गन्तव्यको दर्शन

पाठकहरूले शैलेन्द्रको भाषाशैलीमा आफूलाई अभ्यस्त गराउन तारणीप्रसाद कोइराला, दौलतविक्रम बिष्ट वा भवानी भिक्षुको समयसम्म पुग्नुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ ।

बलियो कथानकमा ‘निर्वेद’ बुनिएको छ । कथानकमा वर्णन भएका सम्पूर्ण घटना र प्रसंग एकै ठाउँमा शृंखलित र सुसम्बद्ध भएर आएका छन् । जसले गर्दा एकता र अन्विति संश्लिष्ट हुन पुगेको छ । भौतिकवाद र अध्यात्मबीचको द्वन्द्वको पेरिफेरिमा पात्रहरूको कार्यव्यापार हुन पुगेको छ । कथाभित्र पलाएर आएका उपकथाहरूले पनि ‘निर्वेद’ को पूर्णतातर्फको यात्रालाई सघन तुल्याएको छ ।

म पात्रलाई सँगै लिएर हरिद्वार पुगेको निर्वाणानन्दको पलायनले आजको समाजको सम्भाव्यता र यथार्थताको खोजी गर्दछ । चप्पलको निशानी छोडेर स्वामी हराउनु भनेको भौतिक र अध्यात्मबीचको संघर्ष र परिणामको खोजीमा भौँतारिने आजको समयको बलियो रुपक हो । उनले ‘निर्वेद’बाट गन्तव्यको दर्शन गर्न खोजेका छन् ।

यस उपन्यासको सबैभन्दा शक्तिशाली पक्ष भनेको आन्तरिक द्वन्द्व हो । नायक निर्वाणानन्द पटकपटक आफैँभित्रको करुणाको भूकम्पले भत्किएका छन् । उनको अस्थिर मनोदशाले नै उनलाई सिध्याएको छ । हरिद्वार पुगेर गराइएको उनको सहज अन्त्यका लागि तदनुरुपको ‘प्लान्टेसन’ गराइँदै लगिएको पाइन्छ ।

नैतिकता र अभिवृतीय गुणले कुनै पनि व्यक्तिलाई व्यक्तिकै रुपमा पहिचान गर्न सहयोग पुर्‍याउँछ । यी दुई गुणका माध्यमबाट लेखकले पात्रको टेम्पारामेन्ट र नेचर प्रस्तुत गरेका छन् । जुन व्यक्तिमा जुन किसिमको स्वभाव र प्रकृति आरोपित छ, त्यसैको पृष्ठभूमिमा टेकेर निर्वाणानन्दको चरित्रको अभिप्रेरणा प्रकट भएको छ । उनी मोक्षका लागि आएको चिनारी दिइएको छ र उनी त्यसैका लागि अभिप्रेरित भएका छन् । सतही रुपमा हेर्दा उनी परिवर्तनीय पात्रजस्तो देखिए पनि मिहीन ढंगबाट वस्तुनिष्ठ भएर हेर्दा उनी ‘स्टेबल’ पात्रमै पर्छन् । अभिप्रेरणाको कारणतर्फ अभिप्रेरित भइरहनु र आफ्नो लक्ष्यमा सफल हुनुले उनलाई अचर पात्र बनाएको छ ।

यहाँ प्रस्तुत भएको जीवनचेतना अत्यन्त बौद्धिक र विकसित समाजको परिकल्पना पनि हो । चरित्रहरूको चित्रण पनि सहज र रुचिकर छन् । ‘टेलिङ मेथड’लाई गौण राखी लेखकले चलाखीपूर्ण तवरबाट ‘सोइङ मेथड’लाई बढी महत्व दिएका छन् । जसले गर्दा पाठकलाई उपन्यासको हरेक परिच्छेद पढ्दै जाँदा कुनै सुन्दर चित्र हेरिरहेजस्तो अनुभूति हुन्छ । यसका साथै लेखकले यहाँ आवश्यकतानुसार विवरणात्मक, वर्णनात्मक, विश्लेषणात्मक, आत्मकथात्मक, सङ्केतात्मक र नाटकीय पद्धतिको पनि छिटपुट प्रयोग गरेका छन् ।

मञ्चीय पात्रका रुपमा आएका निर्वाणानन्द, उनका बालसखा एवम् प्रेमिकाको भूमिका जति रोचक छ, नेपथ्य पात्रका रुपमा वर्णनमा आएका सहायक पात्रहरूको छोटोछोटो भूमिका पनि कम उल्लेखनीय छैन । यहाँ बद्ध पात्रहरूका तुलनामा मुक्त पात्रहरू अत्यन्त कम छन्, उपन्यासको अर्को सफल पाटो यो पनि हो ।

उपन्यासको घटनास्थल पाशुपत क्षेत्र, शिवपुरी, काठमाडौं सहर, धादिङ र हरिद्वार मुख्य हुन् भने घटनाकाल तीसको दशकदेखि हालसम्मको छ । यद्यपि वर्तमानबाट हेर्दा साठीको दशक र ‘फ्ल्यासब्याक’मा गएर हेर्दा चालीसको दशकको घटनाकाल प्रस्तुतिका हिसाबले बढी रुचिकर देखिएको छ । नेपाली समाजको सामाजिक, आर्थिक, राजनीतिक, भौगोलिक स्वरुप र सांस्कृतिक पक्षले निम्त्याएको विदीर्ण रुपको चित्र पनि यहाँ सजीव लाग्दछन् । ग्रामीण भेगमा व्याप्त अन्धविश्वास र त्यसले चरित्रको मनोदशामा पारेको प्रभावको प्रतिफल स्वरुप पात्रको गन्तव्य र भाग्यभविष्य निर्धारण भएको छ ।

बाल्यकालीन बिठ्याइँ, गाउँ र सहरबीचको दूरी, शारीरिक परिपक्वतासँगै उत्पन्न भएको समस्या र सोही समस्याको सेफ ल्यान्डिङका लागि गरिएको प्रयास बनावटी लाग्दैन । छिटपुट आञ्चलिकता र स्थानीय रङको प्रयोगले यस उपन्यासको क्यानभासलाई थप चम्किलो बनाएको छ ।

उपन्यासकारले प्रयोग गरेको भाषा र उपन्यासमा प्रयुक्त पात्रहरूले प्रस्तुत गरेको भाषामा त्यति धेरै अन्तर त छैन यद्यपि पात्रहरूको लवजलाई यथाशक्य सरलीकरण गर्न खोजेको चाहिँ देखिन्छ । सन्दर्भअनुरुप प्रयोग भएको हिन्दी भाषा र न्युन प्रयोग भएको संस्कृत भाषाले पठनमा रोचकता प्रदान गरेको छ । जीवन के हो ? पचास जनालाई यही प्रश्न सोध्यो भने पचास थरीकै उत्तर आउन सक्छ । ‘निर्वेद’ले जीवनलाई भोगाइको रुपमा चित्रण गर्न खोजेको छ । आखिर हामीले जेजे भोग्दै गयौँ, त्यहीत्यही जीवन हुने रहेछ ।

यहाँ जीवनदर्शनलाई आख्यानीकरण गर्ने प्रयास गरिएको छ । दर्शन भनेको नुन हो, हामीलाई दैनिक चाहिन्छ । तर, त्यसको मात्रा ठीक हुनु आवश्यक छ । नुन हामीलाई नभई हुँदैन, नुन मात्र खाएर बाँच्न पनि हामी सक्दैनौँ । पौरस्त्य दर्शनको मान्यता र शिल्पसज्जालाई सहजीकरण गर्दै आख्यानात्मक मूल्य प्रदान गर्न खोजिएको प्रयास प्रशंसनीय नै लाग्दछ ।

अनपेक्षित यात्रा र यात्रीमा समयप्रतिको कटाक्षलाई लेखकले यसरी प्रस्तुत गरेका छन्,
जसरी उज्यालो बोकेर आउँछ घाम
त्यसै गरी जीवनमा कोही आएन
जसरी प्रकृतिलाई हरियो रङमा रङ्गाएर वसन्त आउँछ
त्यसरी पनि कोही आएन ।
शीत बोकेर आएको जून जस्तो,
कोही आयो थाहै नदिई
साँझको पाहुना जस्तो अचानक
आयो पीडा ... ।
जीवनप्रतिको मोह भङ्ग भएर निष्काम कर्मयोगी बन्नेतर्फको सुन्दर लक्षणको संकेत गर्दै लेखकले अध्यात्मचेत नै ब्रहृमज्ञानको सूचक भएको तर ब्रहृमत्व प्राप्ति र जीवनबीचको दूरी निकै लामो भएकोले अधिकांश हामी बीचैको दूरीमा कुहिरोको काग भइरहनुपरेको कटु यथार्थको रहस्योद्घाटन गरेका छन् ।

भाषा सलल बगेकै छ । तर, अघिल्ला ‘एक्ट’ हरूमा भन्दा पछिल्ला ‘एक्ट’ हरूमा विषयवस्तु र प्रस्तुति दुवै फितला छन् । निर्वाणानन्दको जीवनको अन्त्य भएसँगै उपन्यासको ‘फलिङ एक्सन’ सुरु हुन्छ । निर्वाणानन्दको ल्यापटपमा भेटिएको फाइल निर्वेदले उनलाई त्यो चरणसम्म पुर्‍यायो भनेर पत्याउन कठिन हुन्छ ।

फ्ल्यासब्याकमा आएका ती घटना सन्दर्भहरू रोचक र रुचिकर त छन् तर त्यस किसिमको जीवन भोगाइबाट आएका मानिसहरू सहजै त्यसरी योगी बन्ने बाटोतर्फ उद्यत हुने र हुन सक्ने हुँदो हो त यतिखेर देशमा सामान्य मानिसको भन्दा योगीको संख्या बढी भइसक्थ्यो । यस भनाइको तात्पर्य के हो भने त्यसरी फ्ल्यासब्याक आएपछि त्यो सामान्य समयको अन्त्य र संन्यासी समयको सुरुवातको बीचमा लेखकले कुनै एक मेजर ‘रिभर्सल’ दिन सक्नुपर्थ्यो जसले गर्दा पाठकले नमे अर्थात् नमराज नै योगी निर्वाणानन्द बनेका हुन् भनेर पत्याउन सक्थे । यसरी हेर्दा ‘क्लाइमेक्स’को लागि ‘प्लान्टेसन’ झुर भएको देखिन्छ ।

‘निर्वेद’मा घटनाक्रमहरूको त सहज आंगिक विकास भएकै छ । तर, पात्रहरूको मूल्य परिवर्तन (भ्यालु चेन्ज) मा भने लेखकले खासै ध्यान पुर्‍याएको पाइँदैन । त्यसो त रहस्य र खुलासामा पनि पाठकले खासै नवीनता भेट्दैनन् । अझ शीर्षकहरू दिँदै खण्डीकरण गरिएकोले पाठकले अब कथा कता जाँदै छ भन्ने भेउ पहिले नै पाइसक्छन् ।

यो एउटा जोगीको कथा हो । जोगीको ‘एक्सपोजिसन’का लागि म पात्र अनुसन्धाताको रुपमा प्रकट भएको छ । यसरी आरम्भ भएको कथामा वैराग्य र त्यसपछिको मोक्षप्राप्तिका लागि गरिएको मानसिक संघर्ष एवम् संघर्ष विकासले निम्त्याएका संकटावस्थाहरूलाई अत्यन्त तरल ढंगबाट प्रस्तुत गरिएको छ । संघर्ष ह्रासका क्रममा भएका गतिविधिहरूलाई सूत्रात्मक तवरले प्रस्तुत गर्न खोज्दा विश्लेषणको अभावले पठनमा ब्रेक लाग्नुका साथै केटास्ट्राफी त्यति रोचक बन्न सकेको छैन ।

समग्रमा ‘निर्वेद’लाई चलनचल्तीको उपन्यासभन्दा माथिल्लो श्रेणीमै राख्न सकिन्छ । सांसारिक मोहभन्दा पर पनि अर्को सुन्दर जीवनको खोजी सम्भव छ भन्ने कुरामा लेखकको ध्यान केन्द्रित भएको देखिन्छ । सत्यको खोजीमा भौँतारिएका पात्रहरू परिस्थितिको चपेटामा कसरी जकडिएका छन् भन्ने सन्दर्भको दार्शनिक पक्षलाई उद्घाटन गर्ने प्रयास यस उपन्यासमा गरिएको छ ।