सिद्धार्थ गौतमका सारथि

बौद्ध धर्मको इतिहासमा असार पूर्णिमाको ठूलो महत्त्व छ । यही दिन सिद्धार्थ गौतमले गर्भ धारण गरेका थिए, धर्मचक्र परिवर्तन पनि यही दिन गरेका थिए । सबैभन्दा ठूलो सिद्धार्थ गौतमले असार पूर्णिमाकै दिन महाभिनिष्क्रमण गरेका थिए । महाभिनिष्क्रमणको अर्थ गृहत्याग हो । उनले २९ वर्षको उमेरमा गृहत्याग गरे । यसरी गृहत्याग गरेको बेला सिद्धार्थ गौतमले चढेको घोडाको नाम कन्थक थियो । सारथि भने छन्न थिए । यो पालिमा नाम भयो ।

उनलाई छन्दक पनि भनिन्छ । त्यति बेला सिद्धार्थ गौतम मात्र होइन, कन्थक र छन्न तीनैको उमेर २९ वर्ष थियो । भनिन्छ, सिद्धार्थ गौतमको जन्मसँगै सात व्यक्ति अथवा वस्तुको जन्म भएको थियो अथवा उत्पत्ति । त्यसमा कन्थक घोडा र सारथि छन्न त भयो नै, अरू थिए, मंगल हात्ती, यशोधरा, कालुदायी मन्त्री, बोधिवृक्ष र सुनका चार घडा । पछि सिद्धार्थ गौतमले बोधिज्ञान प्राप्त गरे र गौतम बुद्ध भए । उनले संघ पनि स्थापना गरे ।

छन्न पछि आपंैm भिक्षु बने र संघमा प्रवेश गरे । बौद्ध धर्मको इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण बुद्धकालीन पात्रका रूपमा अगाडि आउँछन्, छन्न । सिद्धार्थ गौतमले गृहत्याग गर्दाका एक मात्र साक्षी थिए, छन्न । फेरि सिद्धार्थ गौतमलाई चार निमित्तसँग परिचित गराउने पनि त उनी थिए । राजकुमारका रूपमा उनी वृद्ध, रोगी र मृत व्यक्ति देखेर विचलित भएका थिए । त्यसो त यी घटनाको चर्चा पालि साहित्यमा पाइन्न । यसबारे बलियो जनविश्वास भने छ ।

यी सबै अनित्यबारे सिद्धार्थ गौतमलाई देखाउने र बताउने छन्न नै थिए । छन्नले भिक्षु भएपछि के कस्तो गरे, त्यसबारे भने पालि साहित्यमा प्रचुर मात्रामा चर्चा पाइन्छ । जुन आपंैmमा रोमाञ्चक र ऐतिहासिक भने छ । खासमा छन्नलाई महाभिनिष्क्रमणका बेला आफू सारथि भएकोमा निकै ठूलो दम्भ थियो । यसले उनलाई घमण्डी बनायो, यसै क्रममा उनले सबैलाई अपहेलना गर्न थाले । उनी अरू कसैको सुन्दैन थिए । आफूले जे भन्यो, त्यही होस् भन्ने चाहन्थे ।

हुँदाहुँदा उनी अरूलाई दु:ख दिने पनि भए । उनी अनुशासन तोड्नमा खुसी हुने खालमा समेत भए । तर, छन्नको योगदानका कारण अरू सबै भिक्षु उनलाई आदर भने गर्थे, उनीसँग बोल्ने हिम्मतसमेत नगरेको अनुभव पाइन्छ, पालि साहित्य पढ्दा । यही कारणले उनी थप उक्सिए । स्थिति कस्तोसम्म भयो भने गौतम बुद्धले भन्दा पनि उनी अटेरी गर्ने खालका भए । छन्नले बुद्धलाई हायलकायल गरेको देखिन्छ । सम्भवत: बुद्ध आपैंm उनको व्यवहारबाट दिक्क मान्थे ।

पछि स्थिति कस्तोसम्म बन्यो भने गौतम बुद्ध स्वयंले महापरिनिर्वाण अगाडि आफ्ना प्रमुख सेवक आनन्दलाई छन्नमाथि ब्रह्मदण्ड दिने आदेश दिनुपरेको थियो । बौद्ध धर्म र संघको प्रारम्भिक इतिहासमा यसरी ब्रह्मदण्डको कठोर सजाय दिनुपरेको प्रसंग विरलै पाइन्छ, छैन भन्दा पनि हुन्छ । छन्नले गरेका दुव्र्यवहारका अनेक उदाहरण पाइन्छ । उनको सबैभन्दा ठूलो दोष थियो, बुद्धका अरू दुई प्रमुख सारिपुत्र र मौदगल्यायनलाई अपहेलना गर्ने, होच्चाउन खोज्ने ।

जबकि सारिपुत्र र मौदगल्यायनलाई बुद्ध प्रमुख अग्रश्रावक मानिन्छ । एक समय छन्नका उपस्थापकले उनका लागि विहार बनाउने चाहना गरे । यसका लागि छन्नले नगरवासीहरूले पूजा गर्दै आएको चैत्यवृक्ष नै काटिदिए । यसले नगरवासीहरू दु:खित र क्रुद्ध भए । कौसाम्बीमा छन्नले अनाचार गर्दा संघले उनीमाथि सोधपुछ गर्नुपरेको थियो । छन्नले जवाफ पनि दिएनन् । कौशाम्बीमा विहार मर्मत गर्ने बेला छन्न जौ खेतको बीचमा गएर उभिन्थे ।

त्यसले गर्दा किसानहरू रिसाउँथे । कौशाम्बीमा भिक्षु छन्न अनाचार गर्थे । सम्झाउँदा पनि अनादारपूर्वक अनाचारमै लिन हुन्थे, उनलाई अरूको फिटिक्कै पर्वाह हुँदैन थियो । जति बेला अरूले उनलाई सल्लाह दिन्थ्यो, उनको उत्तर हुने गथ्र्यो, ‘म यो कुरालाई त्यति बेलासम्म मान्ने छैन, जति बेलासम्म कुनै विनयधरसँग सोध्ने छैन ।’ उनको यस्ता कारणले अरू भिक्षुहरूलाई ठूलो समस्या भएको थियो । प्रथम संगायनाको अन्त्यतिर उनलाई आखिरमा ब्रह्मदण्ड दिइयो नै ।

गौतम बुद्धको महापरिनिर्वाणको तीन महिनापछि प्रथम संगायना भएको थियो । बुद्ध वचनलाई चिरकालसम्म स्थायी राख्ने उद्देश्यले नै यो संगायना भएको थियो । यो संगायना गर्नुपछाडि अरू पनि कारण छन् र त्यसमा एक हो, यिनै छन्नलाई ब्रह्मदण्ड दिन । आनन्द आपैंmले छन्नलाई सजाय दिन तथागतले आदेश दिएको बताएका छन् । तर, छन्न साँच्चै क्रोधी र कटुभाषी भएको हुँदा ब्रह्मदण्डलाई पनि टेर्ने हो अथवा होइनमा आनन्दमा शंका थियो ।

आनन्दले स्थविर भिक्षुहरूलाई भने, ‘भन्ते, भगवान्ले महापरिनिर्वाणका बेला यस्तो भनेका थिए, आनन्द, म नरहेपछि संघले छन्नलाई ब्रह्मदण्ड दिनु ।’ ‘ब्रह्मदण्ड के हो भनेर सोध्नुभएन ?’ ‘भन्ते, मैले सोधेको थिएँ । भगवान्ले भन्नुभएको थियो, आनन्द, छन्न जस्तो चाहन्छन् उस्तै बोल्छन् । अरू भिक्षुले उनलाई नबोल्नू । उपदेश नदिनू । अनुशासनमा पनि नराख्नू ।’ ‘यस्तो भए, आनन्द, तपाईंले नै छन्न भिक्षुलाई ब्रह्मदण्डको आज्ञा दिनू ।’ आनन्दको यसमा उत्तर थियो, ‘भन्ते, मैले छन्नलाई ब्रह्मदण्डको आज्ञा दिनेछु तर यी भिक्षु असाध्यै चण्ड पुरुष छन् ।’

त्यसपछि आनन्द छन्न रहेको स्थानमा गए र भने, ‘छन्न, संघले तपाईंलाई ब्रह्मदण्डको सजाय आज्ञा गरेको छ ।’ छन्नले प्रश्न गरे, ‘ब्रह्मदण्ड के हो आनन्द ?’ ‘छन्न तिमीले भिक्ष्ुाहरूलाई जे चाहन्छौ, बोल्न सक्छौ । तर, भिक्षुहरूले तिमीलाई बोल्ने छैनन् । अनुशासनमा बस्नू भनेर भन्ने पनि छैनन्,’ आनन्दले प्रस्ट पारे । छन्नले गम्भीर भएर प्रतिक्रिया दिए, ‘आनन्द, अरू भिक्षुहरूले मसँग नबोल्ने हो भने म मरे बराबर हुनेछु ।’ यति भनेर उनी मूच्र्छा परे । यसरी छन्न ब्रह्मदण्डबाट पीडित भए । उनलाई अरहत प्राप्त भयो ।