डायरीमा डोरबहादुर

जुम्लाबाट हवाइजहाजमा नेपालगन्ज आएर कोहलपुरमा बस चढी चिसापानीतर्फ गएका प्रा. विष्ट त्यसपछि कहाँ गए अहिलेसम्म कसैलाई पत्तो छैन । उनी त्यसरी बेपत्ता भएको अहिले लगभग २५ वर्ष भएको छ । उनले लेखेका पुस्तकहरूमा ‘फेटलिज्म एन्ड डेभेलपमेन्ट’ सर्वाधिक चर्चित र विवादित रह्यो । अंग्रेजीमा लेखिएको त्यस पुस्तकको वसन्त थापाद्वारा नेपाली भाषामा अनुवाद भएको छ र त्यसको विमोचन पनि आजै हुँदै छ ।
लेखक वसन्त थापाको निजी डायरीबाट उद्धृत गरिएको यस लेखोटलाई सान्दर्भिक ठानेर प्रा. विष्टको ९३ औं जन्मदिनको अवसरमा प्रस्तुत गरेका छौं ।

मैले टुरिस्ट गाइडको तालिम लिँदा उनी ‘एन्थ्रोपलोजी’ पढाउँथे, नेपालका विभिन्न जातजातिबारे चिनारी गराउँथे । मृदुभाषी, सहज र आफ्नो विषयबारे पूर्ण अधिकार राख्ने उनको पढाउने शैली र भावभंगिमा विशेष किसिमको थियो । झन् अंग्रेजी उच्चारण त आफ्नै पाराको– नेपालीभाषीले बोलेको जस्तो पनि होइन, अमेरिकीहरूको सोझो नक्कल पनि होइन– दुवैको अलिअलि मिश्रण थियो क्यार ! त्यसैले उनी ‘आन्थ्रपालोजी’ भन्ने गर्थे । उनको ‘क्लास’ रोचक हुने गर्थ्यो र ज्ञानवर्द्धक । त्यो सन् १९७६ सालको कुरा हो ।

त्यसपछि फेरि उनलाई देखिनँ । एकैचोटि सन् १९९१ मा हो क्यार उनलाई फेरि देखें । अंग्रेजी ‘हिमाल’ पत्रिकाले गोर्खा भर्तीसम्बन्धी एउटा विचार गोष्ठी आयोजना गरेको थियो पाटनको होटल हिमालयमा । म पुग्दा उनी बोल्दै थिए र एकै छिनमा बिसाइ पनि हाले ।

यसबीच मैले उनका पुस्तक, लेख, रचना, अन्तर्वार्ता आदि पढें । उनको पछिल्लो किताब ‘फेटलिज्म एन्ड डेभलपमेन्ट’ ले त निकै चर्चा कमायो । उनलाई भेटेर कुरा गर्ने इच्छा सधैं मेरो मनमा थियो, तर संयोग जुरेको थिएन । त्यो संयोग हिजो जुर्‍यो ।

हिउँजस्तै सेता फुलेका कपाल ओढेको अनुहारमा समयले वृद्धत्वको नमेटिने र लुकाउन नसकिने छाप पारेछ । डोरबहादुर विष्टको आफ्नै भनाइमा उनको उमेर ६८ वर्ष भयो रे तर आफूलाई बूढो भन्दैनन् र मान्दैनन् पनि । त्यो दुई–अढाई घण्टाको बसाइ र कुरा गराइमा उनको दाबी असत्य ठहरिएन । मैले सन् १९७६ मा देखेको उनको शान्त र सौम्य रूप त्यहाँ थिएन । उनी आक्रामक भई बोल्थे र उनी कुनै युद्धमा होमिएका कटिबद्ध योद्धाझैं देखिन्थे । उनी आफ्ना मान्यता, प्रस्थावना र सिद्धान्तप्रति पूर्ण समर्पित र विश्वस्त लाग्थे । उनी स्वप्नद्रष्टाझैं धाराप्रवाह अभिव्यक्त भइरहन्थे । खास लक्ष्यमा पुग्न हिँडेको मानिसझैं उनी आतुरीमा भएको भान हुन्थ्यो ।

आफूलाई ‘मतुवाली खस’ भन्न मन पराउने डोरबहादुर विष्ट नेपालका राजालाई मगर जातिको सन्तान भन्छन् । नेपालको विकासमा सबैभन्दा ठूलो तगारो बाहुनवाद र त्यसले जन्माएको भाग्यवादी प्रवृत्तिलाई मान्छन् । उनी वस्तुतः यहाँको प्रत्येक समस्याको जड बाहुनवाद हो भन्ने मान्यता राख्छन्— यहाँसम्म कि काठमाडौंको फोहोरमैलाको मुख्य समस्या पनि बाहुनवाद नै हो भनी ठोकुवा गर्छन् । यसो भन्दा उनी मूढाग्रही देखिँदैनन् बरु तर्कसम्मत र ‘राशनाल’ देखिन्छन् । उनका यिनै अशास्त्रीय मान्यता र मथिंगल हुँडल्ने खालका विचारहरूले गर्दा उनी चर्चित हुन पुगेका छन् र उनको आफ्नै शब्दमा ‘मित्रविहीन’ पनि ।

आफ्ना धेरै दौंतरीहरू बूढो भइयो भनेर कुना लागिसकेका छन् भने कतिचाहिँ कति दुःख गर्ने बुढेसकालमा भनेर आरामी जिन्दगी बिताइरहेछन् र एकाथरी भने तास खेलेर समय काटिरहेका छन् । त्यसैले त्यस्ताहरूसित आफू मिल्न नसक्ने कुरा बताउँछन्, ‘उमेरले बूढा र कामले तन्नेरी’ डोरबहादुर । उनलाई आफ्नो समय सीमित छ भन्ने राम्ररी थाहा छ, तर काम भने धेरै–धेरै भ्याउन चाहन्छन् । उनी काम गर्दागर्दै मर्न चाहन्छन्, बूढो भएर होइन । हामीलाई भर्खर सुरु गर्न लागेको उपन्यासका केही पानाहरू देखाउँछन् । आफैंले लेखेको पुस्तकको नेपाली संस्करणको खेस्रा अघिल्तिर सार्छन् र अनेक विषयमा एकसाथ लेखिरहेको बताउँछन् ।

लेखेर उनले जति नाम अथवा दाम कमाए सम्भवतः त्यति नै र त्यसभन्दा बढी शत्रुहरू पनि कमाए होलान् । तर, ती शत्रुहरूको सराप र खोइरो खनाइले उनलाई रत्तिभर विचलित पारेको छैन, बरु उनलाई झनै दृढ र कृतसंकल्पित पारेको छ । उनी यस उमेरमा काठमाडौंका यावत् सुखसुविधालाई पन्छाउँदै नेपालको अत्यन्त पछौटे ठाउँ जुम्लामा केही गरेर त्यहाँका अशिक्षितहरूलाई जम्जमाउने तरखरमा लागेका छन् । ईर्ष्यालाग्दो उत्साह र उमंगसाथ आफूले देखेको सपनालाई वास्तविकतामा अनुवाद गर्ने कार्ययोजनाहरू अल्छी नमानी बयान गर्छन् । राजनीतिदेखि टाढा धर्मदेखि विरत कर्मवादी डोरबहादुर आफू एक्लोले जे–जति दिन सकिन्छ, त्यो नेपाली समाजलाई दिएर जाने संकल्पसाथ कर्मभूमिमा लागिपरेका छन् । यति हुँदाहुँदै पनि उनी नेपालको विकास हुन्छ भन्ने कुरामा पटक्कै विश्वास राख्दैनन् । कारण : बाहुनवाद । नेपालमा बाहुनवादको यस्तै हालीमुहाली रहिरहने हो भने अबको बीस वर्षमा काटमार मच्चिने ठोकुवा गर्न पनि हिच्किचाउँदैनन्, मानौं उनी सर्वद्रष्टा हुन् र नेपालको विकराल भविष्यलाई झल्झली देखिरहेछन् ।

हिजो उनलाई भेटेर अनि उनीसित कुरा गरेर लाग्यो, ‘मिसन’ भएका मानिस वा आदर्श बोक्ने मानिस सके यस्तै हुन्छन् । समयले उनका प्रस्तावनाहरूलाई गलत पनि साबित गरिदेला या उनी जुन ध्येयलाई अघि बढाउन खोजिरहेछन् त्यो भताभुंग पनि होला । तथापि जीवनपर्यन्त उनले बाँच्ने बडो राम्रो कारण पाइरहेछन् । जुन कारणका लागि उनी आफ्नो विद्वता र ज्ञानलाई काठमाडौंको तारे होटलका सभाकक्षहरूमा घन्काएर बसिरहन सक्थे । कूटनीतिक नियोगहरूमा हुने ‘ककटेल पार्टीहरूमा’ साँढे भएर पनि उनी आत्मसन्तुष्टि पाउन सक्थे । तर, यी सबैदेखि टाढा अनकण्टार ठाउँमा नयाँ चुनौतीहरूसित भिड्न उनले कम्मर कसेका छन्, जुन चुनौतीहरू उनका आफ्नै सिर्जना हुन् ।
हिजो डोरबहादुर विष्ट नामको त्यस ६८ वर्षे तरुनो बोलाकी र कर्मठ व्यक्ति देखेर मलाई केही खुसी लाग्यो, केही गर्व लाग्यो, केही प्रेरणाको अनुभूति भयो र केही ईर्ष्या र डाहा पनि लाग्यो । ईर्ष्या यस निम्ति कि उनले बाँच्ने आधार फेला पारेका रहेछन्, जिन्दगीको ‘मकसद’ भेट्टाएका रहेछन्, उनी एउटा मिसनमा भिडेका रहेछन् । खै मेरो के आधार, के मकसद र के मिसन ? ? ?

म उनीसित लामो वार्तालाप गर्न लालायित थिएँ र उनी पनि तत्पर । तर, मेरा मित्र मानधोज मोक्तानजीको छटपटी र समयाभावले त्यो लालसा अपूर्ण रह्यो । केही रिस पनि उठ्यो मोक्तानजीसित । फेरि सम्झें, आखिर उनकै कारणले र उनैले गर्दा त म भेट्न पुगेको थिएँ लेखक, विचारक, समाजशास्त्री, मानवशास्त्री र अरू के–के डोरबहादुरलाई, पुल्चोकस्थित उनको विशाल बगैंचायुक्त निवासस्थलमा !
१३ अगस्ट १९९४
सामाखुसी