गणेशमान गाथा

नेपालको क्रान्ति इतिहासमा गणेशमान सिंहको नामअगाडि कुनै परिचयजन्य विशेषण आवश्यक छैन । नामै पर्याप्त छ उनलाई चिन्न । विद्यमान अवस्थाप्रति असन्तुष्टि र असहमति भनेको नयाँ सिर्जनाको बीउ हो । कालान्तरमा यो विशाल वृक्ष बनेका अनेकौं दृष्टान्तले भरिएको छ मान्छेको जीवन र समाजको गति । त्यसकै परिणामस्वरूप मानिसका चिन्तन बदलिएका छन्, समाज बदलिएको छ, राजनीति बदलिएको छ । रूढ परम्परालाई भत्काउने मात्र होइन, स्थापित सोच र पद्धति नै बदल्ने परिवर्तन हो क्रान्ति । त्यसैले २००७ साललाई हामी क्रान्ति भन्ने गर्छौं । नेपालको सामाजिक र राजनीतिक चिन्तन एवं प्रयोगमा जे जति नयाँ कुरा आएका छन् २००७ सालको क्रान्तिले नै त्यो ढोका खोलेको हो । त्यसैले २००७ सालको क्रान्ति ‘माउ क्रान्ति’ हो ।

गणेशमान सिंह नेपाली क्रान्तिका शिखर पुरुष हुन् । राणा शासनविरुद्ध उनको नाम क्रान्तिको मसाल नै थियो । गणेशमानको नाम झिकिदिने हो भने त्यो क्रान्तिको स्वरूप पूरा देख्न सकिन्न । २०४६ सालको आन्दोलन त उनकै सोच र निर्णयको उपज हो । उनले नगर्दैमा इतिहासको गति त रोकिँदैनथ्यो तर त्यसको रूप कस्तो हुन्थ्यो भन्न सकिन्न । एउटा मानिसले आफ्नो जीवनमा तीन–तीनवटा राजनीतिक आन्दोलन हाँकेको उदाहरण सामान्यतया पाइन्न । गणेशमानको जीवनको भने यो यथार्थ हो ।

यिनै कुरालाई समेटेर हरि गौतमको नयाँ कृति आएको छ ‘नेपाली क्रान्ति र गणेशमान सिंह’ । ओरियन्टल पब्लिकेसन, काठमाडौंले यसै वर्ष प्रकाशन गरेको यो कृति बजारमा नपुग्दै मैले पढ्ने अवसर पाएँ । हुन त, लेखनकै क्रममा यसको पहिलो खेस्रा पनि पढेको थिएँ । प्रकाशन भएर आउँदा निकै परिमार्जन र परिवर्तन भएछ । पानामात्रै बढेको होइन, विषय र गुणवत्ता नै थपिएछन् । पुस्तकको प्रारम्भमा ‘तमसो मा ज्योतिर्गमय’ लेखिएको आकर्षक आकृति विम्ब र अन्त्यमा ‘यदा यदाहि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत... धर्म संस्थापनार्थाय सम्भवानी युगे युगे’ गीता श्लोक उद्धरणले क्रान्तिप्रति लेखकीय आस्थालाई उजागर गरेको छ ।

विगत केही वर्षदेखि म हरि गौतमलाई चिन्दछु । उनको अध्ययन र साधनालाई नजिकैबाट हेर्न पाएको छु । साहित्यको विद्यार्थी भएर पनि समाज, इतिहास र राजनीतिको अध्ययनमा उनको चाख मिहिन रूपले बसेको छ । यो पुस्तक स्वयं त्यसको साक्षी हो ।

गणेशमान सिंहका बारेमा अध्ययन नै भएको छैन भने हुन्छ । माथवरसिंहले तयार गर्नुभएको ‘मेरो कथाका पानाहरू’ एउटा महत्त्वपूर्ण कृति हो । त्यो त स्रोत भण्डार नै हो जसमा गणेशमानका स्मरणहरू लिपिबद्ध भएका छन् । स्मारिका शैलीका केही स्मरण एवं सकलनहरूबाहेक अरू केही लेखिएको छैन भन्ने दृष्टान्त यही पुस्तकको सन्दर्भसूचि हेरे पनि प्रस्ट हुन्छ । यस अर्थमा हरि गौतमको यो पुस्तक अध्ययन र अनुसन्धानका हिसाबले पहिलो कृति हो भन्न सकिन्छ ।

लगभग सात सय पृष्ठको यो पुस्तकमा गणेशमान सिंहबारे अद्योपान्त अध्ययन र विवेचना गरिएको छ । सिंहको बहुआयामिक व्यक्तित्वको उजागर भएको छ । परिवारिक राजनीतिक, सामाजिक पृष्ठभूमि मात्र होइन नेपालको समकालीन इतिहासकै विशद चर्चा । केन्द्रीय पात्र गणेशमान भए पनि सँगसँगै टंकप्रसाद आचार्य, चार सहिद (शुक्रराज, धर्मभक्त, दशरथ चन्द, गंगालाल) बीपी कोइराला, पुष्पलाललगायत क्रान्तिमा होमिएका अरू प्रमुख पात्रहरूको पनि सन्दर्भअनुसार पर्याप्त चर्चा गरिएको छ । प्रजापरिषद्, बीपी कोइराला र कांग्रेसको कुरा गणेशमानको राजनीतिका अंग नै भए । व्यक्ति र व्यक्तित्वकेन्द्रित भए पनि यो पुस्तकले धेरै फराकिलो परिवेश समेटेको छ । आधुनिक चिन्तनसहित राजनीतिक जागरणको विवेचना गरिएको छ । साथै परिशिष्टमा गणेशमानका बारेमा बीपी कोइराला, मनमोहन अधिकारीलगायतले गरेका केही सान्दर्भिक टिप्पणी र केही ऐतिहासिक दस्तावेजले पुस्तकको सान्दर्भिकता र महत्त्व बढाएको छ । इतिहासको त्यो कालखण्डका कुनै कुरा छुटेजस्तो लाग्दैन ।

पुस्तकका कमीकमजोरी नभएका हेइनन् । लामा उद्धरणले पुस्तकको मौलिकतालाई न्यूनीकरण गरेको छ । चुस्त सम्पादनको कमी र सबै कुरा राख्ने मोहले अनावश्यक पृष्ठ बढाएको छ । तथापि सबै किसिमका पाठकका लागि यो एउटा संग्रहणीय सन्दर्भ ग्रन्थ सावित हुनेछ ।

नेपालमा राजनीतिक नेता र नेतृत्वका बारेमा खासै अध्ययन, अनुसन्धान भएको छैन । प्रदीप गिरिले भनेजस्तै हामी उनीहरूका या प्रसंशक छौं वा विरोधी मात्र । यस्तै केही प्रशंसाले भरिएका जीवनी र घटनाकेन्द्रित विवरण मात्र लेखिएको पाइन्छ । स्मारिकाहरू प्रकाशित गरेर उनका प्रशंसा र गुणगाथा भर्ने चलन बसेको छ । सतहमा बग्ने राजनीतिलाई मात्र हेरेर त्यसका नायकको भेउ पाउन्न सकिन्न । राजनीतिक जीवनी (बायोग्राफी, अटोबायोग्राफी) लेख्ने संस्कृति नै बसेको छैन । नेताहरूले पनि आफ्नाबारेमा आत्मवृत्तान्त, स्मरणहरू अत्यन्त थोरै लेखेका छन् । यसमा बीपी कोइराला सबैभन्दा अग्रणी छन् । आफ्नो कथा, जेल जर्नल, अदालतमा दिएको बयान, आत्मवृत्तान्त मलाई निकै उम्दा राजनीतिक लेखन लाग्छन् । उनको पनि अध्ययन, अनुसन्धान हुन सकेको छैन । मूल्यांकन इतिहासले गर्छ, पछिल्लो पिंढीले गर्छ । लेखकको काम खोजी गर्नु हो, त्यसको व्याख्या विवेचना गर्नु हो ।

गणेशमान सिंह यो कालखण्डको अद्वितीय नेता हुन् । उनको राजनीति र जीवनलाई हेर्दा महात्मा गान्धी र नेल्सन मण्डेलाको सम्झना आउँछ । एउटा संयोग हो, जुन बेला गणेशमान सिंह निर्दलीय पञ्चायतका विरुद्ध निर्णायक आन्दोलन फुक्दै थिए, नेल्सन मण्डेला पनि दक्षिण अफ्रिकामा रंगभेदी शासन (अपर्थाइड रिजिम) विरुद्धको आन्दोलनलाई सफलताको निर्णायक मोडमा पुर्‍याउँदै थिए । १ फागुन २०४६ का दिन मण्डेला जेलबाट छुटे, ७ फागुनमा हाम्रो आन्दोलन सुरु भयो । आन्दोलनको पूर्वसन्ध्यामा हामी मण्डेलाको सफलता चर्चा गर्थ्यौ, विश्वमा लोकतन्त्रको बढ्दो लहरले रोमाञ्चित हुन्थ्यौं । स्मरणीय छ, गणेशमान सिंह र नेल्सन मण्डेला समकालीन हुन् । मण्डेलाभन्दा गणेशमान तीन वर्ष जेठा । संघर्ष र निष्ठाको इतिहास उस्तै छ । त्यसैले होला ‘मेरा कथाको पानाहरू’ पढ्दा मण्डेलाको ‘लंगवाक टु फ्रिडम’ को स्वाद पाइन्छ ।

लेखक गौतमले गणेशमान सहिद गंगालाल, गान्धी र गीताबाट प्रभावित थिए भनी उल्लेख गरेका छन् । गंगालालसँगको दोस्ती र प्रभावका बारेमा गणेशमान स्वयंले धेरै पटक उल्लेख गरेका छन् । गान्धीसँग प्रभावित नहुने कुरै भएन । गणेशमानको मात्र के कुरा त्यस बेला राणाशासनविरुद्ध आन्दोलन उठाउने टंकप्रसाद आचार्य, बीपी कोइरालालगायत सबैका लागि गान्धी एउटा उदाहरण थिए । त्यसो भन्दैमा उनीहरूको राजनीतिक लाइन पनि गान्धीकै बाटोमा थियो भन्न मिल्दैन । स्वतन्त्रता वा लोकतन्त्रको आन्दोलन र राजनीतिक लाइनमा निकटता पाउन निकै कठिन छ । यहाँ मेल खाने कुरा के हो भने गणेशमानको कमान्डमा भएको २०४६ सालको आन्दोलन गान्धीकै विचारअनुकूल अहिंसात्मक थियो । आन्दोलनकारी निहत्था थिए, सडकमा नारा–जुलुस गर्थे, सरकार गोली चलाउँथ्यो ।

अध्यात्म दर्शनले भन्छ— मान्छेको मन इन्द्रियजन्य विषय भोगमा रमाउँछ । बुद्धि विवेकले विषय भोगमाथि नियन्त्रण गर्न सके ऊ सत्कर्ममा लाग्छ । गणेशमानलाई विषय भोगको कुनै कमी थिएन । परिवारको वातावरण पनि त्यतैतर्फ प्रोत्साहित गर्ने खालको थियो । तर अपवाद बने गणेशमान, बुद्धि र विवेकले सत्कर्ममा प्रवृत्त गरायो । आत्मसम्मानको जिद्दीले उनमा मेट्रिक पास गर्ने जाँगर चल्यो । आफ्नो वरिपरिको समाजमा राणा शासनको अचाक्ली अन्याय, अत्याचार र दुर्व्यवहार देखेपछि त्यसको अचुक औषधि क्रान्ति अर्थात् राजनीति हो भन्ने चेतना केटौले उमेर (टिन एज) मै दह्रो भएर आयो । बाटो आफैं खोज्न थाले । धर्मभक्तको सानिध्य र गंगालालको संगतमा प्रजापरिषद्को राणाविरोधी आन्दोलनमा होमिए । केटाकेटी बेलामा चित्रित उनको उपद्रवी र हुल्याहा व्यवहार राजनीतिक निष्ठा, अठोट र विनयशीलतामा बदलियो । एउटा महान् क्रान्तिकारीको उदय भयो । ‘सहिदको रगत नभुल्ने’ चेतना जागरित भयो । सायद यही रूपान्तरणलाई लेखकले गीताको प्रभाव भनेर उल्लेख गर्न खोजेका होलान् ।

गणेशमानकै निष्ठा र अठोटले २०४६ सालको आन्दोलन सम्भव भयो । संगठन बनेदेखि दुई विपरीत राजनीतिक ध्रुवमा बाँडिएका कांग्रेस र कम्युनिस्टको पञ्चायतविरुद्ध बहुदलीय प्रजातन्त्रका पक्षमा मोर्चाबन्दी उनकै कारणले सम्भव भयो । बीपी रहिरहेको भए के त्यो सम्भव हुन्थ्यो र भनेर शंका गर्नेहरू अझै छन् । यसमा बीपीको नाम जोडिरहनुको कुनै अर्थ छैन । राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय परिस्थिति दुवै बदलिएको थियो । विश्वराजनीतिको विभाजनकारी शीतयुद्ध सकिएको थियो । देशभित्र मालेलगायतका उग्र कम्युनिस्ट घटकहरूले पनि बहुदलीय राजनीतिको अपरिहार्यतालाई स्वीकार गर्न थालेका थिए । गणेशमानले पनि कुनै रहर वा जमात ठूलो देखाउनकै लागि कम्युनिस्टसँग एकता गरेका थिएनन् । उनमा विकसित राजनीतिको पर्याप्त चेतना थियो । ‘बहुदलीय प्रजातन्त्र’ को स्वीकार्यता एकताको पहिलो सर्त थियो । लोकतन्त्रको मूल्य र सिद्धान्तविपरीत वा आँच पुर्‍याउने सम्झौता थिएन । बरु त्यसकै पुनःस्थापना र संवर्द्धन लक्षित थियो ।

क्रान्ति र राजनीतिको यात्रा सदैव संगतिपूर्ण हुँदैन । भारतमा स्वतन्त्रतापछि महात्मा गान्धीले भनेको बाटोमा राजनीति गएन । उनले नै सर्वाधिक रुचाएका जवाहरलाल नेहरूका नीति र दृष्टिकोण भिन्न भए । तर पनि भारतको राजनीतिक यात्रा विसंगतिपूर्ण भने भएन भन्न सकिन्छ । तर नेपाल क्रान्ति र विसंगति आफैं ज्वलन्त उदाहरण बनेको छ । २००७, २०४६, र २०६२/६३ का क्रान्ति, आन्दोलन जे भनौं ती सामान्य राजनीतिक परिवर्तन थिएनन् । तर त्यसलाई हामीले न जगेर्ना गर्न सक्यौं, न प्रणालीमा र व्यवहारमा रूपान्तरण नै । क्रान्तिपछि गणेशमानका कुरा कांग्रेसकै सत्तासीनहरूलाई असान्दर्भिक लाग्न थाले । उनका कुरा उपेक्षित भए । यत्रो महान् परिवर्तनका नायक गणेशमान सिंहको कााग्रेसी सत्तामै विषादपूर्ण अवसान भयो । अहिलेका नेताहरूले एकपल्ट गम्भीर भएर सोचून्, यस्तो किन भयो ? अन्यथा, बाटो फेरि भ्रमित र अलमलमै रहनेछ ।

नेपाली क्रान्ति र गणेशमान सिंह
लेखक : हरि गौतम
प्रकाशक : ओरियन्टल
मूल्य : रू. ९७५/–