स्कुलभित्र आउनुपर्ने क्रान्ति

पाँचै विद्यार्थीले ‘प्लस टु’ मा विज्ञान विषय पढे । तीमध्ये एक छात्रा यहीँ थप पढ्दै छिन् । बाँकी चार ‘ब्रिलियन्ट’ विद्यार्थी प्लस टु सकेर अमेरिका र अस्ट्रेलियाका लागि ट्राई मारे । केही समयपछि बिदेसिन सफल पनि भए । यहाँको परीक्षा प्रणालीले ब्रिलियन्ट घोषित ती विद्यार्थी विदेशका लागि योग्य कामदार बने ।

अहिले उनीहरूको मनोविज्ञान बुझिहेर्दा पाएसम्म विदेशमै स्थायी बसोबासको प्रबन्ध मिलाउने भन्ने छ । मिलेसम्म आफू जन्मे हुर्केको यो धूलो–धूवाँयुक्त देशमा कहिलेकाहीँ ‘टुरिस्ट’ बनेर मात्र आउने सपना बुनिसकेका छन् । आज देशभरका स्कुल अझ बढी निजी स्कुलमा पढ्ने नब्बे प्रतिशत ‘ब्रिलियन्ट’ विद्यार्थीको सपना केही वर्षपछि विदेश छिर्ने भन्ने छ ।

...

अधिकांश स्कुलमा हरेक दिन बिहान ग्राउन्डमा लाइन लगाएर राष्ट्रिय गीत गाउन लगाउने प्रचलन छ । स्कुलले विद्यार्थीलाई राष्ट्रिय गीत कण्ठै गर्न लगाउँछ तर गीतभित्र अन्तर्निहित राष्ट्रभक्ति र राष्ट्रप्रेमको भावलाई पढाउनतिर लाग्दैन । यसैको परिणाम स्कुल सकेर निस्केको विद्यार्थीले यहीँ केही गर्न सकिन्छ भन्ने सम्भावना देख्दैनन् ।

जब स्कुल सञ्चालकले नै अप्रत्यक्ष रूपमा विदेशीका लागि कामदार उत्पादन गरिदिने व्यवसाय गरिरहेका छन् भने हरेक दिन राष्ट्रिय गीत गाउन लगाउनुको कुनै तुक रहन्न । स्कुलले विद्यार्थीलाई विदेश जाने सपना देख्न होइन स्वदेशमै गर्न सकिन्छ भन्ने सपना देख्न र सीप सिकाउन सकेका छैनन् । यसर्थ हाम्रा स्कुल ‘असफल स्कुल’ हुन् ।

...
आपैंm पनि सात/आठ वर्षदेखि शिक्षण पेसामा आबद्ध छु । स्कुल/कलेजभित्रका हरेक क्रियाकलापलाई नजिकबाट हेरिरहेको छु । विद्यार्थीको मनोविज्ञानबारे धेरथोर ज्ञान राख्छु । शिक्षाबारे विशेष चासो र रुचि पनि छ । यस लेखमा स्कुलले सुधार्नुपर्ने अनेकौं पक्षमध्ये केहीमाथि विमर्श गरिनेछ ।

सिर्जनशीलताको दमन हैन उत्खनन
स्कुलले व्यक्तिभित्रका सम्भावना र प्रतिभालाई हुर्काउन होइन हत्या नै गर्न सहयोग गरेको छ । प्राथमिक तहमा पढ्दै गरेको बच्चा ९/१० वटा कठोर किताबको भारले थिचिन्छ । स्कुले शिक्षामा तिनै किताब रटाउनेभन्दा माथिको कुरा खास केही हुँदैन । जहाँ रटान र सूचनाको भण्डारण आरम्भ हुन्छ त्यहाँ सिर्जना र आविष्कार गर्ने दिमागको भाग निष्क्रिय बन्दै जान्छ । अब व्यक्ति यहीँबाट प्रतिभाशाली हैन शिक्षित बन्ने संकुचनमा फस्छ । प्रतिभा र शिक्षा दुई फरक कुरा हुन् । शिक्षित व्यक्ति जागिरको खोजमा हुन्छन् । प्रतिभाशाली व्यक्ति दुनिया बदल्छन् ।

अहिले एसईई परीक्षाको तयारीका लागि भन्दै विद्यार्थीलाई बिहान झिसमिसेदेखि साँझ अबेरसम्म स्कुलको कक्षाकोठाभित्र थुनिएको हुन्छ । निजी स्कुलको एक मात्र उद्देश्य ‘ए प्लस’ ल्याएका विद्यार्थीको संख्या बढाउँदै स्कुलको गेटमा फ्लेक्स टाँसेर दुनियालाई देखाउनु छ ताकि यही रिजल्टलाई देखाएर अर्को वर्ष धेरै विद्यार्थीहरू आफ्नो स्कुलमा भित्र्याउन सकियोस् ।

बाह्र घण्टा स्कुलको उकुसमुकुस र मध्यरातसम्म गृहकार्यमा जोतिनुपरेपछि व्यक्ति सिर्जनात्मक रूपमा करिब–करिब अपांग बन्न पुग्छ । यसकारण विद्यार्थीको सिर्जनात्मक शक्तिलाई निचोरेर फ्याँकिसकेपछि जे बाँकी रहन्छ त्यो भनेको एसईईमा ‘ए प्लस’ ग्रेड हो ।

स्कुलले वर्षको एक पटक वक्तृत्वकलाको आयोजना गर्दैमा विद्यार्थीमा वक्तृत्व शक्तिको विकास हुँदैन । वर्षको एक पटक ‘खेलकुद हप्ता’ घोषणा गर्दैमा विद्यार्थीमा राम्रो खेलाडी बन्न सक्ने प्रतिभा विकसित हुन पाउँदैन । यस्ता कार्यक्रम हरेक हप्ता सञ्चालन गर्ने कष्ट गर्न सकिएमा गर्दा–गर्दै व्यक्ति केही बनेर निस्कन्छ ।

हाम्रो स्कुलको शिक्षाले स्मृतिलाई केन्द्रमा राखेका छन् । परिभाषा, तिथिमिति र तथ्यांक कण्ठ गर्न विद्यार्थीले सक्यो वा सकेन जाँच्न परीक्षा लिइन्छ । परीक्षामा जसले बढी अंक ल्याउन सक्यो उसलाई ‘टयालेन्ट’ र कम अंक ल्याउनेलाई ‘कमजोर’ को बिल्ला भिराइन्छ ।

विज्ञान, खेल, संगीत, वक्तृत्व, नृत्य र कला क्षेत्रमा प्रतिभाशाली विद्यार्थीलाई शिक्षण र परीक्षा प्रणालीले सम्बोधन गर्न सकेको छैन । बरु, केही गर्न र हुन खोज्ने विद्यार्थीको हुटहुटीलाई थचार्ने काम गरेको छ । विद्यार्थीको रुचिअनुसार यी विषय पढाउने शिक्षण संस्थाको विस्तार पनि हुन सकिरहेको छैन । वरिपरिका अरू स्कुलले यी क्षेत्र पनि शिक्षाकै अंग हुन् भन्ने तथ्यलाई आत्मसात् गर्दै विद्यार्थीलाई रुचिअनुसार यी क्षेत्रमा प्रतिभाशाली बनाउने दिशामा कार्यक्रम ल्याउनुपर्छ ।

नयाँ पुस्ताको इच्छा र शिक्षा
पछिल्लो केही दशक विश्वमा सूचना–प्रविधिको क्षेत्रमा अभूतपूर्व क्रान्ति घटयो । यो क्रान्ति स्वभावैले नेपालमा पनि प्रवेश पायो । सूचना–प्रविधिमा आएको क्रान्ति, इन्टरनेट र सामाजिक सञ्जालले अहिले स्कुलमा पढ्दै गरेको पुस्तालाई धेरै चलाख बनाइदिएको छ । तर स्कुलमा ३० वर्षअघिकै जस्ता लाग्ने विषयवस्तु उही भाषण विधि मार्फत विद्यार्थीमा रोप्ने तरिका अपनाइएको छ । किताबभित्रका पाठ घटबढ गर्दैमा पाठयक्रममा सुधार आयो भन्न मिल्दैन ।

अलिकति फरक भनेको उतिबेला सेतो चकले कालोपाटीमा नेपाली अक्षर लेखिन्थ्यो भने अहिले कालो मार्करले सेतोपाटीमा अंग्रेजी अक्षर लेखिन्छ ।

अहिले देशव्यापी रूपमा छोराछोरीले पढ्न मन नगरेको गुनासो बोकेर अभिभावक स्कुलसम्म आइपुग्छन् । यता विद्यार्थीलाई पढाउन शिक्षकलाई पनि हम्मे–हम्मे पर्न थालिसकेको छ । यसो हुनुको विशेष कारण छ ।

अहिलेको विद्यार्थी पुस्ताले जीवनमा काम लाग्ने विषय आधुनिक प्रविधि प्रयोग गरेर पढाइयोस् भन्ने चाहेको छ । तर स्कुलले विद्यार्थीको रुचि होस् वा नहोस्, विद्यार्थीको क्षमताले भ्याओस् वा नभ्याओस्, विद्यार्थीको जीवनमा काम लाग्ने होस् वा नहोस् त्यसको कुनै ख्याल नगरी दिनभर ८/१० वटा विषय रटाएर परीक्षामा खरर्र लेख्न सक्ने बनाउनुलाई शिक्षा भनेको छ । यसैले अहिलेको शिक्षामा विद्यार्थीले कुनै महत्त्व देखेको छैन । त्यसैले विद्यार्थी पढ्न मन नगर्नु बिल्कुल स्वाभाविक छ ।

पाठ्क्रममा व्यापक सुधार र शिक्षणमा प्रविधिको प्रयोग गर्दा शिक्षा थप बोझिलो र बेकारको बन्नबाट जोगिन्छ ।

व्यावहारिक शिक्षाको सुरुवात
एउटा बच्चा स्कुलको पहिलो दिन निकै उत्साहको साथ प्रवेश गर्छ । तर यत्तिको उत्साह स्कुले जीवनका आउने कुनै पनि दिनमा भेटिन्न । किताबको अन्धो रटान, शिक्षकको शारीरिक मानसिक यातना र अभिभावकको डरले बच्चामा भएको अथाह ऊर्जा, उत्साह र सिर्जनात्मक क्षमता दमित हुन पुग्छ । विद्यार्थीका लागि स्कुल एउटा कठोर जेलजस्तो लाग्न थाल्छ । शिक्षक दण्ड दिने प्रहरी । यसैकारण स्कुल बिदाको दिन विद्यार्थी निकै उत्साहित देखिन्छ र अर्को बिदाको दिनको प्रतीक्षा गरेर बस्छ ।

स्कुलमा रटिएका अक्सर तथ्य–तथ्यांक र परिभाषा अन्तिम परीक्षापछि विस्मृतिमा पुग्छन् । यस्तो लाग्छ, शिक्षा भनेको कक्षा चढाउनु हो । शिक्षालाई व्यावहारिक बनाउने अपेक्षा हालको पाठयक्रम, परिक्षा पद्धति र शैक्षिक नीति कुनैले पनि गर्दैनन् । स्कुलका सञ्चालक र शिक्षक पनि त्यो झन्झटमा फस्न चाहन्नन् । अभिभावकमा पनि शिक्षा भनेको राम्रो प्रतिशत हासिल गर्नु हो भन्ने नै छ ।

यसले गर्दा फरक–फरक क्षमता र रुचि बोकेका ४०/४५ जना विद्यार्थीलाई एउटा कक्षामा हुलेर अगाडिबाट शिक्षकले जबर्जस्त सूचना हस्तान्तरण गर्ने आदिम शिक्षण प्रणाली देशभर चलिरहेको छ । कक्षाकोठालाई चुपचाप बनाएर सूचना र तथ्यांक विद्यार्थीमा खन्याइदिने शिक्षणबाट कुनै सीप र सिर्जनाबिनाका बेकारका मान्छे जन्मिरहेका छन् । विश्वविद्यालय तहमा पनि हालत उस्तै छ । यसले गर्दा व्यक्तिका सुरुका २५ वर्ष शिक्षाका नाममा ध्वस्त भैरहेको छ ।

माध्यमिक तहमा पढ्दै गरेको विद्यार्थीले विज्ञानमा अनेक ‘रासायानिक प्रतिक्रिया’ को बारेमा अमूर्त रूपमा पढ्छ । तर त प्रतिक्रियालाई मूर्तरूपले गरेर देखाउन मिल्ने रसायन र उचित ल्याब स्कुलहरूमा छैन । यसैकारण यस्ता रासायानिक प्रतिक्रिया कहाँ काम लाग्ने हुन्, विद्यार्थीलाई थाहा छैन ।

अर्कोतिर, विज्ञानको मोटो किताबभित्र वर्षदिनमा पढाउनुपर्ने पाठ नै यति बढी छन् कि प्राक्टिकल गरेरै अगाडि बढाउँदा एकतिहाइ कोर्स पनि मुस्किलले सकिएला ।
यसर्थ विज्ञान पढ्नु भनेको गाह्रा परिभाषा र अन्तर्राष्ट्रिय वैज्ञानिकले प्रतिपादन गरेका नियम र सिद्धान्त रट्नु बन्न गएको छ । यो एउटा उदाहरण मात्र हो । समाजिक शिक्षा विषय पनि कक्षाकोठाभित्र हुलेर पढाउन मिल्ने विषय हैन । यसलाई बुझाउन विद्यार्थीलाई पूरै फिल्डमा उतार्नुपर्छ । तर सामाजिक शिक्षा विषयको शिक्षकले कक्षाकोठाभित्रै सिङ्गो संसारलाई उतारेर अनेकौं काल्पनिक संसारमा विद्यार्थीलाई उडाउँछ ।

व्यवहारसँग नजोडिएको यस्तो शिक्षाले देशलाई आत्मनिर्भर पनि बनाउँदैन । यसका लागि विद्यालय तहदेखि नै विद्यार्थीलाई फिल्डमा उतारेर नेपालको माटो, हावापानी, कृषि उत्पादनको सम्भाव्यता, पशुपालन र औद्योगिक विकासबारे पठन–पाठन गराउनैपर्छ । पछि कैयौं विद्यार्थीले कृषिमै पनि विज्ञता हासिल गर्ने रुचि देखाउनेछन् । कृषि उत्पादनमा संलग्न हुनु एउटा सम्मानित काम हो भन्ने भावको पनि बीजारोपण हुनेछ । यसबाट स्वरोजगार निर्माण गर्ने सक्ने आत्मविश्वासी जनशक्ति पैदा हुनेछन् । औद्योगिक क्रान्तिको जग पनि त्यही प्रक्रियाले बसाल्छ ।
[email protected]