स्थानविशेष हो पारियात्र । कहाँ पर्छ ? माथिको चर्चा हो यो । सुरु गरौं यसरी– गण्डकीमाथिका दुई प्रचलित पुस्तकहरू हातमा आइपुगे । तर तिनमा गण्डकी नदीको नाम–परिचयमाथि समेत ध्यान गएको लागेन । यसैले पहिला गण्डकीको नामसूची दिइन्छ ।

कोण्डोसटेस : यस्तो नाम दिएका हुन् गण्डकीलाई ग्रीक मूलका एरियनले, इस्वीको दोस्रो शताब्दीमा । जति बेला उनी उत्तर भारतमा मेसेडोनियनहरूका राजदूत थिए । यो अनौठो सुनिए पनि गण्डकीकै रूपान्तरण हो ।

चक्रनदी : गण्डकीलाई यो नाम दिने भागवत्को पाँचौं स्कन्ध हो । भागवत् २५ सय वर्षअघि लेखिएको मानिन्छ ।

गण्डकी : यो नाम महाभारतका धेरै ठाउँमा आउँछ । आदिपर्व, सभापर्व, वनपर्व आदि । गण्डकीको उल्लेख गर्ने महाभारत लेखिएको समय इसापूर्व ६०० लाई मानिएको छ । तर गण्ड ऋषिबाट गण्डकी बनेको जानकारी दिने सुरुमा हिमवत् खण्ड हो । त्यसलाई अरूले पछ्याएका छन् ।

गण्डसह्वाया : यो नाम गण्डकीकै निम्ति हो भन्ने भारतीय विज्ञहरूको ठहर छ । महाभारतको वनपर्वमा यो नाम आउँछ । उक्त विचार पीबी काणेको हो । शिवराम आप्टेले पनि सोही जनाएका छन् ।

चिगचौडी : अघि यहाँ मगर भाषाको प्रभाव हुँदा कालीगण्डकीलाई चिगचौडी भन्दथे । (पृ. ४४ कालीको छाल– कालीभक्त पन्त)
गल्लिका : यो नाम पद्म पुराणमा आउँछ । भारतीयहरूले गल्लिकालाई गण्डकी नै मानेका छन् । पद्म पुराण २४ सय वर्षअघि लेखिएको मानिन्छ ।

तमसा : कालो भन्नाले तमस अर्थात् कालीगण्डकीकै नाम तमसा हो भन्ने बुझिन्छ । जसको किनारमा चित्रवन अर्थात् चितवन र वाल्मीकि आश्रम छ पनि । यद्यपि अहिले एउटा सानो नदीलाई मात्र तमसा भन्ने चलन छ ।

सदानीरा : यो नाम सतपथ ब्राह्मणमा सर्वप्रथम उल्लेखित छ गण्डकीका निम्ति । संस्कृत अर्थ हो, सधैं पानीले भरिभराउ हुने । तर लाटो अर्थमा सदासर्वदा नीलो देखिन्छ । किनभने यसमा पोखरीमा जस्तो काई र लेउ बन्नै पाउँदैन । यसैले मगर भाषाको हरियोबोधक गन शब्दमा खोलाबोधक डी मिलेर गण्डकी बनेको हो भन्ने निर्क्योल (गुरुङ, २०६१) सही लाग्दैन ।

शालग्रामी : यस शब्दको स्रोत बराह पुराणमा आधारित छ । त्यो भनाइ हो, जसमा विष्णुले शालिग्रामलाई ग्रामप्रस्तरको रूपमा तिमीमा सधैं रहन्छु भनी वरदान दिए ।

गण्डिका : अपर गण्डिका र अपूर्व गण्डिका ब्रह्माण्ड पुराणले पनि नाम लिएको छ । माल्यवान पर्वतको पूर्वी शिखरबाट पूर्व गण्डिकाको प्रादुर्भाव भएको छ भनेर अर्को पुराणले भनेको छ । त्यहाँ अपर गण्डिकाको उल्लेख पनि छ । रूखकटहर र काली आँपको उल्लेख पनि भएको छ । काली आँपलाई नेपालको रैथाने भन्ने चलन छ । यद्यपि रूखकटहर भने मलेसियाको रैथाने मानिन्छ ।

वेणु : गंगामाथि अन्य पवित्र नदीका साथ त्रिपुरारीका रथमा गण्डकी वेणु नामले रहे । यसरी गण्डकीले वेणु नाम पाएको छ मत्स्य पुराणबाट ।

चक्षु : हिमालयको एक नदीको नाम हो ब्रह्माण्ड पुराणले भन्यो । आँखाजस्तो देखिने शालिग्राम चक्रबाट यस्तो नाम बनेको बुझिन्छ । नील पर्वतको दक्षिणतिर बग्दै पश्चिम लाग्ने नदीलाई चक्षु नाम दिएको छ । अर्को पुराणले । जोमसोमको पूर्वपट्टिको भागलाई नीलपर्वत नै भनिन्छ । पारट र खस देश भएर बग्छ भनेपछि चक्षु कुन नदी हो भन्ने अरू टड्कारो छ । चक्षु नदी सुरुमा रामायणमा आउँछ ।

बस्वोकसारा : महाभारतका सप्तसिन्धु अर्थात् गंगा, यमुना, प्लक्षगा, रथस्था, सरयु, गोमती र गण्डक वा बस्वोकसारा भनी यसरी गण्डकीले नयाँ नाम पाएको छ । यो नाम भारतीयहरूले दिएका हुन् ।

लमजुङको याङ्जाकोट नजिकैको बाक्स्वारासँग यो मिल्न गएको छ । स्वाराको अर्थ पाखो जमिन खारेर बनाइएको कान्ला हो । तर बाक्स्वारामा परेको स्वारा अब त्यस्तो देखिएन ।

सप्तधारा : कोसी र गण्डकीको नाम पहिले सप्तधारा थियो (पेज १२, नेपाल र नेपाली– गोविन्दप्रसाद भट्टराई)

नगमालिका : १६–१७ सय वर्षअघि पनि गण्डकी नगमालिका भनिन्थ्यो । यसो भनेका छन् योगी नरहरिनाथले ‘हाम्रो मौलिकता’ भन्ने पुस्तिकाको पेज १९ मा ।

ठ्याक्कै चौथो शताब्दीमा कालिदासले लेखेका छन् :

हिमालयो नामः नगाधिराज ।
सम्भवतः यही देखेर योगीले त्यसो भनेका हुन् । नगको अर्थ पहाड हो ।

तर गण्डशैल शोभा अर्थात् गण्डकी किनारका पहाड लेखेका छन्, केशरबहादुर केसीले उनको पुस्तक ‘द जुडिसियल कस्टम्स अफ नेपाल’ को भूमिकाको पृष्ठ ७ मा ।

हिरण्यवती : ‘साकर्ड बुक अफ द इस्ट’ सम्पादन गर्दा पेज ८५ र पेज ४५३ मा म्याक्समुलरले उल्लेख गरेका हिरण्यवती गण्डकीका निम्ति हो भन्ने ठनाइ भारतीयहरूको छ ।

एक लेखकको लेखाइ छ— गण्डकी प्रसवण क्षेत्रका घाट र टारहरूमा बोटे, दरै र कुमालहरूको बसोबास पाइन्छ । घाटमा डुंगा चलाएर जीविका निर्वाह गर्नेलाई पानीबोटे र नदीको बालुवा चालेर सुन निकाल्नेलाई सुनाबोटे भनिन्छ (पेज ३०, गुरुङ २०६१) यसैले हिरण्यवतीबारेको मन्तव्य सही नै देखिन्छ ।

यमुना : घाटु नृत्य नाटिकामा सप्तगण्डकीलाई सात यमुना भनेको छ । –पेज १८४, गुरुङ २०६१) यसबाट गण्डकीको एक अर्को नाम थाहा हुन्छ ।

‘वारि जमुना पारि जमुना’ भन्ने एक गुरुङकै लोकगीतले जगमान गुरुङको लेखोटलाई समर्थन गरेको छ । त्यति मात्रै होइन, तनहुँको याम्पाफाँट नामले यो फाँटको प्राचीन स्थिति, नृवंशशास्त्रीय खोजको एउटा बलियो केन्द्र हुन सक्ने सम्भावनालाई पनि देखाएको छ । सम्भवतः नेपालको एउटा प्राचीन नाम यम्बु भएबाट गण्डकीको प्राचीन नाम पनि यमुना थियो, जसलाई कालान्तरमा वेदले नै र त्यसपछि भारतीयहरूले कथित गंगाको सहायक बनाइदिए भन्ने देखिन्छ ।

आज पारिपट्टि कथित यमुना नदीको किनारमा ताजमहल छ र गोमतीको किनारमा लखनऊ छ । त्यो देखिरहेकाहरूलाई भन्न खोजेको कुरा मान्न गाह्रै हुन्छ । पंक्तिकारको आशय वागलुङ जिल्लाको ३१६१ मिटर अग्लाइको घुम्ती पहाडको कुनै खोलालाई गोमती बनाइयो भन्ने हो । वाल्टर हेमिल्टनले पनि ऋग्वेदको गोमतीको कुरालाई छाडेर पौराणिक गोमती घुम्तीबाटै बन्न पुगेको संकेत गरेका छन् ।
च्युमिङग्यात्सा : यो नाम तिब्बती बौद्धमार्गीहरूले गण्डकीलाई दिएका हुन् । अर्थ हो– सय खोला । तर खासमा यो नाम मुक्तिनाथका १०८ धाराका निम्ति हो । अर्थ हो— सय मूल । जहाँको पानी गण्डकीमा आइपुग्छ । ह्युबर्ट डिक्लियरको ‘अतिसाको नेपाल आगमन’ भन्ने लेखोटमा जाने हो भने यो नाम एघारौं शताब्दीमै थियो ।

नारायणी : हामीले मानेको गण्डकीको पुछार भागलाई मात्र नारायणी भनिन्छ सीमावारि । तर अहिले भारतीयहरू उनीहरूमा बग्नेलाई गण्डक र हाम्रोमा बग्नेलाई नारायणी ठान्दछन्, सीमामा गण्डक परियोजना रहे पनि ।

काली गंगा : यस्तो नाम दिएका छन् गण्डकीलाई मुरलिधर भट्टराईले ‘नेपाल द बर्थ प्लेस अफ कालिदास’ भन्ने उनको पुस्तिकाको पेज २० मा । भट्टराई राहुल सांकृत्यायनलाई शास्त्रार्थका निम्ति चुनौती दिने पात्रका रूपमा आज पनि सम्झिइन्छन् ।

कैलाशलाई भनिन्छ गांगरी । यसैबाट बगेर आउने नदी कर्णालीलाई पश्चिम नेपालका मगरहरूले भन्छन्, घोङ्गजु । पानीको फोकाबोधक संस्कृत शब्द गण्डसमेत यसैबाट बनेको देखिन्छ, यद्यपि गण्डका अरू धेरै अर्थ छन् । यही गाङमा खोलाबोधक दी जोडिएर गण्ड र फेरि पानीबोधक क्यु मिलेर गण्डकी अर्थात् ‘पानी, पानी र पानी’ हुन पुगेको छ बाइरोडको बाटो भनेजस्तो ।
एतरेय ब्राह्मण (४००० इसापूर्व) को सदानीरा अब महाभारतकाल (इसापूर्व ६००) मा आइपुग्दा गण्डकी भन्ने नयाँ नामले न्वारन भयो । यसर्थ भट्टराईले काली गंगा लेख्नु गलत छैन ।

गंगा शब्द गण्डकीका निम्ति धर्मराज थापाले पनि धेरै ठाउँमा प्रयोग गरेका छन् तर गलत छैनन् । किनभने कृष्णाभा (कालीगण्डकी) को जलदेवी गंगा हुन्, हिमवत् खण्डले भनेपछि पूरै गण्डकीको नाम गंगा भयो नै ।

सरयु : यस्तो नाम पनि दिएका छन् गण्डकीका निम्ति भट्टराईले पेज ३७ मा । कुण्ड, पोखरी, ताललाई संस्कृतमा भनिन्छ सर । दामोदर कुण्ड अर्थात् कालीगण्डकीको मुहान भयो सर । त्यही सरबाट बगेर आएकाले भयो सरयु, यसैबाट अर्को नाम बन्छ सरस्वती । सरस्वतीको अर्को नाम पारावतघ्नि अर्थात् पर्वतलाई खियाएर, चिरेर, घात गरेर बग्ने नदी भएपछि त्यो मैदानी नदी हुने कुरा पनि भएन ।

भारतीय लेखकहरूले सीमापारि पुगेपछि कर्णालीको तल्लो भागलाई पनि सरयु भनेर लेखेका छन्, सम्भवतः मानसरोवरबाट आउने भएकाले । संस्कृतका विज्ञ अंग्रेजहरूले सरस्वती शब्द जुनसुकै नदीलाई पनि लाग्छ भनेर लेखेका छन् । यसैले भारतको राजपूतानाको सरस्वती र रामायणका सरयु अरू उस्तै नाम गरेका नदी हुन् भन्ने हामीले बुझ्नुपर्छ ।

देविका नदी म्याग्दी जिल्लामा बग्ने सानो खोला हो (पेज ४५०, मुस्ताङ दिग्दर्शन– क्षत्री) । ब्रह्माण्ड पुराण (इस्वीको चौथो शताब्दी) अनुसार देविका गण्डकीमा मिल्दछ पनि । त्योभन्दा धेरै पछिको कालिका पुराणले देविकालाई सरयुको सहायक भनेपछि भट्टराई फेरि पनि गलत छैनन् ।

ओम्दोक्यु : माइकल भिन्डिगले कालीगण्डकीका निम्ति यो नाम उल्लेख गरेका छन् ‘द थकाली ः अ हिमालयन एथ्नोग्राफी’ को पेज ४३८ मा ।
गण्डकवती : यो नाम गण्डकीलाई भारतीय संस्कृतज्ञ वामन शिवराम आप्टेले दिएका हुन् ।
रडी : रडीको अर्थ हो चिप्लनु । यो शब्द ‘इतिहास प्रकाशमा सन्धिपत्रसंग्रह’ मा योगी नरहरिनाथले उल्लेख गरेका छन् । रडिखेल्ला भन्ने ठाउँ नै छ जुम्ला खलंगाबाट एक घण्टा पर । यसको ठेट अंग्रेजी अनुवाद हो— स्किइङ स्पट । यद्यपि स्किइङ नेपालमा सन् १९७० मा जापानीहरूले पहिलोपल्ट खुम्बु हिमनदीमा सुरु गरेको कुरा ‘भिनेटस अफ नेपाल’ मा हर्क गुरुङले दिएका छन् (पेज ३१६) ।
आज जुन नदीहरूको संगमको रूपमा रिडी छ त्यो रडीको रूपान्तरण त देखिन्छ नै, साठी किलोमिटर लामो भएपछि यो संस्कृत शब्द अपगा अर्थात् गोडा नभएको भन्नाले रड्किनु शब्दको समानान्तर भयो । रिडी ठेट नेपाली शब्द हो ।
लदी : लदी पूजा माझीहरूको सबैभन्दा ठूलो पूजा वा चाड हो, थारूहरूको माघी भनेजस्तै । यो पूजा कोसी र त्यसका सहायक नदीहरूको पूजा हो । अर्थात् लदी कोसीकै अर्को नाम हो ।
तर लदी खोला छ गोरखामा १५ किलोमिटर लामो र अर्को लदी खोला छ तनहुँमा चुँदी नदीको सहायकको रूपमा । नभन्दै यो वाक्य उपलब्ध छ– माझीको पुर्ख्यौली थलोबारेको अर्को भनाइअनुसार कालीगण्डकी र नारायणी नदी किनारमा पनि प्राचीनकालदेखि उनीहरू बस्दै आएका हुन् (पेज १३, माझी जातिको चिनारी– घर्तीमगर र माझी) । यसले लदी नाम गण्डकी र त्यसका सहायकहरूका निम्ति हुनुपर्नेमा बसाइँ सरेर जाँदा कोसीका निम्ति बन्न पुगेको देखिन्छ ।

अब पारियात्र
पारियात्र पर्वत हिन्दकुश पर्वतको अर्को नाम हो भनेर एस.एम. अलीले ‘पौराणिक जोग्राफी अफ इन्डिया’ मा लेखेका छन् । हिन्दकुश मध्यअफगानिस्तानदेखि उत्तरी पाकिस्तानसम्म विस्तारित छ ।

पारियात्र इन्डियास्थित बिन्ध्य पर्वतको उत्तर–पश्चिमी भागलाई मानिन्छ (नेट.) पारियात्र नर्मदावरिपरिका शृंखलाहरू हुन् । यो चम्बल नदी र बेत्वा नदीको स्रोत हो । अझ भन्नुपर्दा पश्चिम बिन्ध्य हो । (पेज २९३, वायु पुराणको अंग्रेजी अनुवादमा जी.पी. भट्ट, युनेस्को) यद्यपि यस धारणाको सर्वप्रथम उत्पादनकर्ता संस्कृतविज्ञ पश्चिमा ब्युहलर देखिन्छन् । यस धारणामा शतप्रतिशत विज्ञहरू सहमत छन् । उनीहरूका भनाइमा पारियात्र गंगा र यमुनाबीचको भाग हो ।

इसापूर्व चौथो शताब्दीको मानिएको ब्रह्माण्ड पुराणले पारियात्रबाट बग्ने नदीहरू भनेर दिइएका ११ नाम यी हुन्— कर्णासा, नन्दना, सदानीरा, महानदी, पारा, चर्मण्वती, नुपा, विदिशा, वेत्रवती, सिप्रा, अवन्ती । सदानीरा गण्डकीको अर्को नाम हो भनेर माथि लेखिसकियो । पाराका बारे तल छुट्टै उपशीर्षक छ । चर्मण्वती आजको चरौंदी हो ।

हिजोको मनाङ भोटस्थित लार्के भन्ज्याङबाट बुढीगण्डकी निस्कन्छ, १ सय ४३ किलोमिटरको लक्ष्य राखेर । बोदबाट भोट हुने हो । यसर्थ विदिशा आजको बुढीगण्डकी नै देखिन्छ । वेत्रावती त्रिशूली नदी प्रणालीमा पर्छ । सिप्रा नदीको किनारमा सीमापारिको उज्ज्यनीनगर छ भन्ने आजको मान्यता हो । तर यो गोरखा–लमजुङको ४६ किलोमिटर लामो चेपे नदीको नाम देखिन्छ । यद्यपि हाम्रा संस्कृतज्ञहरू च्यवन ऋषिसँग त्यसलाई जोडेर थाक्दैनन् । गण्डकी नदी प्रणालीमा नपरे पनि सुनकोसीमा नपु घाट छ ।

सोही समयको मानिने वायु पुराणले भने सतीरा थपेकोमा त्यो सदानीरा हुनुपर्छ भनेका छन् भट्टले । ११ का ठाउँमा १४ नदी बनाउँदा वेदस्मृति, वृतघ्नी आदि थपिएको छ । वेत्रवती, वेदवती, महानदी महती र कर्णासा वर्णासा भएको छ । तर वृतघ्नी गुल्मीको चार किलोमिटर लामो बेतिनी र वेदस्मृति गुल्मीकै ६ किलोमिटर लामो बेदिनी देखापर्छ ।

इसाको तेस्रो शताब्दीको मानिने मार्कण्डेय पुराणले १३ वटाको मात्रै नाम लिएको छ । महानदी अब मही र कर्णासा अब वेणा भएको छ । गण्डकीको अर्को नाम वेणु हो माथि लेखिसकियो । त्यसको एक शताब्दीपछि लेखिएको मानिने मत्स्य पुराणले १५ वटा नाम दिएको छ । तर अब महानदीलाई महती नै लेखे पनि कर्णासा पर्णासा भएको छ । वेत्रवती वेणुमती भएको छ ।

धवन्तीरुपा र कुन्ती नाम थपिएका छन् । महानदी वा महती आजको मादी लाग्छ, दी मगरहरूको खोलाबोधक भए पनि । नभन्दै मदी लेखेका छन् डी.सी. सरकारले त्यसलाई (पेज ५३ स्टडिज अन द ज्योग्राफी अफ एन्सियन्ट एन्ड मिडिभल इन्डिया) । स्याङ्जाको ६२ किलोमिटर लामो आँधिखोला अब अवन्ती हुन पुगेको हुनुपर्छ भन्दा पाठकहरूलाई हास्यास्पद लाग्नेछ । तर स्थानीय नामहरूको संस्कृतकरण गर्नु पौराणिक समस्या नै हो ।

अब जाऊँ जरोतिर । पारियात्र पहिलो पटक पारिपात्र नामले इसापूर्व छैटौं शताब्दीको मानिने तर पी.बी. वार्ताकले इसापूर्व ५५६१ मा घटेको घटना भनेको महाभारतमा आएको छ । यसले वनपर्वमा भनेको छ— महामेरुको पश्चिम छेउमा पर्दछ ।

पौराणिक सुमेरुलाई महामेरु मान्न पुग्दा एस.एम. अलीले पारियात्रलाई अफगानिस्तानमा धकेल्न पुगेको अब स्पष्टै छ । महामेरु भनेको आजको महालंगुर अथात् हिमालयको उत्तरपूर्व भाग जसमा सगरमाथा, लोहोत्से, मकालु र चो ओयु पर्ने इलाकालाई हेरेपछि पारियात्र टड्कारो हुन्छ । महाअलंघ्य अर्थात् पार गर्न नसकिने, पुग्न नसकिने भन्ने नाम महालंगुर हुन पुगेको छ ।

अर्थात् बंगालका राधानाथ सिकदरले ‘माउन्ट फिफ्टिन’ भनेर जर्ज एभरेस्टभन्दा अघि नै तोकेका विश्वको सर्वोच्च पहाडलाई कृष्ण द्वैपायन व्यासले महाभारत लेख्दा नै पहिल्याइसकेका थिए ।

रामायणको बालकाण्ड लेखिने बित्तिकै पश्चिमाहरूले समेत पढिसकेको प्रमाण पाइएको छ भने २९ हजार २९ फिट अग्लो पहाडलाई बिर्सेर २४६७ फिट मात्र अग्लाइको ठुटे ढिस्को बिन्ध्य पर्वतलाई त्यही कालमै कसैले पनि महामेरु लेख्ने कुरै आउँदैन ।

बिन्ध्य र पारियात्र भनेर ब्रह्माण्ड, वायु र मत्स्य तीनवटैले शृंखला नै भिन्न गरिसकेपछि, हरिवंशसमेतले हिमवान मेरु र हिमवान पारियात्र लेखिसकेपछि, हरिवंशमै पारियात्रमा बग्ने गंगालाई ‘अबिन्ध्या’ भनिन्छ उल्लेख आइसकेपछि अरू थपिरहनु परेन ।

राय चौधरीले खासगरी ऋग्वेदका नदीहरू अघि सारेका छन्, जसमा त्यो समयका ९९ नदी पर्छन् । महाभारतमा ६७ नदीको नाम आउँछ, हरिवंश पुराणमा ६१ र मार्कण्डेय पुराणमा ९० नाम आउँछ । मेगास्थनिजले करिब ३६ नदीका बारे लेखेका छन् । र टोलेमीलाई ४४ नदीको नाम थाहा थियो— एक जनाले लेखेका छन् (पेज १२८, प्रफेसर एच.सी. राय चौधरी एज अ हिस्टरियन– हरिहर पाण्डा) तर गण्डकी प्रसवण क्षेत्रका नदीनाला, खोल्साखोल्सी सर्सर्ती पंक्तिकारले गन्दा पनि ४ सय २२ पुगेको छ ।

हजार पच्चीस हिमनदी र ३ सय ३८ ताल छन् भनेर त नेटले नै दिएको छ । भन्नाले पुराणहरूले कैयौं नामको हिज्जे आफूखुसी हालेको देखिन्छ । इसापूर्व पाँचौं शताब्दीको मानिने भागवत्को पाँचौं स्कन्धमा शालग्राम क्षेत्र (दामोदरकुण्ड) मा सिंह भएको कुरा आउँछ । सो ठाउँमा पुग्दै नपुगी पहिलेका रचयिताहरू कल्पनाका भरमा लेखिदिन्थे भन्ने कुराको यसरी पुष्टि हुन्छ ।

भारतको कथित गंगाकै १५ वटा नाम पाइँदैन भने साह्रै पुरानो र महत्वपूर्ण नमानी गण्डकीका त्यति धेरै नामहरू बन्दैनन् । अर्थात् उतिबेला तोकिएको पारियात्रलाई पछिल्ला पुराण रचयिताहरूले मध्यभारतको उत्तर पश्चिमी बिन्ध्यतर्फ सारे ।

पारियात्रको नदी सञ्जालको मन्त्र नै बिर्सेर वेदवतीलाई अब आर्यवर्तबाट उति पर मैसुरमा देखाउने पनि छन् । यसरी वेदवती नै सरेको छ । मार्कण्डेयले त अलखनन्दा बगेर गएर मानसरोवर भरिएको समेत कुरा गर्छ । भूगोल यसरी खजमजिएको छ । पारियात्र मानौं तैरिरहेको जमिन ठानिन्छ भने अनौठो के भयो ?

पारविशेष
पार खोलाहरू हुन् गण्डकी प्रदेशका । एउटा पार खोला तीन किलोमिटर लामो छ । यो म्याग्दीमा २८.३२ अक्षांश र ८३.४४ देशान्तरमा पर्दछ । अर्को पार खोला कास्कीमा पर्दछ । सात किलोमिटर लामो छ र २८.१२ अक्षांश एवं ८४.५८ देशान्तरमा पर्दछ । पूर्वकालमा यिनको लम्बाइ, बेसिन र कमान्ड एरिया कस्तो थियो ? भन्नेबारे सेडिमेन्टलजिस्टहरूले भन्न सक्लान् । त्रिविको भूगर्भ विभागसँग टेत्सुई साकाई र हिडेओ टाबाटासँग मिलेर काम गरेको लामो अनुभव पनि छ ।

तर के निश्चित छ भने आजको पर्वत जिल्ला यिनै २ खोलाका बीचमा पर्दछ । यसैले पार्वत गुरुङ शुद्ध नाम भयो, पार्वती म्याग्दीको पाङगाउँमा जन्मेकी हुन् (श्रेष्ठ) भन्ने कुरा लोकोक्ति भए पनि यो नाम बनोट त्यसै जन्मिएको होइन भन्ने स्पष्ट छ । थप कुरा, मूल पारकोट आजको पर्वत नै देखिन्छ ।

(यसर्थ इसापूर्व पाँचौं शताब्दीको विष्णु पुराणको एक पात्र पारको नाम टिपेर १८औं शताब्दीमा मात्रै काशीराम काश्यपले लेखेको गण्डकी महात्म्यको भनाइ उतार्दै ‘पार नामका राजाले शासन गर्दा बनाएको कोट–किल्लाको कारण त्रिशूली र कालीगण्डकीबीचको क्षेत्र पारकोट कहलाएको थियो ।’ (नेपाल निरुक्त–ज्ञानमणि नेपाल) भन्ने तर्क सही लाग्दैन ।)

पारको एउटा अर्थ नदीको पल्लो किनार पनि हो । तर नजिकैको लमजुङलाई नेपालमै पारा (माइका, अरेबिक शब्द अभ्रख) को ठूलो भण्डार भूगर्भविद्हरूले मानेबाट यी खोलाहरूको पिँधमा टल्कने पाराबाट पार भएको बुझिन्छ । पारदर्शी शब्द यही पाराबाट आउने हो । नेवारहरूले सिठीनखमा इनार सफा गरेपछि पिँधमा पाराको ढिक्का राख्ने कारण नै पानी पारदर्शी रहुन्जेल इनार फोहोर भएको छैन भनेर बुझ्नलाई हो ।

किनभने यही अर्को पारियात्र, पारावत हुँदै आज पर्वत र पारकोट हुन पुगेको स्पष्टै देखिन्छ । कालीगण्डकी र त्रिशूलीबीचको भूभागलाई आज पनि पारकोटटार भनिन्छ (पेज १०६, नेपालको राष्ट्रिय समीकरणको परिप्रेक्ष्यमा गण्डकी प्रसवण क्षेत्रका तीर्थस्थलहरूको विश्लेषणात्मक अध्ययन– गुरुङ २०६१) ।

पारोको अर्को नाम मकर, यसैबाट मर्करी भएकाले पाराको नाम पनि माइका हुन पुगेको छ । किनभने दुइटैले उस्तै चहक दिन्छन् तर पारोलाई परम्पराले शिवको शुक्रकीट मान्दछ । यसैबाट स्पष्ट हुन्छ किन पारखोला बग्ने म्याग्दीको पाङलाई पार्वतीको जन्मस्थल भनियो ?

पुछारमा
सुरुमा अवशेष खाने काग (कर्भस कर्‍याक्स) र त्यसपछि फेला परेको शालिग्राम (एमोनाइट) बीचको द्वन्द्वमा गण्डकी प्रदेशका जुन सांस्कृतिक रूपान्तरणहरू भए त्यो फुकाउनु सजिलो छैन ।

अझ दामोदरकुण्डमा शालिग्राम फेला नपरेको भए, गण्डकी क्षेत्रको आधुनिक, सांस्कृतिक स्वरूप अर्कै हुने थियो । त्यो आजकोबाट धेरै भिन्न हुन्थ्यो । वाल्टर हेमिल्टनले सन् १८२८ अर्थात् करिब २०० वर्षअघि नै भनिसकेका हुन्— गण्डकी उपत्यकाको अन्वेषण नहुनु दुःखको कुरा हो (इस्ट इन्डिया गजेटियर) ।

पैसा छाप्ने यन्त्र बनाउने कुराको पहिलो सर्त यता नेपालपट्टिबाटै वाल्मीकि आश्रमसम्म पुग्ने पुल हो । यताबाट मानिसहरू पुर्‍याउन होइन, उताबाट भित्र्याउन । जबसम्म बन्दैन कुनै स्थानीय नेताले, कुनै पर्यटन अभियानकर्ताले गण्डकीको विकासको कुरा नगरेकै राम्रो । हिमालयभन्दा पुरानो मानेको छ, गण्डकी नदीलाई विज्ञानले भने त्यसलाई नचिन्नेले थप कुरा नगरेकै बेस ।