१८.१२°C काठमाडौं
काठमाडौंमा वायुको गुणस्तर: १२४

परीक्षा पाटो मात्र होइन भाषा

भाषा

काठमाडौँ — शिशु मस्तिष्क उघारो र लचिलो हुन्छ । एकभन्दा बढी भाषा जान्न सक्दा उसले आफूलाई अझ फराकिलो बनाउँछ । 
बहुभाषाले उसमा बढी सोच्ने–बुझ्ने, तिखौरे बन्ने, सम्झिने वा मस्तिष्कमा सँगालिराख्ने क्षमता थपिन्छन् । 

परीक्षा पाटो मात्र होइन भाषा

राम्रा विद्यार्थीको परीक्षाफल पनि राम्रो हुन्छ । विद्यालयतह पार गर्दा यिनको प्राप्तांक ८० देखि ९० प्रतिशत र अझ माथिसमेत उक्लिन्छ जुन लरतरो होइन । यो देख्न पाउँदा अभिभावक र गुरुवर्ग भुइँमा न भाँडोमा हुनु स्वाभाविक हो । तर, प्राप्तांक उदेकलाग्दो र आँखा टट्टाउने गरी पनि खुल्छ । दुई–तीन दशकयताका अङ्ग्रेजी र नेपाली विषयहरूमा प्राप्तांक दाँजेर समीक्षा गर्दा एउटा असहज र अनमेल चित्र झल्किन्छ । यो हो, धेरैजसोको अङ्ग्रेजीमा बढी तर नेपालीमा थोरै अंक देखिनु । कहिलेकाहीँँ निकै थोरै र निकै धेरैको अन्तरसमेत हुन्छ ।


यसमा ‘कस्तो ठेप्लो, अधकल्चो ज्ञान !’ भन्न मिल्दैन र परीक्षार्थीको मातृभाषामा दखल रहेन पनि भन्न सुहाउँदैन । एक किसिमले हेर्दा उसले अङ्ग्रेजी पढ्ने/सिक्ने अङ्ग्रेजी कक्षाको अवधि मात्र हो । अनि यहाँ प्रश्न उठ्छ— के त ऊ कक्षा बाहिरसमेत अङ्ग्रेजीका संगतिमा हुने गथ्र्यो र यसमा चाहिँ बढी ल्याउन सक्यो ? के यो उसको पहिलो भाषा (मातृभाषा) हो ? कि नेपालीमा पठनपाठन वा सिकाइ, सधाइ गतिलो भएन वा प्रश्नपत्र अङ्ग्रेजीजस्तो अंक पाउनेखाले भएन ? उत्तरमा भन्नुपर्दा पहिलो चिन्तन ठीक होइन र दोस्रो तर्कसंगत छैन किनभने यसले विवाद निम्त्याउँँछ ।


हाम्रा प्राथमिक विद्यालयहरूमा यता दुुई–तीन दशकदेखि भाषाशिक्षामा आफ्नै चलन भित्रिएको छ । बाह्रखरीमा पहिले नै अङ्ग्रेजी सिकाउने ढर्रा आयो । मन्टेस्सरी वा किन्डरगार्टन नामधारीहरूमा पहिलो दिनदेखि नै शिशुले ए फर यापल्, बी फर ब…ल सिकेर रमाउँदै घर फर्किन्छ । बाबुआमा दंग पर्छन् । विदेशी भाषा चाँडो टिप्न सकेकोमा दंग पर्नु स्वाभाविक पनि हो । उही शिशु फेरि घरपरिवारमाझ मातृभाषामा खेली, हाँसी, रोई गर्छ । यसरी देख्दा उसले दुइटा भाषा सँगसँगै सिकिराखेको हुन्छ । बढ्ने हुर्कने क्रममा विद्यालयतह पनि पार गर्छ । कतै झ्वाट्ट बोल्नुपर्दा उसले ‘पहिले अङ्ग्रेजी सिक्यो र पछि नेपाली’ भने सुुहाउँछ । उता भने दुवैको परीक्षा अंकभार समानरूपले एक सयको हुन्छ । यहाँ दुवै भाषा उत्तिकै श्रेयष्कर भन्ने पनि प्रस्टिन्छ ।


यथार्थमा भाषा एक माध्यम वा सेतु हो जसले विविध विषय सिक्ने, पढ्ने वा सजिलो पार्ने काम गर्दछ । अनुसन्धानले के देखाएको छ भने एकभन्दा बढी भाषा जान्नु विशिष्टता पहिल्याउनु हो । शिशु मस्तिष्क उघारो र लचिलो हुन्छ । एकभन्दा बढी भाषा जान्न सक्दा उसले आफूलाई अझ फराकिलो बनाउँछ । अत: बहुभाषाले उसमा बढी सोच्ने–बुझ्ने, तिखौरे बन्ने, सम्झिने वा मस्तिष्कमा सँगालिराख्ने क्षमता र नौला संस्कृति थाहा पाउनेजस्ता गुण थपिन्छन् ।

राम्रा विद्यार्थीको बढी ध्यान अङ्ग्रेजीले लिएको देखिन्छ । अङ्ग्रेजीका दाँजोमा नेपाली लेख्न अलिकति बढी औंंला घोट्नुपर्ने हुन्छ । नेपालीका प्रत्येक सानाठूला शब्दमा डिको (ऊध्र्वरेखा) हाल्नेदेखि संयुक्ताक्षर/अद्र्घाक्षर र विन्यासलगायतमा आँखा पुर्‍याउनुपर्छ । त्यसो त अङ्ग्रेजीले नियम नखोज्ने होइन । उसको नेपालीमा चाख कम भयो र थोरै आयो रे भन्दैमा दोष दिने ठाउँ पनि छैन । कुराको चुरो अर्कै छ । अङ्ग्रेजी बोल्नु वा यसको क्षमता हुनु सामाजिक प्रतिष्ठा हो भने अर्कातिर बेलाइत, अमेरिका र अस्ट्रेलियाका विश्वविद्यालयमा प्रवेश पाउने तयारीसमेत हो । तथापि यहाँ विद्यार्थीको चाखभन्दा पनि भाषामा टेक्ने–समाउने हाँँगाको चर्चा बढी उपयुुक्त छ ।


तोतेबोलीदेखि नै मान्छेमा भाषा सिक्ने क्षमता असीम हुन्छ । अनुसन्धानले भन्छ ऊ जीवनकालमा पच्चीसवटासम्म भाषामा प्रवीण हुन सक्छ । अनि भाषा कस्तो हुनुपर्छ त ? जवाफमा— मात्र यसैका मापदण्ड यसका सही टेका हुन् । धेरै परिवारमा अचेल शिशुले पढे–लेखेकाको निगरानी पाउँछ । थपमा, यस्तो परिवारका भाषा माझिएको हुन्छ र यहाँ फाट्टफुट्ट अङ्ग्रेजीे पनि चल्छ । टेलिभिजनको सजिलो पहुँचले यसमा हिन्दीसमेत फेरि नौलो रहँदैन । हिन्दीको महत्त्व उसै पनि कम छैन ।


परिवारमाझ शिशुले बोल्ने तालिम पाइरहेको हुन्छ । उसका पारम्परिक लवज यी पनि हुन्—

‘हाक्की ! हाक्की !, सु ! सु !, नुनु !, को खाइ !

को खाइ !’ आदि ।

अझ लामा वाक्यांंंशमा ‘बबो बाँ !, बुबु दे !,

बटेमा !, बाबुलाई !,

हेर, ऊ ! मने, मने ! (बाख्राको पाठा/पाठी),

आइज चरी, काटौँ कान !’’ आदि ।


यतिखेर काखेभाषाबाहेक बाहिरी प्रभाव हँुदैन । जब ऊ पाठशालाका खेलसमूूहमा मिसिन्छ, उसमा क्रमश: नयाँनयाँ पद र लवजहरू थपिन थाल्छन् । पुरानो चलनमा अक्षर, मात्राहरू गीतिलयमा पढ्ने/पढाउने काम हुन्थ्यो । जस्तो, अहिले अनौठो लागे पनि पचास वर्षअघिसम्म अदालतमा तमसुक भाका हालेर भट्टयाइन्थ्यो । तात्पर्य, यसरी पढ्दा आफ्नो पाठ चाँडै कण्ठ गर्ने र शिशुको मगजमा चिरकालसम्म बसिराख्ने पनि बन्थ्यो ।


पाठशाला शिशुको अभिन्न थलो हो । यसले आहारपछि उसका भाषाको स्याहार गर्दछ । यस्तोमा सार्थक भनेकै मातृभाषी गुरु हुुन् । गुरु अनुभवी वा तालिमप्राप्त रहन्छन् । दोस्रोमा शिक्षण सामग्री वा पाठ्यपुस्तक हो । सिकारुले आफैँ सिक्ने मौका पाउनु, यस्तो प्रेरणा र वातावरण पाउनुले सिकाइतिर ऊ झन् खारिंंंदै जान्छ । कक्षामा नाचगानजस्ता क्रियाकलापमा गीतका बोलले स्वत: भाषा सिकाइरहेको हुन्छ । भर्खरैको एउटा नौलो प्रयोगमा स्मार्ट बोर्ड पनि हो । हुन त यो खर्चिलो छ तर गतिलो माध्यम हो ।

पाठ्यक्रमका घेराले मात्रै भाषाको स्तर भ्याउँदैन र पाठ्यांंश घोकेर मात्र पुग्दैन । त्यसैले शिक्षकको निगरानीमा बोल्न/वक्तृत्व सिकाउँदै लगिन्छ । साथसाथै अतिरिक्त पठनमा केही समय भए पनि बाहिरी ज्ञाननिम्ति कथा–कविताका पुस्तकवाचन गर्नेे, नाटकमा भाग लिने, चलचित्र देखाउनेजस्ता अभ्यास गराइन्छ । पछि यिनैबारे कुनै न कुनै तवरले चर्चा गर्ने, के कति बुझ्यो वा बुझ्न सक्यो भन्ने सोधपुछ गर्ने, र शिक्षकले यसो गर्ने– उसो गर्ने भन्ने सिकाइ राखेका हुन्छन् ।


उमेरसँगै अझ माथिल्ला तहमा क्रमश: अक्षर, अक्षर उच्चारण, मात्रा, ह्रस्वदीर्घदेखि लिंग, वचनजस्ता तत्त्वसमेत थपिंदै जाइन्छ । यो क्रम कक्षा आठसम्म चलिराख्छ । यसपछि उसमा अतिरिक्त विषयहरूको ज्ञान थप्न र बढाउन सहज हुन्छ । माथिल्ला कक्षामा भाषाले व्यावहारिक/उपयोगी मार्ग लिंदै अघि बढ्छ । अन्यथा त्यसमा त्रुटि, अशुद्घि र छ्यासमिसे गुण थपिंंँदै जान्छन् । यो प्रसंगमा अंग्रेजीबारे भन्नुपर्दा जर्ज बर्नार्ड शअ्कालको बेलाइतमा अङ्ग्रेजी भाषा शिक्षित र अशिक्षितमा विभाजित थियो । उनको नाटक ‘पिग्म्यालियन’ मा एउटी पूूmलबेचुवी पात्रलाई बोल्ने तालिम दिएको देखाइएको छ । यसको अर्थ जुनै पनि भाषा पढ्गुुन गरेपछि स्तरीय हुन्छ ।


यहाँ बिझ्ने/खट्किने कुरा एउटा अर्को पनि छ । त्यो हो भाषामा आधिकारिकता । यसले भाषाको स्तरीयता कायम गर्छ । सर्वप्रथम भाषानीति स्पष्ट र बुझ्नलायक हुनुपर्छ । भाषा ठेट होस् भन्न र छ्यासमिस हुन नदिन अरू भाषाका नियामकले पनि उस्तै किसिमले निर्देशन एवम् नियन्त्रण गरिराख्छन् । यसले एकातिर भाषामा एकरूपता आउँछ भने अर्कातिर यसको सूक्ष्म विकासक्रम पनि अध्ययन भइरहेको हुन्छ । यो भनेको सबै तरहले दृष्टि पुर्‍याउनु हो । त्यस्तो दृष्टि नपुगेकामा हालमा चलनचल्तीका एक–दुई पदहरू लिन सकिन्छ— नेपालको राजधानी नामको शब्द विन्यास । अहिले यो विभिन्न विन्यासमा आएको छ— काठमान्डू, काठमाण्डौ, काठमान्डौ, काठमाडौँ, काठमाण्डौंं, काठमान्डो, काठमाडौंं, काठमाडौँ आदि । यथार्थमा ‘राजधानी महानगर’ को नाम विन्यास किटानी गरिदिंदा सबैलाई सजिलो हुनेछ । त्यस्तै, ‘हामी श्रीमान्/श्रीमती हौं’ का ठाउँमा ‘पति/पत्नी हौं’ भन्ने चिनारी प्रस्ट अर्थ खुल्ने र शोभनीय हुन्छ ।

भाषा चुनौतीमय हुन्छ । यसमा छेकबार र गलपासो भिर्ने होइन सट्टामा आधार खडा गर्नुपर्छ । कारण, हामीसँग यसको आधिकारिक नियामक/निर्देशक सूत्र छैन जसको खट्टै खाँचो भइसक्यो । यस्तो निकायले कार्यमूलक विद्वान्समूहको समन्वय/सहकार्य खोज्छ र यसमा धेरै अंगको काम पर्छ— शिक्षा मन्त्रालय, विश्वविद्यालयहरू र यिनका शिक्षक, भाषा/साहित्य प्रतिष्ठान/प्रकाशनगृह, कानुन र सञ्चारकर्मीहरू, जहाँ भाषाको निरन्तर उपयोग छ । अत: गर्ने कार्यहरूमा यसले पहिलो, जुटेर व्याकरणमा शोध गर्ने र सोहीअनुरूप शब्दकोश सम्पादन गर्ने, दोस्रो, यिनलाई विद्युतीय सञ्चारबाट हेर्न/पढ्न सजिलो बनाउने, तेस्रो, दूरशिक्षा शिक्षणबाट रेडियो, टेलिभिजनमा प्रसार गर्ने । हालसालै औन–लाइन् र युट्युबको चलन पनि लोकप्रिय बन्दै आएको छ । कुनाकन्दरा, भीरपाखामा यस्ताको उपयोगले शिक्षकहरूको सीप र आत्मबल थपिनेछ ।


यता–न–उतिको पीडा खेप्ने आखिरमा विद्यार्थीले नै हो । राष्ट्रका कुनाकाप्चासम्म उनले एकै ढंगबाट सिक्न, पढ्न पाए भने प्राप्तांक उसै उक्लिन्छ तथा सहर र गाउँको भाषादूरीसमेत मेटिन्छ ।

प्रकाशित : मंसिर २२, २०७५ ०८:४२
प्रतिक्रिया
पठाउनुहोस्
जनताको राय

त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा बारम्बार परीक्षार्थीको उत्तरपुस्तिका हराउने गरेको छ। यसको समाधान कसरी हुन्छ?