निरुपाय ‘दुर्गादेवी’

दसैंको बेला छ । शक्ति प्राप्तिका लागि शक्तिशाली देवगणसमेत पाउ पर्न जाने शक्तिकी प्रतीक दुर्गा भगवती अर्थात् ‘देवीको बहादुरीको कथा’ हामी यो समयमा बर्सेनि नौ दिनसम्म पढ्छौं । शक्तिप्राप्तिको आकांक्षासहित उनको आराधना गर्छौं । तर, यतिखेर यो देशमा दुर्गादेवी पन्त नाम गरेकी एक महिलाको सारा शारीरिक–मानसिक शक्ति निचोरिएको छ । अनुहार क्लान्त छ र शरीरमा हाडछाला मात्र बाँकी छ । आफ्नी छोरीको बीभत्स बलात्कारपछि हत्या भएको दुई महिनापछि न्यायको खोजीमा भएभरको मानसिक/शारीरिक शक्ति बटुलेर उनले कञ्चनपुरदेखि काठमाडौंसम्मको यात्रा गरिन् । तर, न्याय पाउनुको सट्टा शक्तिशाली शासकजनको खप्की खाएर रित्तै फर्किइन् । अर्को दुखद विडम्बना के भने नारीशक्तिको यति धेरै महिमा गाइने यो देशमा दुर्गादेवीका पति यज्ञराजलाई आफ्नी पत्नी र तीन जना छोरीसहित चार जना ‘नारीशक्ति’ को साथमा बस्न मञ्जुर थिएन । सञ्चारमाध्यममा आएअनुसार छोरा नजन्माएको ‘अभियोग’ मा २७ वर्ष मात्रैकी दुर्गादेवीलाई नौ वर्षअघि तीन जना नाबालक छोरीसहित एक्लै छाडेर उनले अर्को बिहे गरेका थिए । नारीशक्ति र मातृशक्तिको महत्त्वको कागजी व्याख्या र व्यवहारमा देखिने विरोधाभासको यो एउटा सग्लो उदाहरण मात्रै हो ।

यो विरोधाभास एक दिन, एउटा परिवार वा एउटा घटनाविशेषको मात्रै संयोग होइन । यो विरोधाभास खासमा नेपाली समाजको सनातन परम्परा र विशेषता हो । नेपाली घरहरूका अधिकांश मातृशक्ति अर्थात् आमाहरू छोरा जन्माउन नसकेमा पतिले अर्को बिहे गर्न सक्ने त्रासमा बर्सेनि ज्यान फालेर दसौंको संख्यामा सन्तान जन्माउन बाध्य छन् । छोरा नजन्माएको वा अरू कुनै सानातिना निहुँमा कान्छी भित्र्याइदिन सक्ने ‘बहादुरी’ लाई संरक्षित गर्न ‘कान्छी ल्याउँदा जेठी जिल खायो’ (यो नानीको शिरैमा इन्द्रकमल फूल फुल्यो) जस्ता गीत हाम्रो समाजमा धेरैअघि प्रचलित भइसकेका छन् । यो त उहिलेको कुरा हो भनेर चित्त बुझाउने ठाउँ आज पनि छैन । अझै पनि कुनै सर्वाधिक पढिने सञ्चारमाध्यममा ‘दसौं सन्तान बल्ल छोरा’ शीर्षकको समाचारको हेडलाइन छापिन्छ । जहाँ रिपोर्टरले गौरवान्वित हुँदै यस्तो आशयको समाचार लेखेका छन्, ‘छोरा नजन्माएकाले समाजमा अपहेलित दम्पती अब भने ‘शिर ठाडो’ पारेर अस्पतालबाट घर फर्किन र सारा समाजलाई भोज खुवाएर ‘मुखमा बुजो’ लगाइदिन तम्तयार छन् ।’

नारीशक्तिलाई समाजमा कत्तिको पहिचान र कदर गरिन्छ भन्ने यस्ता हजारौं उदाहरण नेपाली समाजमा ठेस लाग्नेगरी र आँखै बिझाउने गरी बाक्लो संख्यामा उपलब्ध छन् । जन्मेदेखि मृत्युसम्मै कायम महिला हिंसाबारेमा हजारौं पटक लेखिएका वा बोलिएका छन् । लिंग पहिचान आधारमा गरिने गर्भपतनका भयावह तथ्यांकदेखि आमाको नाममा कुनै अचल सम्पत्ति नहुने कारण सन्तानले मृत्युदर्तासमेत नगरिदिने अवस्थासम्म पुगिसक्दा हामीले भोग्नु–बेहोर्नुपर्ने हिंसाका प्रकार र पत्र अनेकौं छन् । दाइजो नल्याएकामा, बोक्सीको नाममा यातना दिइएका र जिउँदै जलाइएका महिलाको संख्या हामीकहाँ हजारौं छ । पति र पतिका परिवारले गर्ने कुटपिटजस्ता घरेलु हिंसापीडित, गर्भावस्था र सुत्केरीमा उचित आराम नपाएका कारण पाठेघर खसेका महिलाको तथ्यांक डरलाग्दो छ । घन्टामा तीनवटाको दरले ‘बलात्कृत’ का खबर यहाँ आइरहेकै छन्, उमेरमा हजुरआमादेखि झोलुंगोमा सुतिरहेकी बालिकासमेत बलात्कारका समाचारमा छाएका छन् । यो खबरले छोरीका आमाबाबु वा आमाका छोराछोरी कसैको पनि होसहवास ठेगानमा छैन । ‘पराईघर’ मा अघाउन्जेल खान र आराम गर्न नपाईकन वर्षौं हड्डी घोटिरहँदा पनि एउटी बुहारीले सुन्नुपर्ने तुच्छ कटाक्षका कथा गणना गरिने दिन त अझै कति युगपछि आउलान् ।

यी सबै तथ्यहरूलाई सर्लक्कै ढाक्नेगरी ‘हाम्रो धर्म र संस्कृतिमा महिलालाई असाध्यै सम्मान गरिन्छ’, ‘शिवसँगै शक्तिको पूजा गरिन्छ’, ‘राधाकृष्णमा राधाको र सीताराममा सीताको नाम पहिला आउँछ’ भन्नेजस्ता शब्दजाल (जञ्जाल) पहिल्यै तयार छन् । महिलाको यति धेरै सम्मान भएको देशमा विभेद र हिंसाका यति भयावह तथ्यांकहरू किन छन्, त्यसो भए ? कति हजार सीडीओ वा प्रशासकीय अधिकृत छन् जो आफ्नो नामबाट नागरिकता दिलाउन गएकी आमालाई दुर्वाच्य बोल्छन् तर मातातीर्थ औंसीमा आमालाई मिठाईका प्याकेटसहित ढोग्छन् वा श्राद्धमा सम्मानपूर्वक पिण्ड चढाउँछन् ? अचम्म लाग्छ, व्यवहारमा पटक्कै स्थापित नभएका यस्ता बेकारका शब्दजाल कति विश्वासका साथ भटयाइराख्छन् मान्छेहरू ?
***

दसैं नारीशक्ति अर्थात् मातृशक्तिको मिथकलाई विश्वास गरेर पूजा गरिने प्रमुख चाड हो । यतिबेला घरमा र शक्तिपीठमा दुर्गा भगवतीका नाममा दुर्गा सप्तशती वाचन गरिन्छ । म आफू जन्मेहुर्केको समुदाय र भेगमा घटस्थापनादेखि दशमीसम्म यो बेला केही उदेकलाग्दा दृश्य नियमित देखिरहेको छु । मातृशक्तिको आराधना पिताहरूले गर्छन् । घटस्थापना, फूलपाती, अष्टमी होस् वा नवमीका विशेष पूजा, सबैका कर्ता उनै हुन्छन् । नारीशक्तिको उपासना घरमै गर्नुअघि वा नजिकैको मन्दिर जानुअघि घरकी नारीशक्तिलाई समयमा पूजा सामग्री ठीक नपारिदिएकामा एक–दुई राउन्ड झपार्न भ्याएरै जान्छन् । बिहानभरि उनीहरू चण्डीपाठ गरुन्जेल घरका नारीशक्तिले खाना पकाईकन पर्खिरहेका हुन्छन । टीका लगाउने दज्र्यानीहरू उसैगरी कायम छन् । दसैंमा बाउको पाउ परेर टीका थापेर बाउको खुट्टामा ढोग गरिसकेपछि बल्ल आमा अर्थात् मातृशक्ति छोराछोरीलाई टीका लगाउन योग्य बन्छिन् । यसका लागि दिइने तर्कको दरिद्रताको हद यस्तो छ, ‘पति परिवारका प्रमुख हुन् किनकि उनी उमेरमा जेठा हुन्छन् र घरका लागि पैसा कमाउँछन् ।’

कुनै घर यस्ता पनि होलान् जहाँ पत्नी उमेरमा जेठी र परिवारका लागि पैसा पनि कमाउने होलिन् तर के उनले उनका पतिलाई टीका लगाइदिएर दसैं सुरु हुन्छ ? बाबुको पैतृक घरको टीका नुहाइधुवाइ गरेर ‘चोखो’ भएर खाली पेटमा ग्रहण गरिसकेपछि आमा अर्थात् मातृशक्तिको पैतृक घर जसलाई आमाको होइन ‘मामाको’ घर भनिन्छ, मा टीका थाप्न टन्न मासुभात खाएर गइन्छ । त्यो पनि भ्याए साँझसम्म नत्र भोलिपल्ट वा त्यो पनि सम्भव नभए पूर्णिमाभित्र भेटे पनि भइहाल्छ । किनकि आमाको वंशको उसका बाबुआमाको कुनै प्राथमिकता र महत्त्व छैन । आमाको पैतृक घर अर्थात् ‘मामाको घर’ जाने क्षण कुरेका छोराछोरी पाहुनालाई खाना टक्रयाउँदै र जुठेल्नामा भाँडासँग सिंगौरी खेल्दा सास फेर्ने फुर्सदसमेत नभएकी आफ्नी ‘मातृशक्ति’ लाई टुलुटुलु हेर्छन् । ‘दसैं लोग्नेकै घरमा मनाउने’ भन्ने घोषित अघोषित उर्दीले महिलालाई मनोवैज्ञानिक रूपमा चौबीसै घन्टा शासन गरेको हुन्छ । टीकाअघि बास बस्नेगरी नजिकै रहेका बाआमाकहाँ जाने त परको कुरा, दिनभरिका लागि भेट्न जाँदा पनि कसैले ‘दसैंको बेलामा नि ‘माइत’ ?’ भनेर प्वाक्क सोधिदेला । उसैसँग दहलफसल सुरु गरिएला, माहोल बिग्रेला र ‘माइतीहरू’ को चाडबाड मुड बिगार्न योगदान गरिएला कि भनेर त्रस्त भइरहिन्छ । मातृशक्तिको यतिविधि महिमा गाइने दसैंमा कति छ आमा र आमाको वंशको, उसको घरको मानमर्यादा ?

खस सम्प्रदायमा ‘थानको मान’ भन्ने शब्दावली बहुतै प्रचलित छ । अर्थात् सबै जना आआफ्नो थान्कोमा बसे, जे हैसियत पाएको छ त्यसमा चुपचाप बसे कसैलाई कहिल्यै दु:ख पर्दैन । महिलाले पालना गर्नुपर्ने केही ‘थानको मान’ यस्ता छन्, बिहेअघि होस् वा पछि, घरको कार्यकारीको हैसियतमा कहिल्यै नरहनु । जस्तै : परिवारका ठूलाठूला निर्णय अंशबन्डा, बिहेबारी वा आर्थिक कारोबारमा आफ्नो धारणा राख्ने दुस्साहस नगर्नु । बिहेपछि त झन् माइतमा आएर ‘फिटिक्कै’ नबोल्नु । दिएको खानु, देखाएको ठाउँमा सुत्नु र जाने बेला ससाना पोका र ‘चुरा लाउने खर्च’ का साथमा बिदा हुनु’ । सम्पत्तिमाथिको अधिकार कानुनमा छ तर व्यवहारमा खै भनेर नसोध्नु । वर्षौंसम्म माइतीमा दानदक्षिणा बटुलेको रकमले पतिको घरको अत्यावश्यक खर्च चलाउनु वा सानोतिनो व्यवसाय गर्नु । बाउ र ससुरा दुवैकहाँ आफ्नो नाममा कुनै अचल सम्पत्ति नभएको कारण घरजग्गा धितो राखेर ऋण लिएर वा बेचेर धेरै रकम लगानी गरेर कुनै व्यवसाय गरी हजारबाट लाख कमाउने हैसियतमा कहिल्यै नपुग्नु । जसरी कथाकी दुर्गा भगवती आफैं ‘सेरेमोनियल’ छिन् । भएभरको शारीरिक शक्ति प्रयोग गरेर, ज्यानै हत्केलामा राखेर कसैलाई नष्ट गर्नुपर्ने बेला आह्वान गरिन्छिन् र काम सकिएपछि बिदा हुन्छिन् । उनी पनि आफ्नो थानको मान नछाडेकै कारण स्तुत्य छिन् । बहादुरीको कदरस्वरूप सृष्टि चलाउने कार्यकारीको हैसियत उनलाई प्राप्त छैन, दुर्गा सप्तशतीमै अल्मल्याइएको छ । त्यसैगरी दसैंसँग सम्बन्धित सम्पूर्ण विभेद सहेरै पनि ढाड भाँचिने गरी शारीरिक श्रम गर्ने हामीलाई दसैंको दिन लगाउने झिल्झिले सारी (जुन एकै छिनमा हाडखोरसहितका भाँडा माझ्दा मासुको जुठो झोलले लतपत भिजेर ‘झोलवाला सारी’ बन्छ) मा अल्झाइएको छ । कहिलेकाहीं लाग्छ— दुर्गा भगवतीले ‘अब म दानवहरूको संहार गर्न मात्र प्रकट हुन्न, देवताहरूको कार्यकारी समितिमा बसेर वर्षभरिको सृष्टि चलाउने जिम्मेवारी बहन गर्छु’ भनिन् भने देवताहरू के भन्दा हुन् ? के उनलाई पनि मिलेर बसेको देवसमाज भाँडेको आरोप नलाग्दो हो ? महिलाहरूले सबै सहेर तस्बिरका देवीजस्तै चुप छन् र सबै ठीक छ । जब कुनै घरमा ससुराको सट्टा सासूले ससुरालाई टीका लगाइीदएर दसैंको टीका सुरु गर्छु भनिन् वा बुहारीले छोरालाई टीका लगाइदिएर दसैंको टीका सुरु गर्छु भनिन् भने कहाँ पुग्ला— दसैंको उमंग र कथित पारिवारिक शान्ति ?
***

मेरो बिहे भएको सुरुको वर्ष अचानक कान्छी काकीलाई सोधेको थिएँ, ‘किन चाडबाड रमाइलो नलागेको ?’

पैतृक घरमा बिहेपछिका रजत वर्ष मनाइसकेकी काकीले भन्नुभयो, ‘मलाई त लाग्दैन, तँलाई कसरी लागोस् ?’ ढाड भाँच्चिने गरी कामको बोझ र तल्लो दर्जाको दज्र्यानी चुपचाप स्विकारेर महिलाले मनाउने दसैंको बारेमा लेखेका केही लेख पढेका कैयांै महिला पाठकले इमेल र म्यासेज गरेर आजसम्म पनि भनेका छन्, ‘तपाईंको त्यो वर्षको दसैंको लेख कस्तो मेरै कथाजस्तो †’, ‘म त हरेक दसैंको कामको बोझले दसैंपछि बिरामी पर्छु †’ आदि । चाडबाडमा यसोयसो गर्नैपर्छ भनेर बिरालो बाँध्ने प्रथाको अनिवार्यता एउटा कुरा होला । तर, चाडबाड भनेको कसैले मनैदेखि उमंग र खुसी महसुस गर्नु पनि हो । नत्र चिसो शारदीय बतासले उमंगको साटो उदासी महसुस गर्ने हजारौं महिलाको आँखाबाट चाडबाडलाई नहेरेसम्म, चाडबाडको पुनर्संरचना नगरिएसम्म अधिकांश महिलाका लागि दसैं वर्षमा एकपटक आउने ‘अतिरिक्त कार्यबोझयुक्त दुई साता’ मात्रै हो ।

‘आमा दसैंको टीका पहिला मामाघरमा लगाउन किन हुँदैन ?’ यो वर्ष दसैं भित्रनु निकैअघि छोरीले सोधी ।

‘मज्जाले लगाउन हुन्छ, आमा र बाबाको वंशको महत्त्व बराबर हुन्छ,’ यो वर्ष मैले पनि उसलाई दह्रोसँग जवाफ दिएँ । मामाघरमा पहिला टीका लगाउन हुँदैन भनेर आजसम्म जानीबुझीकन कसैले उसको अगाडि भनेको जस्तो लाग्दैन । तर, बाबुको घरको नजिकै रहेको आमाको पैतृक घरमा बढी रमाउने उसले आफूलाई मामाहरूले नवमीको साँझ वा टीकाको दिन एकाबिहानै पुर्‍याउन आएको देखेकी छ । अझै ठूली भएपछि समाजमा देख्ली उसले कसरी खस समुदायमा मामाघरमा दसैं मनाउने भान्जाभान्जीको पालो सबैभन्दा पछाडि आउँछ, उक्त घरका ‘आधिकारिक सन्तान’ अर्थात् छोराका छोराछोरीको पालो सकिएपछि मात्रै । यो दज्र्यानीको अझै विद्रूप रूप यस्तो देख्ली उसले— देशभरि हजारौं प्रशासकहरू छन् जसले उसका कैयौं दाइ–दिदीलाई आमाको सन्तानको रूपमा देशको नागरिक बन्न पाउने संवैधानिक हकसमेत प्रयोग गर्न नदिएर उनीहरूलाई जबर्जस्ती भान्जाभान्जी करार गरेर ‘राष्ट्रिय मामा’ बनेका छन् । टीका लगाउने, चाडबाड मनाउने हरेक गतिविधिका लैंगिक तरिकालाई नजिकबाट अवलोकन गरेकी उसले यो पटकको दसैं बिदाको गृहकार्यको चित्र बनाइसकेर मलाई देखाउँदै भनी, ‘महिलाले कहाँ दसैंमा चंगा उडाउने फुर्सद पाउँछन्,’ भन्नुहुन्थ्यो नि , मैले आमाले छोरीलाई चंगा उडाउन सिकाएको बनाएको छु ।’

वषौंवर्षमा एक पटक निस्केर देवताहरूले कसैको संहार गर्न दिएको जिम्मेवारी पूरा गर्ने र फेरि वर्षौंसम्म चुप रहने देवीका कथाको मात्र प्रेरणा अब हाम्रालागि पर्याप्त छैन । अब हामीले कथाकी देवीभन्दा बीसौं गुणा शक्तिशाली बन्नु छ र सबै दज्र्यानी भत्काउनु छ । चाहे यो दज्र्यानी आमाले छोरीलाई चंगा उडाउन सिकाएको चित्र बनाउने मेरी छोरीको पुस्ताको समेत प्रेरणा र साथ लिएर भत्काउन किन नपरोस् । जब हामी आफूमाथि घरमा, समाजमा, कानुनमा, राज्यवस्थामा कायम रहेको यो विभेदयुक्त दज्र्यानी भत्काउँछौं र समान हैसियत प्राप्त गर्छौं । त्यो दिन बल्ल हाम्रा लागि उमंगपूर्ण दसैं आउँछ । त्यो दिन बल्ल समाजले गर्ने शक्तिपूजनको औचित्य प्रमाणित हुन्छ ।