साझा बास

कोसी किनारको चराको घर कोसीटप्पु होस् वा मुगुको टिलपिल रारा ताल, चराचुरुङ्गी र जलचरले धर्तीलाई सुन्दर बनाएका छन् ।

२०३२ मा स्थापित कोसीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षलाई अर्नाको राजधानी, चराको स्वर्ग मानिन्छ । सिमसार क्षेत्रका जलपन्छीको संरक्षण गर्ने उद्देश्यले इरानमा भएको रामसार महासन्धिमा नेपालले सन् १९८७ मा हस्ताक्षर गरेपछि स्थापित ९ रामसार क्षेत्रमा कोसीटप्पु पनि पर्छ । यसबाहेक अन्य रामसार क्षेत्र माईपोखरी, बीसहजारी ताल, जगदीशपुरा ताल, घोडाघोडी ताल, गोक्यो लेक, गोसाइँकुण्ड, से–फोक्सुन्डो र रारा छन् ।

नेपालमा पाइने जम्मा ८ सय ८६ प्रजातिका चराहरूमध्ये कोसीटप्पु आरक्षमा मात्र स्थानीय र आगन्तुक गरी ४ सय ४१ प्रजातिका चरा पाइन्छ । यहाँ हाँस प्रजातिका २०, जलचरा १ सय १४ प्रजातिका पाइन्छन् । लोसार, ठूलो धनेष, स्वाम्प प्याराडाइज, फिसिङ इगल, टफटेड सोभलरडक ब्रेस्टेट, ब्रान्डेट रेल किङफिसर आदि संसारमा नै दुर्लभ चराअन्तर्गत पर्छन् ।

कोसीटप्पुमा रुस, मंगोलिया, चीन, तिब्बत, कजाकस्तान, अफगानिस्तान, इरान र स्पेनबाटसमेत चराहरू बसाइ सरेर आउने गरेको चराचुरुंगीसम्बन्धी अन्ध्ययन गर्दै आएका लोकेन्द्र बुढाथोकी बताउँछन् । आरक्ष चरा मात्र नभई कोसी नदीमा रहेका विभिन्न प्रजातिका माछा, गोही र डल्फिनका कारण पनि विशेष छ । टप्पुमा एउटा सानो हात्तीसार पनि छ । आरक्षभित्रै जङ्गली जनावर तथा पशुपन्छीसहितको चिडियाघर पनि छ । अर्नासम्बन्धी जानकारी दिने उद्देश्यले अर्ना सङ्ग्रहालय पनि बनाइएको छ । हात्ती चढेर जंगल घुम्दै अर्ना हेर्ने सुविधा पनि यहाँ छ ।

सिमसार भूमि र दलदले क्षेत्रका रूपमा प्रसिद्ध कोसीटप्पुमा दुर्लभ वन्यजन्तु नीलगाई पनि देख्न सकिन्छ । आजभोलि खेतबारीमा बढी कीटनाशक औषधिको प्रयोगले नीलगाईलाई खतरा भइरहेको आरक्षका अधिकारी बताउँछन् । नीलगाई मानवीय बस्तीनजिक बस्न रुचाउने जनावर हो । सरकारले कोसीटप्पुबाट अर्ना चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज सार्ने गरेको छ । अर्ना संसारमै जम्मा ५ देशमा पाइने मानिन्छ ।

२०३२ सालमा कोसीटप्पुमा ३३ वटा अर्ना रहेकोमा अहिले पाँच सयभन्दा बढी पुगेको आरक्षका कर्मचारी बताउँछन् । अर्ना र चरा हेर्नका लागि असोज–कात्तिकदेखि फागुन चैतसम्मलाई उपयुक्त समय मानिन्छ । चराको चिरबिरबाट दिन सुरु गर्नु, हात्ती चढेर अर्ना र नीलगाई हेर्दै आरक्ष घुम्नु र लम्पसार परेर फैलिएको कोसीको क्षितिजमा सूर्यास्तमा रमाउन मन छ भने कोसीटप्पु तपाईंका लागि हो ।

कोसी नदीको वरपर ७ वटा ‘टप्पु’ छन् । कोसीटप्पु १ सय ७५ वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफलमा सुनसरी, सप्तरी र उदयपुर तीन जिल्लामा फैलिएको छ । १६ गाउँ समेटेर २०६१ सालमा नेपाल सरकारले जनसहभागितामा संरक्षण कार्य अगाडि बढाउने लक्ष्य लिएर मध्यवर्ती क्षेत्रको घोषणा गरेको थियो । तमोर, अरुण, दूधकोसी, तामाकोसी, सुनकोसी, लिखु र इन्द्रावती मिसिएर सप्तकोसी बनेको छ । सप्तकोसीमा नौका विहार, र्‍याफ्टिन्ङ तथा स्टिमको आनन्द लिन सकिन्छ । स्टिमरमा चतरादेखि बराह क्षेत्र हुँदै भोजपुरको सिम्लेसम्म पुग्न सकिन्छ ।

आरक्षनजिकै प्रकाशपुरका स्थानीयका अनुसार यहाँका बस्तीहरू जंगली हात्तीको त्रासमा छन् । आरक्ष क्षेत्रमा भने विद्युत् जडान गरिएको तारले घेरिएको छ, राति यो तारमा करेन्ट प्रवाह हुन्छ । यसले हात्तीलाई गाउँमा जान रोकेको आरक्ष अधिकारी बताउँछन् । होटलहरूले पनि आफ्नो कम्पाउन्डमा तारबार गर्ने गरेका छन् ।

भारतले नदीको बहावलाई पोर्कुपाइन पिल्लरको मद्दतले अर्कोतर्फ मोडेको छ । यसले गाउँबस्तीलाई डुबानबाट त जोगाएको छ तर कोसीटप्पु क्षेत्रमा पानीको अभाव हुनाले जंगली जनावरहरू बस्न नसक्ने स्थिति पैदा भइरहेको पाइन्छ । पानीको अभावमा सिमसार क्षेत्रहरू सुक्खा भूमि बन्दै गएको स्थानीयको भनाइ छ ।