नाच जोगाउने सहर

उसो त भैरमको रौनक नै मौलिक हुन्छ । नाच्नका लागि अर्को गाउँ जानु छ भने बाटोभरि कर्नाल बजाउँदै, हल्ला पिट्दै, धूलो उडाउँदै आउँछ भैरम । भैरमको टोली नै ठूलो हुन्छ । कालो भैरम, रातो भैरम, सेतो भैरम, डंकिनी, ताकुन्डोलीको टोली, घोडा नाच, मयूर नाच, भालु नाच, जादुगर अनि दसवटा त बाजा । व्यवस्थापनको उस्तै टोली । लगभग ९० जनाको विशाल जत्था लिएर हिंड्छ भैरम ।

भैरमसँग हुर्केका केटाकेटी वयस्क र बूढा हुँदा पनि गुरु मादलको ताल बिर्संदैनन् । कृष्ण जन्माष्टमीपछि उनीहरूको कानले भैरमको ताल खोज्न थाल्छ । यस्ता सांस्कृतिक कर्महरूले मान्छेको दिलमा स्मृतिको न्यानो नासो छोडेको हुँदोरहेछ । मान्छे जिन्दगीको खोजीमा कहाँ–कहाँ बरालिन्छ तर उसको दिलको नासो पटक–पटक बल्झिँदोरहेछ ।

भैरमको रौनकमा रमाउँदारमाउँदै पनि झेंडीका नेवारहरूलाई एउटा चिन्ताको पछ्यौरीले सपक्क छोपेको थियो । यो विशाल जत्था सधैं पाउन अब गाह्रो हुँदै थियो । वैदेशिक रोजगारीका लागि युवाहरू परदेसिएपछि गाउँ सुनसान भइरहेको थियो । कुनै बेला पाँच–पाँच जना क्षेत्रीय भलिबल खेलाडी हुर्काउने गाउँको खेलमैदानमा झार पलाइसकेको थियो । त्यो साल संयोगले युवाहरू जुटे र भैरम निकालियो । केही नयाँ केटाहरूले नाच सिक्न पनि थाले तर गुरु मादल बजाउने कसले ? निरन्तरताको प्रश्नले अत्याइरहेको थियो । यसपालि अचम्मै भयो । गाउँमा निरन्तरताको चिन्ता भएको भैरम यसपालि बुटवलमा नै निकालियो । गत भदौ १५ देखि कात्तिक ८ गतेसम्म बुटवल र आसपासमा भैरम नाचियो । त्यति मात्र होइन, अर्घाखाँचीका नेवारहरूको पहिचान बोकेको भैरम असोज ३ गते काठमाडौंमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानको डबलीमा पनि फन्कियो । भैरम बुटवलका नाच र उत्सवहरूको सूची लम्ब्याउन सफल भयो । भैरम मात्र होइन, बुटवलका उत्सवहरूको लर्कोमा नवीनतम परिचय बनाउन सफल भएको छ अर्को नाच सरायँ । विशेषगरी गुल्मी, अर्घाखाँची, प्यूठानलगायतका गण्डकीपारिका पश्चिम पहाडमा बडादसैंपछि पूर्णिमासम्म विभिन्न कोटहरूमा सरायँ नाचिन्छ । तथापि गुल्मी र अर्घाखाँचीको विशेष पहिचान हो— सरायँ ।

सरायँ शक्तिसँग जोडिएको छ । यो पहाडका विभिन्न कोटहरूसँग जोडिएको छ । देवीको पूजा आफैंमा शक्तिको पूजा हो । शक्ति र युद्धको विजयको प्रतीकस्वरूपः तरबारको प्रदर्शनसहित सरायँ नाचिन्छ । अहिले बुटवलमा दसैंको टीकापछि द्वादशीको दिन जितगढीमा, त्रयोदशीमा मजुवामा र पूर्णिमामा देवीनगरमा नाचिन्छ । यीमध्ये सबैभन्दा पुरानो देवीनगरको सरायँ हो, जुन २०६७ सालबाट नाच्न सुरु गरिएको हो ।

सरायँ र भैरम आफ्ना पहाडि गाउँबाट ओर्लेर बुटवल सहरमा स्थापित भएका छन् । आखिर के छ बुटवलमा जसले यी चाडलाई समाहित गर्न सक्यो ?

गाउँ बोकेको सहर
बुटवलमा सरायँ नाचको विगत खोतल्दै जाँदा जितगढी सरायँ समितिका अध्यक्ष जंगबहादुर श्रीस २०६३ सालको प्रयासलाई कोट्याउँछन् । त्यो साल गुल्मी धुर्कोटबाट बसाइ सरी आएका मानिसहरूले ट्राफिकचोकमा सरायँ नाच्ने प्रयास गरे । तर, त्यो प्रयासले निरन्तरता पाउन सकेन । कारण विविध हुन सक्छन् । तर, मुख्य कारण उक्त नाचको परम्परामा हुर्केका मानिसहरूको जनसंख्या कम हुनु नै हो । त्यसको केही वर्षपछि २०६७ सालमा गुल्मीकै मानिसहरूको प्रयासमा देवीनगरमा सरायँ नाच सुरु भयो । त्यतिबेला देवीनगरमा दसैंको बेला नौतुनवाबाट देवीको मूर्ति ल्याएर पूजा गर्ने चलन थियो । दसैंपछि त्यसलाई सेलाइन्थ्यो । यो पहाडको चलनभन्दा फरक थियो । पहाडमा देवीको स्थायी कोट हुन्छ । ती कोटको आफ्नो गुठी हुन्छ । गुठी जमिनको आम्दानीले खर्चको निरन्तरता दिइरहेको हुन्छ । तर, मधेसको चलनमा दसैंकी देवीको स्थायी मन्दिर हुँदैन । अस्थायी मूर्ति राखिन्छ र पछि त्यो सेलाइन्छ ।

२०६७ सालमा त्यो मूर्ति राख्न नेतृत्व गरेकाहरू गुल्मीबाट बसाइ सरी आएका मानिस थिए । त्यतिबेलादेखि सरायँ व्यवस्थापनमा नेतृत्वदायी भूमिका खेल्दै आएका अर्जुन कुँवरका अनुसार, त्यस साल गुल्मी पीपलधाराबाट पाँच जना सरायँ नाच्न जान्ने मानिसलाई ल्याएर नाच सुरु गरिएको थियो । अर्को वर्षदेखि यहाँकै जनशक्तिले सरायँ नाच्न सक्ने स्थिति तयार भयो । त्यसको दुई वर्षपछि जितगढीमा सरायँ सुरु भयो । यसरी ०६३ मा असफल भएको सरायँले निरन्तरता पाउनुको कारण थियो, सरायँको पृष्ठभूमि भएका अर्घाखाँची र गुल्मीका मानिसहरूको जनसंख्या वृद्धि हुनु । गुल्मी र अर्घाखाँचीको सरायँमा केही भिन्नता छ । अर्घाखाँचीमा बढी ‘वाक्खै हो’ भन्दै नाचिन्छ, जुन अलि द्रुत गतिमा हुन्छ भने गुल्मीको मन्द गतिको सरायँ नै हो । तर, दुवैखाले नाच यहाँ मिश्रण भएको छ ।

यो मिश्रण बुटवल निर्माण प्रक्रियासँग जोडिएको छ । बुटवल सहरको निर्माण बसाइसराइकै माध्यमबाट भएको हो । बुटवलमा लगभग चार मुख्य चरणमा मानिसहरूको बाक्लो बसाइसराइ भएको छ । सुरुआती चरणमा अहिलेको पुरानो बुटवलमा पाल्पाका नेवारहरू बसाइ सरी आएकोलाई पहिलो चरण भन्न सकिन्छ । दोस्रो चरण २०२७ सालको नापीसँगै खस्यौली (तिनाउको पूर्वी भाग) मा विस्तारित बसाइसराइ हो जुन पञ्चायतकालसम्म चलिरह्यो । तेस्रो बहुदलको आगमनपछि मन्द गतिमा २०५८ सम्म भइरहेको हो । चौथो अलि द्रुत गतिमा विस्तारित भएको २०५८ पछि हो । २०५८ पछि बसाइ सरी आउनेको संख्या बढ्न थाल्यो । यसको एउटा मुख्य कारण पहाडी भेगमा भएको द्वन्द्व थियो । २०६३ पछि यो क्रम झनै बढ्दै गयो । बसाइ सरी आउनुका केही विशेष कारण छन् । त्यसलाई बुझ्न बुटवलको अर्थ–राजनीतिलाई केलाउनुपर्छ ।

ठूला राजनीतिक परिवर्तन र अस्थिरताको समयमा बुटवलको जनसंख्या वृद्धि हुने गरेको छ । राजनीतिक अस्थिरताको समयमा सुकुम्बासी बस्तीहरूको स्थापनामा सहज हुन थाल्यो । यस्ता सुकुम्बासी बस्ती कम आय भएका मानिसलाई स्थायी घर प्रदान गर्ने थलो बने । सहरमा सस्तो श्रम बेचेर डेरा गरी बसेका श्रमिकहरूले सुरुआतमा सुकुम्बासी बस्ती ओगट्न थाले । ती अनेक चुनौतीहरूसँग जुधे । छिमेकी पुर्जावाल बस्ती, नगरपालिकादेखि बाढीसम्मका चुनौतीसँग जुधे । तिनको पछाडि भविष्यको भोट बैंकको कल्पना गरेका राजनीतिक दलहरूको स्वार्थले पनि भूमिका खेलेको थियो । राजनीतिक संस्थाहरूमा रिक्तता पनि अर्को अनुकूल वातावरणको कारक थियो । जब यस्ता सुकुम्बासी बस्तीले सामाजिक वैधता पाउन थाले, त्यहाँ विद्युत्, पानी पुग्न थाल्यो । त्यसपछि सुरुआती चरणका मानिससँग सस्तोमा घडेरी किनिन थाले । पहाडबाट आएका तर पुर्जावाल घडेरी किन्न नसक्नेका लागि यस्ता सुकुम्बासी बस्ती सहर प्रवेश गराउने माध्यम बन्न थाले ।

अर्कोतर्फ वैदेशिक रोजगारीका माध्यमबाट पहाडी भेगका मानिसहरूसँग केही पुँजी जम्मा भयो । उनीहरूको त्यो पुँजीलाई घर–घडेरीमा खर्च गराउन पहिला नै बुटवलमा आइसकेका जग्गा दलालहरूको राम्रै समूह निर्माण भइसकेको थियो । ती दलालहरूले आफ्नै गाउँठाउँका मानिसहरूलाई घरघडेरी किन्न प्रोत्साहित गर्थे । यसरी आफ्नै गाउँठाउँका मानिस बसाइ सरी आउन थाले । ती बुटवलको लगभग एकै क्षेत्रतिर बसाइ सरे, जसले गर्दा एक–दुई जना व्यक्ति होइन, सिङ्गो गाउँ नै बसाइ सरेर आउन थाल्यो । एउटै गाउँ र नातेदारको सञ्जालको कारण सामूहिकताजस्तो गाउँले भावना कायम रह्यो । एउटै क्षेत्रका मानिसहरूको जनघनत्व बढ्न थालेपछि त्यसले आफ्नो पहिचान र सांस्कृतिक कर्मको उत्पादन गर्न खोज्यो । यहीं क्रमको सिलसिला भैरम र सरायँ हुन् ।

चालक शक्ति– सम्पर्क समाजहरू
सरायँ र भैरम सुरुआत हुनुको पछाडि सम्पर्क समाजहरूको प्रत्यक्ष र परोक्ष भूमिका छ । बुटवलमा अनगिन्ती सम्पर्क समाजहरू छन् । आफ्नो पुर्ख्यौली थलो र बुटवल, रूपन्देही जोडेर बनाइएका यस्ता सम्पर्क समाजहरू बुटवलका पहिचान बनेका छन् । बुटवलमा केन्द्रित भएर मानवशास्त्रबाट विद्यावारिधी शोध गरिरहेका अमृतकुमार भण्डारी विविधतायुक्त समाजमा आफ्नोपनको खोजीको क्रममा यस्ता सम्पर्क समाजहरू बन्ने बताउँछन् ।

भण्डारीका अनुसार, दुई कारणले सम्पर्क समाजहरू स्थापित हुन्छन् । एक, नवआगन्तुकहरू बसाइ सरी आएको भूगोलमा पूर्वस्थापित समाजमा घुलमिल हुने वातावरणको खोजी गर्छन् । मर्दापर्दा र अन्य सांस्कृतिक कर्महरूमा पूर्वस्थापित छर–छिमेकीको साथको खोजी हुन्छ । तर, नवआगन्तुकहरू पूर्वस्थापित समाजमा सजिलै घुलमिल हुन सक्दैनन् । घुलनशीलताको डिग्री जति कम हुन्छ, त्यति नवआगन्तुकले आफ्नै उद्मगका मानिसहरूको खोजी थाल्छन् । त्यसैले सम्पर्क समाज स्थापित हुने एउटा मुख्य कारण समाजमा घुलनशीलताको कमी हुनु हो ।

दोस्रो, मानिसको लगाव उद्गमस्थान हुन्छ । मान्छे पुराना कुरा सम्झिरहन्छ । उसको यो नस्टाल्जियाले आफ्नोपनका मानिसको खोजी गराउँछ । सहयोग र ऐक्यबद्धताको नाममा यस्ता सम्पर्क समाजहरू स्थापित हुन्छन् । यी सम्पर्क समाजहरूले व्यक्तिलाई समाजसँग जोड्न मद्दत गर्छन् । हुँदाहुँदा यस्तो दृश्य पनि देखापर्छ, मृत्युका बखत जोडिएको घरको मान्छे आइरहेको हुँदैन तर सम्पर्क समाजका मान्छेहरू जम्मा भइसक्छन् ।

सम्पर्क समाजहरूले समन्वय, ऐक्यबद्धता र सहयोगका साथै निरन्तरता पनि प्रदान गर्छन् । आफ्नो उद्गम भेगको संस्कृतिको निरन्तरतामा यिनको जोड हुन्छ । बुटवलमै भैरम सुरु गरिनुभन्दा पहिला लगातार तीन वर्षसम्म अर्घाखाँचीको झेंडी र नुवाकोटको भैरम निम्त्याइएको थियो । त्यसलाई संयोजन गर्ने काम सम्पर्क समाजहरूले गरेका थिए । जस्तो, झेंडीको भैरमलाई ‘डिर्भना–रूपन्देही सम्पर्क समाज’ ले संयोजन गरेको थियो । अहिलेको भैरम नाच ‘नेवाः समाज अर्घाखाँची–रूपन्देही’ ले नै संयोजन गरेको हो ।

त्यस्तै सरायँको पृष्ठभूमिका सम्पर्क समाजहरूको भूमिका भएको जितगढी सरायँ समितिका अध्यक्ष जंगबहादुर श्रीस बताउँछन् । एउटै भेगका मान्छेहरूलाई भेला पार्न सम्पर्क समाजहरूले भूमिका खेल्छन् । त्यस्तै अनुभव देवीनगर मन्दिर समितिका अध्यक्ष अर्जुन कुँवरको छ । सुरुआती वर्षहरूदेखि नै सरायँलाई सफल पार्न विभिन्न सम्पर्क समाजहरूले सहयोग गरेको उनको अनुभव छ । यी सम्पर्क समितिहरूको सामाजिक दायित्व हुँदाहुँदै पनि नेपथ्यमा राजनीतिक उद्देश्य हुने अनुसन्धाता अमृतकुमार भण्डारी बताउँछन् । सम्पर्क समितिहरूले दलगत राजनीतिभन्दा पनि आफ्नो समुदायको नेतृत्व गर्न र कालान्तरमा त्यसबाट राजनीतिक पुँजीको निर्माण गर्न सहयोग गर्ने उनको अध्ययन रहेको छ । यसरी सम्पर्क समाजहरू एउटै उद्मग भेगका समुदायको चालक शक्ति बनिरहेका छन् ।

पहिचान र सामर्थ्य
पाल्पाका नेवारहरूबाट स्थापित भएको हुनाले बुटवलमा पाल्पाली नेवारहरूको सांस्कृतिक कर्महरू बढी प्रचलित छन् । गाईजात्रादेखि सामूहिक बेलविवाहहरू प्रचलित छन् । त्यस्तै पहाडका ब्राह्मण–क्षत्रीहरूको जनघनत्व बढ्दै जाँदा ठाउँ–ठाउँमा तीजका नाचहरू पनि प्रचलित छन् । तीबाहेक बुटवल व्यापारको जगमा बसेको सहर भएकाले तिहारमा आफैं गाउनेभन्दा पनि ‘साउन्ड स्पिकर’ बजाएर नाच्ने यहाँको चलन बन्यो । अर्कोतर्फ गितार र ड्रमप्रतिको युवा आकर्षणसँगै कन्सर्टहरू आयोजना हुन थाले । यी सबै उत्सवको बीचमा नवआगन्तुक मानिसहरूलाई आफ्नो बेग्लै पहिचानका लागि पनि मौलिक नाचहरू सुरु गर्नु आवश्यक थियो । यसलाई लेखक ऋषि आजाद ‘प्रचलित संस्कृतिहरूमा नयाँ थपिएको’ उल्लेख गर्छन् ।

उद्मग थलोका नाचहरू सहरमा सुरु गर्नु सहज भने थिएन । तर, यसको पछाडि नस्टाल्जिया जोडिएको नेतृत्वकर्ताहरूको अनुभव रहेको छ । भैरम नाचको सुरुआतबारे ‘नेवाःसमाज अर्घाखाँची–रूपन्देही’ का अध्यक्ष बाबुराम श्रेष्ठ भन्छन्, ‘कर्मभूमि यहाँ भए पनि जन्मभूमिको सम्झना आइरहन्थ्यो । त्यहाँको भैरम सम्झना आइरहन्थ्यो । त्यो सम्झनाले नै भैरम नाच सुरु गर्न प्रेरणा दियो ।’ तर, सुरु गर्न सजिलो थिएन । यसका लागि आवश्यक जनशक्ति चाहिन्थ्यो । बाजा बजाउन, नाच्न जान्ने मानिस चाहिन्थ्यो ।

भैरम नाच तान्त्रिक विद्यासँग जोडिएको छ । यो कृष्णजन्माष्टमीमा भैरम जगाएर नाच्न सुरु गरेपछि कात्तिकको औंसीमा सयन गराउनुपर्छ । त्यसका लागि तान्त्रिक विद्याको अभ्यासकर्ता हुनुपर्छ । साथै भीमसेनको मन्दिर हुनुपर्छ । यो समस्याको समाधानका लागि झेंडीका नेवारहरू मात्र पर्याप्त थिएनन् । त्यसैले बुटवल र आसपासमा बस्ने अर्घाखाँचीका नेवारहरूको भेलाले ‘नेवाःसमाज अर्घाखाँची–रूपन्देही’ को गठन गर्‍यो । यसै क्रममा आवश्यक जनशक्ति जुट्न थाल्यो । भैरम जगाउने र गुरु मादलको जिम्मा बुटवलबाट लगभग बीस किलोमिटर पश्चिम बाँसगढीमा बस्ने धनप्रसाद श्रेष्ठले लिए । कालो भैरम नाचे झेंडीकै गिरिराज श्रेष्ठले । यस्तै यस्तै सबै जनशक्ति जुट्यो । सुरुआतका लागि आर्थिक संकलन पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण थियो । नेवाः समाजका मुख्य नेतृत्वकर्ताहरूले आफैं पनि लगानी गरे साथै भेटीको रूपमा पनि आर्थिक संकलन गरिएको श्रेष्ठ बताउँछन् । कोठा भाडामा लिएर भीमसेनको मन्दिर पनि स्थापना भयो ।

सरायँलाई समन्वय गर्ने तरिका पनि यस्तै छ । जितगढीको सरायँको लागि बेग्लै सरायँ समिति गठन भएको छ । तर, यो सरायँ जितगढीमा पहिलै नै स्थापित रहेको देवीको मन्दिरसँग जोडिएको छ । सरायँ समितिकै पहलमा अहिले एक करोड रुपैयाँको लगानीमा देवीको नयाँ मन्दिर निर्माण गरिएको समितिका अध्यक्ष जंगबहादुर श्रीस बताउँछन् । देवीनगरको सरायँ भने अहिले पूर्णतया ‘श्री नवदुर्गा मन्दिर मूल समिति’ को मातहत छ । मूल समितिको मातहत विभिन्न उपसमिति छन्, त्यसमध्ये एक सरायँ उपसमिति हो ।

सरायँ नाचसँगै जोडिएको मुख्य तप्का वाद्यवादकहरू हुन् । पहाडमा गाउँका दमाई जातिले बाजा बजाउने गर्छन् । बुटवल सहरले ती वाद्यवादकको ‘परम्परागत पेसा’ लाई आर्थिक उपार्जनमा बदलेको छ । बुटवलमा विभिन्न बाजा समूहहरू स्थापित छन् । सरायँ र भैरममा ती वाद्यवादकहरूलाई निश्चित ज्यालामा बोलाइन्छ । तर, सकेसम्म उद्गम क्षेत्र एउटै भएका बाजा समूहहरूको खोजी हुने गरिन्छ ।

भैरम र सरायँका नेतृत्वकर्ताहरूले आफ्ना सांस्कृतिक कर्मलाई पूर्वस्मृति (नस्टाल्जिया) र संस्कृति संरक्षणसँग जोड्छन् । तर, उनीहरू यसलाई आफ्नो भेगको पहिचान भएको पनि स्विकार्छन् । भैरमले सिङ्गो अर्घाखाँचीको नेवारहरूलाई जोडेको छ र त्यो उनीहरूको पहिचान बनेको छ । त्यस्तै सरायँले गुल्मी अर्घाखाँचीका सरायँ खेल्ने सबै जातजातिलाई जोडेको छ र त्यो उनीहरूको पहिचान बनेको छ । तर, उनीहरू अन्य समुदायलाई पनि आफूसँगै जोड्ने प्रयत्न गरेका छन् । श्रीसका अनुसार जितगढीको सरायँले गुल्मी, अर्घाखाँची उद्गम भएका साथै अन्य पहाडी भेगका मानिसहरूलाई पनि जोडेको बताउँछन् । उनका अनुसार अहिले प्यूठान, पाल्पालगायत उद्गम भएकाहरू पनि सरायँमा सहभागी हुन थालेका छन् । यसको लागि उनीहरूले एउटा उपाय पनि निकालेका छन् । सरायँलाई उजिरसिंहले अंग्रेजमाथि विजय प्राप्त गरेकोसँग जोडेर प्रचार गरिएको छ ।

त्यस्तै देवीनगरको सरायँ नाचपछि साँझ मन्दिरकै आयोजनामा सांस्कृतिक कार्यक्रम पनि हुन्छ । समितिका अध्यक्ष अर्जुन कुँवर यसलाई सरायँमा नरमाउने मानिसहरूको लागि आयोजना गरिएको बताउँछन् । भैरम समितिका अध्यक्ष श्रेष्ठले भने भैरम सबै नेपालीको सांस्कृतिक सम्पत्ति भएको जिकिर गर्छन् ।

एकै भेगका मानिसहरूको बढ्दो जनघनत्व, सम्पर्क समाजहरूको भूमिका र आर्थिक उपार्जनका कारण भैरम र सरायँ बुटवलका नयाँ सांस्कृतिक कर्म बनेका छन् । यिनले सम्बन्धित समुदायको पहिचान स्थापित गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका छन् । तर भैरम र सरायँ पहिचान मात्र होइनन्, सांस्कृतिक वैभव पनि हुन् । अनुसन्धाता अमृत भण्डारीका अनुसार यस्ता सांस्कृतिक कर्महरूको लुप्त उद्देश्यमा सामर्थ्यको प्रदर्शन पनि हुन्छ । भैरम नाच प्रस्तुत गरिरहेको अर्घाखाँचीको नेवार समुदायले पहिचान मात्र होइन कि सहरको शक्ति सम्बन्धमा आफ्नो भूमिकाको खोजी पनि गरिरहेको छ । सांस्कृतिक कर्महरूले हामी पनि एउटा शक्ति हौं भन्ने अभिव्यक्त गरिरहेको हुन्छ ।