असाधारण गान्धीको साधारण चित्र

दक्षिण अफ्रिकी पादरी एवं गान्धीका मित्र जोसेफ जोन डोकेले उक्त पुस्तक लेखेको एक शताब्दीभन्दा लामो समय भएको छ । त्यसयता गान्धीका बारे हजार बेसी पुस्तक प्रकाशित भएका छन् । गान्धी बारे नयाँ नयाँ रहस्योद्घाटन गरेर पुस्तक प्रकाशित हुने क्रम रोकिएका छैन । उन्नाइसौँ शताब्दीमा भारतको गुजरात राज्यमा जन्मेर बीसौं शताब्दीमा सिंगो संसारको ध्यान आफूतर्फ आकर्षित गर्न सफल गान्धीकबारे एक्काइसौं शताब्दीका मानिसहरूको रुचि घट्नुका साटो बढेको बढेकै छ ।

भारतका सेलिब्रेटी इतिहासकार रामचन्द्र गुहाले गान्धीको विश्वव्यापी क्रेज बढिरहनाको कारण खोतल्दै गान्धीको जीवनीको दोस्रो खण्ड ‘गान्धीः द इयर्स द्याट चेन्ज्ड द वर्ल्ड १९१४–१९४८’ अघिल्लो वर्ष २०१८ मा सार्वजनिक गरे । सन् २०१३ मा गुहाले ‘गान्धी बिफोर इन्डिया’ शीर्षकमा गान्धीको जीवनको प्रारम्भिक खण्डका बारेमा लेखेका थिए । इतिहास लेखनको परम्परागत शैलीभन्दा पृथक् धार निर्माण गर्दै २००८ मा गुहाले स्वाधीन भारतको इतिहास ‘इन्डिया आफ्टर गान्धी द हिस्टोरी अफ द वर्ल्डस लार्जेस्ट डेमाक्रेसी’ मार्फत आफ्नो लोकप्रियता स्थापित गरेका थिए । एक दशकमा उनका अरू पनि पुस्तक प्रकाशित छन् तर गान्धी नामसँग जोडेर लेखेका पुस्तक मानक बन्न पुगेका छन् । आफ्नो जीवनकालमा एसिया, युरोप, अफ्रिका घुमेका गान्धी ब्रिटिस साम्राज्यको सबैभन्दा ठूलो उपनिवेश भारतलाई स्वतन्त्र गराउने क्रममा प्रयोग गरेको कार्यशैली, जीवनचर्या र कोरा राजनीतिभन्दा पर सामाजिक जीवनमा पारेको बृहत्तर प्रभावले आफ्नो जीवनकालमै किंवदन्ती बन्न पुगे । जसरी प्रत्येक नयाँ पुस्ताले बेलायतमा चर्चिल, फ्रान्समा दे गाल, अमेरिकामा रुजवेल्टको पुनर्मूल्याङ्कन गरिरहेका हुन्छन्, त्यसैगरी भारतीयले गान्धीको पुनर्मूल्याङ्कन गर्नु जरुरी ठान्छन् । यो पुस्तक त्यही सिलसिलको निरन्तरता हो ।

महात्मा गान्धीबारे भारतीयले भन्दा गैरभारतीयले लेखेका पुस्तक चर्चित छन् । नोबेल पुरस्कार विजेता फ्रेन्च लेखक रोमन रोँलाले लेखेको ‘महात्मा गान्धी ः द म्यान हु बिकेम वान विद द युनिभर्सल विइङ’ (१९२४) र अमेरिकी पत्रकार लुई फिसरले लेखेको ‘द लाइफ अफ महात्मा गान्धी’ (१९५०) त्यस्ता पुस्तक हुन् । गुहाका गान्धीको जीवनमाथि आधारित पुस्तक त्यस मानेमा अपवाद हुन् । जिसस, क्राइस्ट र मार्क्सपछि सर्वाधिक साहित्य लेखिएका व्यक्ति गान्धीका बारेमा लेख्न खोज्नु आफैंमा दुर्बोध्य कार्य हो । पुराना कुरा कति दोहोर्‍याउने, नयाँ तथ्य कहाँबाट खोजी गर्ने ? गुहाले यो चुनौतीलाई सहजै स्विकार्दै गान्धीका बारेमा नयाँ तथ्यको आलोकमा उनको जीवनीलाई खोतल्ने कोसिस गरेका छन् । त्यसका लागि गुहा ६० वटा पुस्तकालय र ६ अभिलेखालय पुगे । गान्धीका बारे सार्वजनिक नभएका हजारौं सामग्रीहरू पहिलोपटक हेर्ने सौभाग्य पाए र हाम्रामाझ सरल र रोचक शैलीमा प्रस्तुत गर्ने जमर्को गरे । गुहाले गान्धीलाई सुपर ह्युमन, अति वा महामानवभन्दा पनि सामान्य मानिसका रूपमा चिनाउने कोसिस गरेका छन् ।

आम मानिसजस्तै गान्धीको पारिवारिक जीवनमा केही खटपट थियो । उनी विवाहइतर प्रेम सम्बन्धमा फसेका थिए । छोराहरू त्यसमध्ये पनि पहिलो छोरासँग उनको मिलती भएन । उनले छानेका उत्तराधिकारी नेहरुसँग धेरै कुरामा धारणा मिल्दैनथ्यो । त्यसमाथि मोहमद अली जिन्ना र अम्बेडकरसँग त उनको आजीवन कुरा मिलेन । १९३० को डान्डी मार्च अर्थात् नमक सत्याग्रहपश्चात् राजनीतिभन्दा पर रचनात्मक कार्यक्रममा उनले बिताएको समय रहस्यमय लाग्छन् । हिन्दु मुस्लिम एकता र सद्झाव, दलित मुक्ति, महिला मुत्ति उनका लागि भारतको राजनीतिक स्वतन्त्रतभन्दा महत्त्वपूर्ण विषय थिए । कोरा राजनीतिक स्वतन्क्रता खोत्रो हुनेछ र दिगो हुनेछैन भन्ने अन्तर्ज्ञान उनलाई थियो । त्यसैले उनले अन्तर्धार्मिक समन्वय, दलित र महिलाको उत्थानमा महत्त्वपूर्ण समय लगाएका थिए । उनले आम मान्छेलाई अभय वा भयरहित हुन सिकाए । राजनीति र अध्यात्मलाई सार्वजनिक जीवनमा जोड्ने कोसिस गरे । आफूले लेखेका र भनेका कुरालाई अभ्यास गर्ने कोसिस गरे । दुनियाँमा विचार त धेरैले दिएका छन् तर गान्धी माक्रै एक त्यस्ता व्यत्ति हुन्, जसले ती विचारलाई प्रयोग गरेका थिए । उनका सबै प्रयोगहरू खुला किताबसरह थिए । कथनी र करनी उनका लागि अभेद्य थियो । गुहाले गान्धीको जीवनलाई आममानिसको जीवनजस्तै देखाउन चाहेका छन् ।

कुनै पनि व्यक्तिको जीवनमा ऊ जन्मेको र बाँचेको समयले पार्ने प्रभाव महत्त्वपूर्ण हुन्छ । त्योभन्दा धेरै प्रभाव उसका समकक्षी र सहयोगीहरूले पारेका हुन्छन् । गुहाले यस पुस्तकमा गान्धीले आफू बाँचेको समयबाट प्रभावित हुँदाहुँदै पनि आफू बाँचेको समयलाई कसरी प्रभावित पार्न सफल भएका थिए, त्यो कुराको रोमाञ्चक वर्णन गरेका छन् । गान्धी हिन्द महासागर छेउको भूखण्डमा जन्मेको भए तापनि कसरी एसिया प्रशान्त महासागर हुँदै एट्लान्टिक महासागर पार गरे, कसरी र किन अमेरिकाबाट प्रकाशित हुने चर्चित पक्रिका टाइम म्यागाजिनले गान्धीलाई १९३० मा ‘वर्ष व्यत्ति’ घोषणा गर्‍यो, संसारभरका पत्रपत्रिकाले के र कसरी उनका बारेमा चर्चा गरे, त्यसको फेहरिस्त यस पुस्तकमा छ । लेखकले चयन गरेको पुस्तकको शीर्षकलाई जस्टिफाई गर्न कुनै कसर बाँकी राखेका छैनन् ।१९१४–१९४८ प्रथम विश्वयुद्ध सुरु, भएर दोस्रो विश्वयुद्ध समाप्तिको सुरुआती समय थियो । युरोप, एसिया र अमेरिकामा अनेक उतारचढाव देखा परे । रुजबेल्ट, चर्चिल, हिटलर, मुसोलिनी, लेनिनदेखि स्टालिन अनेकन नामहरू चर्चाको केन्द्रमा रहे । आजको मितिमा कसको प्रासंगिकता कति छ, त्यो प्रासंगिकताको/सान्दर्भिकताको जग त्यही तीन दशकमा बसेको थियो, गुहाको दाबा छ, गान्धी त्यही कारणले आफ्ना समकक्षीभन्दा अग्ला बन्न पुगेका हुन् । किनकि गान्धीको पदचाप संसार बदल्ने दिशामा सबभन्दा बढी प्रभावकारी बन्न पुगेका थिए र छन् ।

टाइम म्यागाजिनले बीसौं शताब्दीको ‘शताब्दी पुरुष’ वैज्ञानिक अल्बर्ट आइन्सटाइनलाई घोषणा गर्‍यो । गान्धीलाई रुजबेल्टसँगै दोस्रो स्थानमा राखियो । बर्लिनमा आइस्टाइनको अध्ययन कक्षमा, वैज्ञानिक न्युटन, फाराडे र कलार्क म्याग्सवेलका तस्बिर थिए । १९३५ मा अमेरिकाको प्रिन्सटन पुगेपछि त्यो लहरमा गान्धी थपिए । १९५४ मा आइपुग्दा आइन्सटाइनका अध्ययन कक्षमा एउटा मात्र तस्बिर थियो र त्यो तस्बिर अरू कसैको नभएर गान्धीको थियो । किन अरू भौतिकशास्त्रीको फोटा हटाएर गान्धीको मात्र तस्बिर राखेको भन्दा आइन्सटाइनको जवाफ थियो, ‘महात्मा गान्धी हाम्रो युगका सर्वश्रेष्ठ पुरुष हुन् ।’ गुहाले यदि आइन्सटाइन जीवित भएको भए, टाइम म्यागाजिनको त्यो घोषणामा लज्जित महसुस गर्ने थिए भन्ने दाबा गरेका छन् । यसरी भौतिकशास्त्रका महान् वैज्ञानिकले अध्यात्म र राजनीतिको समागम रहेको गान्धीलाई नैतिकताको सर्वोच्च मानक मान्दै उनको श्रेष्ठता स्वीकार गरेका थिए । आइन्सटाइनले १९४४ मा गान्धी जीवित हुँदै उनका बारेमा लेखेका थिए, ‘एउटा व्यक्ति जसले युरोपको बर्बरतालाई सरल मनुष्यको आवरणमा सहजै सामना गर्‍यो, त्यस्तो व्यक्ति सधैँ सर्वोच्च रहन्छ । भावी पुस्ताहरूले छाला र हाडले बनेको यस्तो मानिसले पृथ्वीमा हिँडेको थियो भनेर सजिलै पत्याउने छैनन् ।’

यो पुस्तक पाँच खण्डमा विभाजित छ । दक्षिण अफ्रिकाबाट भारत फर्केको सात वर्ष अर्थात् १९२२ सम्ममा गान्धी कसरी भारतको सबभन्दा अग्ला नेता कसरी बन्न पुगे भन्ने कुराको बेलिविस्तार पहिलो खण्डमा छ । दोस्रो खण्डमा उनको ख्याति भारतबाहिर कसरी छरियो, त्यसको वर्णन छ । तेस्रो खण्डमा अम्बेडकरसँगको बहस, गान्धीको आत्मशोधन र पुनर्नवीनीकरणको चर्चा छ । चौथो खण्डमा दोस्रो विश्वयुद्ध र १९४२ को विद्रोहको परिचर्चा छ । अन्तिम खण्डमा भारतको स्वतन्त्रता, भारत–पाक विभाजन, आफ्नै नातिनीसँगको विवादास्पद ब्रह्मचर्यको प्रयोग, आखिरी उपवास र शहादतको गहिरो मीमांसा छ ।

गुहाको लेखनको विशेषता के हो भने उनले गान्धीका विरोधीलाई पनि फुस्तकमा समाविष्ट गरेका छन् । मध्यमार्गीहरूले गान्धीलाई अति क्रान्तिकारी मान्ने तर मार्क्सवादीहरू गान्धीमा त्रान्तिकारिताको कमी देख्ने । विशेषगरी भारतीय आलोचक श्रीपद अमृत डाँगे, एमएन राय, सी शंकरन नायर, एम रुठनास्वामी, कान्तिलाल अर्मतलाले गान्धीका विचार र कार्यशैलीका बारेमा १९२० को दशकको सुरुआतमै पुस्तकमार्फत प्रहार गर्ने कोसिस गरेका थिए । उनीहरूका आलोचनाका केस्राहरूलाई गुहाले स्पष्ट रूपमा उनीहरूकै भाषामा उद्यत गरेका छन् । यो पाँचै जना विद्वान्हरू सार्वजनिक स्मृतिमा क्रमशः हराउँदै गए तापनि आफ्नो समयका कहलिएका व्यक्तिहरू थिए । गान्धीको सबभन्दा लामो शास्त्रार्स्थ अम्बेडकरसँग चल्यो । जसरी गान्धीको अति प्रशंसा र अति आलोचना गरिन्छ, अम्बेडकरलाई पनि प्रशंसक र आलोचकले त्यस्तै पंक्तिमा राख्ने गर्छन् । गुहाले अम्बेडकरलाई अरुन्धती रोय र अरुण सुरीको आँखाबाट हेरेका छन् । ‘कसैको जीवनचरित्र लेख्दा गाथाकारको काम प्रतितथ्य दिनु होइन । उसले त तत्क्षणमा के–के भएका थिए भनेर लिपिबद्ध गर्ने हो’ गाथालेखनको मामलामा यो गुहाको सिद्धान्त हो । गुहा भन्छन्, ‘गान्धीका बारेको अति आलोचनाको खण्डन गर्न मलाई नआउने होइन तर यस पुस्तक त्यस्तो कार्यका लागि उपयुक्त थलो होइन ।’ पुस्तकको उपसंहारमा पुगेर मात्र गुहाले गान्धीका बारेमा आफ्ना धारणा राखेको देखिन्छ । पुस्तकभरि नै आफूलाई तटस्थ गाथाकारको रूपमा उभ्याउने कोसिसमा गुहा तल्लीन देखिन्छन् र उनी यस कुरामा अब्बल सावित भएका छन् पनि । जीवनगाथा लेखनको यस्तै सम्यक् कलाले गर्दा नै गुहाले गरेका गान्धीको चरित्र चित्रण गान्धीका आलोचक र प्रंशसक दुवैले खोजी खोजी पढ्छन् ।

कुनै पनि लेखकले लेख्दा केही कुरा जानेर र केही कुरा नजानेर छुटाएको हुन्छ । लेखिएका कुरामा पनि केको चर्चा धेरै गरियो र केके चर्चा कम गरियो भन्नेले खास अर्थ राख्छ । यो कुरा लेखकको क्षमता र लेखकीय विशेषतामा भर पर्छ । लेख्दा के लेख्ने, के छुटउने के हाइलाइट गर्ने वा नगर्ने लेखक स्वयम्ले निरुपण गर्ने कुरा हुन् । गान्धीका बारेमा विज्ञ पाठकले सूक्ष्म रूपमा केलाउँदा यस्ता अनेकन प्रसंग यस पुस्तकमा तलमाथि पर्नु स्वाभाविक हो । अंग्रेज बर्बरताको पराकाष्ठा पुगेको ‘जालियावाला वागकाण्ड’ को किताबमा झिनो मात्र चर्चा छ । सायद त्यसका बारेमा पुरानै तथ्य मात्रै दोहारिने खतरा भएर हो कि ? यस पुस्तकको रोचक पक्ष भनेको अन्यत्र प्रायः चर्चामा नआएको गान्धीको ‘प्लेटोनिक’ प्रेम सम्बन्धको सविस्तार चर्चा पनि हो । गान्धीको विशेष सम्बन्ध भएकी सरलादेवी चौधरानी रवीन्द्रनाथ ठाकुरकी साख्य भतिजी थिइन् । ती बंगाली भद्र महिलाको विवाह पन्जाबी परिवारमा भएको थियो जो लाहोरमा बस्थे । जालियावाला वागकाण्डको विस्तृत अध्ययन गर्न जाँदा गान्धी सरलासँग मुग्ध भए । गान्धी आफैंले सरलालाई ‘स्पिरिचुयल वाइफ’ को संज्ञा दिएका थिए र यो सम्बन्धका जानकारले ‘इन्टेलेक्चुअल वेडिङ’ सम्म भनेका थिए । गान्धी लाहोरमा सरलाको घरमा बसेका थिए । सरलादेवीले गान्धीले प्रकाशित गर्ने पत्रिका योङ इन्डियामा लेख लेखिन् । सरलाले लाहोरमा गरेका समाज सुधारको कामको चर्चा ‘योङ इन्डिया’मा छापिए । सरला र गान्धीबीच असंख्य पत्राचार भए । यस्ता केही पत्र जो गान्धीका विश्वास पात्र महादेव देसाईको संकलनमा परेका थिए, ती जोगिएर रहे । गान्धीको पारिवारिक संकलनमा पुगेका अधिकांश पत्र परिवारबाट नष्ट पारिए ।

गान्धी आफ्ना निजी सहायक महादेव देसाईमाथि १९१८ बाट लगातार आश्रित रहे । महादेवले गान्धीका तीन चौथाइ काम गरिदिन्थे । गान्धीभन्दा आधी घण्टा ढिला सुत्नु र उनीभन्दा आधा घण्टा चाँडो उठ्नु महादेवको दैनिकी थियो । गान्धीले आफ्ना प्रिय सेवकलाई १९४२ मा गुमाउन पुगे । उनले महादेव देसाईको मृत शरीरलाई अन्तिम स्नान गराइदिएको वर्णन हृदयविदारक छ । महादेवले गान्धीसँग साथ रहेका पच्चीस वर्षमा एक पटक मात्र गान्धीको अवज्ञा गरे किनकि त्यति बेला उनी अचेत भइसकेका थिए । गान्धीले धेरै दिनसम्म महादेवको अस्तुको विभूति निधारमा लगाए । गुहा भन्छन्— गान्धीले भारत बदले, संसार बदले तर महादेव त्यस्ता व्यक्ति हुन् जसले गान्धीलाई बदले । महादेवले गान्धीसँगको सत्संगका बारेमा लेख्छन् ‘...टु लिभ विद सेन्ट इन हैभन इज ब्लिस एन्ड ग्लोरी ः टु लिभ विद सेन्ट इन अर्थ इज अ डिफ्ररेन्ट स्टोरी ।’

गुहाले आफ्नो मूल नायकलाई सहायक पाक्रहरूको लेन्सबाट हेरेर मूल नायकको जीवन चरित्रलाई जीवन्त बनाएका छन् । कट्टर हिन्दु समाजमा गान्धीको व्यत्तित्वमा यस्तो सम्बन्धले नकारात्मक असर पार्ने र यो सम्बन्ध छताछुल्ल हुँदाका बखत स्वतन्त्रता संग्रामलाई समेत आघात पुग्छ भनी सी राजागोपालाचारीले गान्धीसँग बुझबुझारथ गरे । त्यतिबेला गान्धी धाराबाहिक रूपमा ‘योङ इन्डिया’ मा आत्मकथा लेखिरहेका थिए । गान्धीका शुभचिन्तकहरू कतै त्यो आत्मकथामा सरलादेवीसँगको प्रेम प्रसंगले प्रवेश पाउँछ कि भनेर चिन्तित थिए । सरलासँगको सम्बन्धले आत्मकथामा प्रवेश पाएन । गान्धीले बिस्तारै आफूलाई सरलासँगको प्रेमबाट अलग गरे । प्रेमिल पत्रका ठाउँ औपचारिक पत्रले लिए । तैपनि उनीहरूबीचको भावनात्मक संवेग सरलादेवीको जीवनको आखिरी समयसम्म चलिरह्यो सन् १९१९/२० मा उत्कर्षमा पुगेको सम्बन्ध गान्धीले आफूलाई भेट्न आएका सरलाका छोराको आग्रहमा १९४५ मा लेखेको पत्रमा पुगेर टुंगिन्छ । दुखको कुरा गान्धीले लेखेको त्यो चिठी पढ्ने अहोभाग्य सरलालाई जुटेको रहेनछ । किनकि गान्धीले पत्र लेखेकै दिन सरलाको निधन भएको थियो । सरलासँगको केही उल्लेख्य पत्राचारलाई गुहाले पुस्तकमा यथाशक्य समेटेका छन् ।

आफूलाई उदात्त उदारवादी ठान्ने एसियाबाट साहित्यमा पहिलो नोबेल पुरस्कार विजेता बंगाली कवि रवीन्द्रनाथ ठाकुरले सुवासचन्द्र बोसको बचाउका लागि गान्धीसँग अपिल गरेका कुरालाई गुहाले रवीन्द्रनाथ साँघुरो क्षेत्रीय चिन्तनमा फसेकोतर्फ संकेत गरेका छन् । भारतीय कांग्रेसबाट केही समय आफूलाई अलग राखेका गान्धीले पार्टी कब्जा गर्ने नीति अख्तियार गर्दा निर्वाचित सभापति सुवासचन्द्र बोसलाई गरिएको व्यवहार सुपाच्य थिएन । बोसले गान्धीको समर्थन प्राप्त उम्मेदवार सीताराम पट्भैयालाई पराजित गर्दै भारतीय कांग्रेसको नेतृत्व लिएका थिए । बिरामी बोसलाई कार्यकाल सकिनु केही समयअगाडि गान्धीले राजीनामा गर्न बाध्य पारेका थिए । यो पाटोलाई पुस्तकले मर्मस्पर्शी शैलीमा समेटेको छ । तर तिनै सुवासचन्द्र बोसले चार वर्षपछि आजाद हिन्द सेनाका चार ब्रिगेडका नाम राख्दा पहिलो बिग्रेड महात्मा गान्धी र दोस्रो ब्रिगेड जवाहरलाल नेहरूको नाम राखेका थिए । २ अक्टोबर १९४३ मा ‘आजाद हिन्द’ रेडियोमार्फत विदेशी भूमिबाटै गान्धीको तारिफ गर्दै ‘राष्ट्रपिता’ को उपाधिले सम्बोधन गरेका थिए । गुहाले गान्धीको महत्त्व देखाउन गान्धीका समकक्षीलाई होच्याउने काम गरेका छैनन् । उनले गान्धीका समकालीनहरूलाई यथास्थान दिएर उनीहरूको व्यक्तित्वलाई समेत न्याय गरेका छन् ।

गान्धीलाई महात्माको उपाधि रवीन्द्रनाथ ठाकुरले दिएको आम बुझाइ सत्य नभएको भन्दै १९१० मा गान्धीको मित्र प्राणजीवन मेहताले पहिलोपटक उक्त सम्बोधन गरेको उल्लेख गरेका छन् । यस पुस्तकको अर्को उल्लेख्य पक्ष ७६ वर्षको उमेरमा किन गान्धीले नातिनी/भतिजीसँग ब्रह्मचर्यको परीक्षण गर्न चाहे त भन्ने रहस्यलाई सटीक शैलीमा प्रकाश पार्नु हो, महादेव देसाईको निधनपश्चात् गान्धीको प्रमुख निजी सहायक बन्न पुगेका प्यारेलालले मनुलाई एकतर्फी रूपमा मन पराउथे । यो कुराको आश्रममा हल्ला चलेपछि मनुको पवित्रता
परीक्षण गरिनुपर्ने एकोहोरो निष्कर्षमा गान्धी पुगे र त्यो ब्रह्मचर्यको परीक्षणको जाँचकीको रूपमा गान्धीले आफैंलाई होमिदिए । यसरी गान्धीको ‘अनौठो परीक्षण’ विवादास्पद बन्न पुगेको थियो । गान्धीको यस्तो अनौठो परीक्षणले आश्रमवासीमा हल्लाखल्ला भयो र गान्धीले आफूलाई पवित्र महसुस गरेपछि यो विवाद तत्कालका लागि साम्य भयो तर गान्धीका आलोचकले भने यो कुरालाई उछाल्न भने कहिल्यै छाडेनन् ।

अमेरिकी पत्रकार लुई फिसर लेनिनको जीवनी लेखेपछि महात्मा गान्धीसँग साक्षात्कार गर्न पुगेका थिए । फिसरका अनुसार गान्धी लेलिनजस्तो मोनोटोनस थिएनन् । गान्धी एउटै प्रश्नको उत्तर प्रत्येक पटक नयाँ शैलीबाट दिन सक्थे । गान्धीको दिमाग हरदम चलायमान रहने भएकाले यस्तो सम्भव भएको फिसरको तर्क छ । तुलनात्मक फ्रेममा राखेर हेर्दा गान्धीले नेतृत्व गरेको आन्दोलनमा लेनिन, माओ, होची मिन्ह वा फ्रिडेल क्यास्त्रोको आन्दोलनमा भन्दा धेरै जनता र विशेषगरी महिलाहरूको पनि सहभागिता थियो । भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीको प्रतिनिधिमण्डलले भियतनाम भ्रमणमा जाँदा कसरी तपाईंहरू सत्तामा पुग्नुभयो, हामीलाई त्यो कार्य असम्भव भयो भन्दा भियतनाम कम्युनिस्ट पार्टीका नेतासमेत रहेका राष्ट्रपति होची मिन्हले हाँस्दै यस्तो जवाफ फर्काएछन्— भारतमा, तपाईंहरूसँग गान्धी हुनुहुन्थ्यो । यहाँ त म स्वयं गान्धी हुँ नि । भियतनामका कम्युनिस्ट नेता होची मिन्हदेखी अमेरिकाका मार्टिन लुथर किङ, दक्षिण अफ्रिकाका नेल्सन मन्डेलादेखि पहिलो अश्वेत अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओबामालगायत विश्वका असंख्य राजनेताहरूले गान्धीको सत्याग्रह र अहिंसाको आधारित प्रतिरोध आन्दोलनबाट प्रेरित भएको देखिन्छ । आधुनिक पुँजीवादले अन्धाधुन्ध रूपमा गरेको प्राकृतिक स्रोतको दोहनले गर्दा जलवायु परिवर्तनको समस्या २१ औँ शताब्दीको प्रमुख समस्या भएको छ । गान्धीले स्पष्ट किटान गरेर भनेका थिए, बेलायतजस्तो सानो भूगोल भएको देशले थोपरेका आर्थिक साम्रज्यवादले विश्व त्राहीमाम बन्न पुगेको छ, अरू देशले त्यस्तो पश्चिमा मोडल थेग्न सक्दैन । त्यसैले पर्यावरणीय अभियन्ताका लागि समेत रोलमोडल बन्न पुगेका छन्, गान्धी । गुहाको निष्कर्ष छ— सत्याग्रहका अलावा अन्तर्धार्मिक सद्भाव, वातावरणीय उत्तरदायित्व, ब्रिटिस साम्राज्यको अन्त्य, अछुतलाई अमान्य करार गर्न र सत्यको अभ्यास र तलास गान्धीका असाधारण उपलब्धिहरू हुन् ।

पंक्तिकार २००९/१० गान्धी दर्शनको आठमहिने पीजीडी तहको विद्यार्थी हुँदा गान्धीका बारेमा एउटै जीवनी पढ्न परे कसको पढ्ने प्रश्नमा लुई फिसरकृत जीवनी पहिलो रोजाइ हुन्थ्यो । अहिले २०१९ मा आइपुग्दा त्यो प्रश्नको उत्तर रामचन्द्र गुहाले लेखेको जीवनीमा पुगेर रोकिएको छ । संयोगवश गुहाले नेहरू मेमोरियल म्युजियम लाइब्रेरीको अभिलेख कक्षमा महात्मा गान्धी पेपर्स खोज्दै गर्दा एक हप्ता उनको रिसर्च गर्ने शैलीलाई प्रत्यक्ष देख्ने अवसर पाएको थियो । त्यतिबेला उनी यही पुस्तक दोस्रो खण्डको तयारीमा लागिरहेका थिए । उनले कागज चर्को आवाजमा पल्टाउँथे र तुफानी वेगमा ल्यापटपको अक्षर दबाउँदा त्यसको आवाजले नेहरू म्युजियमको सानो कक्षमा रहेको शोद्यार्थीहरूको ध्यान अनावश्यक रूपमा गुहातर्फ गइरहेको हुन्थ्यो । किताबका तयारी गर्दा बन्दकोठामा देखा पर्ने गतिमय/वेगवान आंतक किताब प्रकाशित भएपछि पाठकको दिमागमा पनि कायम गर्ने सिद्धि गुहाको लेखनीमा मौजुद छ । गुहाको पुस्तक यस मानेमा गान्धीका बारेमा विस्तारमा जान्न चाहनेलाई ‘वान स्टप सोलुसन’ अर्थात् ‘वेस्ट वे टु गान्धी’ बन्न पुगेको छ ।
Twitter : @Shankarktm1