्कालीन धर्मगुरु भिक्षु पाहसपा अत्यन्त प्रभावित भएर पेचिङ (बेइजिङ) को बादशाह कुब्ला खाँको दरबारमा लिएर गए । त्यहाँ पनि नौ–जवान कलाकारले कलाकारिता देखाएर बादशाहलाई मन्त्रमुग्ध पारे । कलाकार अरनिकोले बेइजिङमा अत्यन्त ठूलो सम्मान पाए । ६२ वर्षमा सन् १३०६ मार्च ११ मा उनको मृत्यु भयो । यसको आधिकारिक अभिलेख बेइजिङदेखि पश्चिमपट्टि युआन्पिङ जिल्लाको साङसन गाउँमा अझै छ ।

उनको समाधिस्थलमा सन् १३१६ मा स्थापित शिलास्तम्भमा उल्लिखित इस्वी मितिलाई रूपान्तरण गरी इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यले विसं १३६३ चैत १७ गते उनको मृत्यु भएको उल्लेख गरेका छन् । पञ्चांग समितिले रूपान्तरण गरिदिएको आधारमा हरेक वर्ष पुस २३ गते अरनिको स्मृति दिवस मनाइँदै आएको छन् । ७ सय वर्षअगाडिको इस्वी मितिलाई गरेको रूपान्तरणमा तथ्यता हुन नसक्ने र त्यसरी भिन्नभिन्न मितिमा मनाउने गर्दा वास्तविक मितिमै अन्योल पैदा भएको छ । चीनमा अरनिकोको समाधिस्थलमा स्थापित शिलास्तम्भमा रहेको मिति आधिकारिक मान्नुपर्छ भन्ने मेरो मत छ ।

अनिको, अनिक, अरनिको र बलबाहु अनेक नाम छन् । बाबुराम आचार्यले स्थानविशेष चिनियाँ शब्द पालेपाओलाई बलबाहु भनेर उल्लेख गरे । उनको खास नाम अनिको हो । चिनियाँ भाषामा रूपान्तरित नाम अरनिको रहेको र उही नामबाट राष्ट्रिय विभूति घोषणा भएको छ । अरनिकोले चीन पुगेर कलाकारिताको चमत्कार देखाएर नेपाली कलाको व्यापकता बढाउनुका साथै जापान, मलेसिया, इन्डोनेसिया, कोरियालगायत एसियाभरि नै नेपाली कला विस्तार गरे । उनले चीनमा स्थापित गरेका नेपाली कलाको विषयमा युआन वृत्तान्तमा फ्रान्सका इतिहासकार सिल्भाँ लेभीले १०९ वर्ष अघि पेरिसमा प्रकाशित पुस्तक र इटलीका इतिहासकार पेटेकले ५९ वर्ष अघि रोममा प्रकाशित पुस्तकमा लेखेका छन् ।

चीन जानुअगाडि उनका कुनै चिह्नसम्म पनि नेपालमा भेटिँदैनन् । त्यस्ता प्रतिभाशाली कलाकारले पक्कै पनि प्रतिभा देखाइसकेको हुनुपर्छ । सामन्ती राजा रजौटा र शासकको मात्र इतिहास निर्माण गर्ने परापूर्वकालदेखिको संस्कार र परम्पराका कारण पनि यस्तो भएको हुन सक्छ । अनुमानित र काल्पनिक कथाबाहेक तथ्यमा आधारित कतै उल्लेख भएको पाइँदैन । सिद्धहस्त र प्रतिभाशाली कलाकारले अद्वितीय र अलौलिक कलाकृति निर्माण गर्दा हात–खुट्टा काटिने र शरीर अंगभग गरिनेजस्ता ऐतिहासिक किंवदन्ती सुनेका छौं, पढेका छौं । अरनिको चीन जानुअगाडि नेपालमै दीक्षित भएका होलान् । उपत्यकामा भएका कैयन अज्ञात नेपाली शैलीका मठ, मन्दिर र मूर्ति उनीबाटै निर्माण भएका हुन सक्छन् । यसबारे खोज अनुसन्धान हुन बाँकी नै छ । चीनमा भएका उनका तीनपुस्ते र परिवारका नामबाहेक जन्मस्थान र गतिविधि सम्बन्धमा पनि विभिन्न विद्वान्का विभिन्न अड्कल छन् । लेभी र पेटेकले प्रयोग गरेका पालेपाओ शब्दका कारणले पाल्पा हुन सक्छ भनी अड्कल गरेका छन् । पनौतीको पनि अनुमान गरेका छन् । मूलतः भक्तपुर, पाटन र काठमाडौं हुन सक्छ भन्ने पनि धेरै छन् । वंशको सम्बन्धमा कसैले क्षत्री त कसैले शाक्य भनी आ–आफ्नो वंशमा तान्ने पनि छन् । यथार्थ त खोजी गर्न बाँकी नै छ ।

चीनमा रहेका ऐतिहासिक सम्पदा, तिब्बतको सुवर्ण चैत्य, बेइजिङको बुथाई शानका अशोक स्तूप र शरीर स्तुप, पाइथाको श्वेत स्तूप र उनको समाधिस्थलका कृतिस्तम्भका अभिलेख र ताइवानको राष्ट्रिय संग्रहालयमा संगृहीत अरनिकोले कोरेका सम्राट् कुब्ला खाँ र रानीका मुहारचित्रलगायत । सुरुमै उनलाई युआन वंशका संस्थापक शचु (कुब्लाई खाँ) का धर्मगुरु पागसपाको निर्देशनमा तिब्बतको शाक्या गुम्बामा स्वर्ण चैत्य बनाउन लगाए । उनको सम्बन्धमा इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्य र संस्कृतविद् सत्यमोहन जोशी, निरञ्जन भट्टराईको विशेष अध्ययन, अनुसन्धान र खोजले योगदान हुन पुगेको छ ।

राजनीतिक–सामाजिक क्षेत्रबाट जति मैत्री सम्बन्ध जोडिन्छ, त्योभन्दा बढी कसिलो कला संस्कृति, वास्तुकला र मूर्तिकलाबाट हुन्छ । वास्तु र मूर्तिकला युगौंयुगसम्म रहन सक्ने क्षमता हुन्छ र त्यसबाट आधिकारिकता, सत्यतथ्य र प्रमाणहरूले ऐतिहासिक घटनालाई ताजा राख्छ । नेपाल र चीनको दौत्य सम्बन्धको सन्दर्भमा कलाकार अरनिकोको चीनगमन कोसेढुंगा हो ।

अरनिकोलाई पञ्चायतकालमै राजा महेन्द्रले राष्ट्रिय विभूति घोषणा गरेका थिए । त्यसपछि सन् १३ अप्रिल १९७२ मा नेपाल सरकार, हुलाक सेवा विभागले राष्ट्रिय विभूतिको संस्मरणमा अरनिको चिनाउने पूर्णकद र पृष्ठभूमिमा पैचिङको श्वेत चैत्य चित्रांकित हुलाक टिकट प्रकाशन गर्‍यो, जसको चित्रांकन र डिजाइन मैले नै गरेको थिएँ । त्यसभन्दा अगाडि अरनिको चिनाउने अमर चित्रकारले कोरेका रेखाआकृति सूचना विभागद्वारा प्रकाशित ‘नेपालका राष्ट्रिय विभूतिहरू’ पुस्तकमा मात्र देखापरेका थिए । केही नेपाली तथा संघसंस्थाले अरनिकोको सम्झनामा एकाध स्थानमा साना–ठूला सालिक बनाएका छन् । ललितपुर महानगरपालिका परिसरभित्र एउटा पूर्ण कदको मूर्ति छ । बेइजिङको पाइथामा अरनिकोले निर्माण गरेको श्वेत चैत्य परिसरभित्र पनि मेरै संरचना, डिजाइन र निर्देशनमा निर्मित पूर्ण कदको सालिक छ । यो काठमाडौंस्थित अरनिको समाजको पहलमा प्रतिस्थापन गरिएको हो । त्यसैगरी कीर्तिपुरको नेपाल भाषा एकेडेमीमा संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीबाट संकलित अरनिको अभिलेख संग्रहालय स्थापना भएको छ ।

नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानले पनि आफ्नो परिसरमा अरनिकोको मूर्ति शिलान्यास गरेको छ । अहिले त्यहाँ १७ फिट अग्लो धातुको मूर्ति बनिरहेको छ । १७ फिटकै अर्को मूर्ति माइतीघर मण्डलास्थित अरनिको राजमार्गको प्रारम्भिक विन्दुमा काठमाडौं महानगरपालिकाले बनाउँदै छ । चीनतिर फर्किरहने अरनिकोको यो सालिकले दुई देशबीचको मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध मात्रै हैन, नेपाली कलाको गौरवशाली इतिहासको बयान र पर्यटकीय सम्भावनाको उज्यालो छरिरहनेछ ।

-(लेखक ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानका कुलपति हुन् ।)