काठमाडौँ — भुटानको न्याउली गाउँबाट लखेटिएर नेपाल आइपुगेका छविनाथ न्यौपानेको कथा उनीजस्तै लखेटिने १ लाख शरणार्थीभन्दा अलग छ । ६५ वर्षे छविनाथ अरूभन्दा कान कम सुन्छन्, बोल्नुपर्दा भक्कानिएर बोल्छन् । कुरो बुझ्न–बुझाउन अलिक मिहिनेत गर्नैपर्छ । उनकी श्रीमती हिमामायाँ पनि त्यस्तै छिन्, उनको जीवनशैली अलिक सुस्त छ । ७ छोराछोरीकी आमा हिमामायाँ हरक्षण जिउज्यान दुखिरहेझैं हिंड्छिन्, ढिकिच्याउँ भंगिमामा । उमेरमा भर्खरै ५० नाघे पनि यी आमाको थकान ७० माथिको देखिन्छ— क्लान्त र निरुपाय ।
दमक, बेलडाँगीको भुटानी शरणार्थी शिविरको सेक्टर–२ को एउटा छाप्रोबाट नजिकको गाउँतिर जाँदै गर्दा भेटिए छविनाथ । उनी एउटा सानो काँटको गाई डोर्याइरहेका थिए, पछिपछि जेठो छोरो ३० वर्षे देवनारायण थिए— छोरोमा पनि कुनै प्रकारको तदारुकता थिएन, सुस्त हिंडाइ थियो, मन्द हाउभाउ झल्कन्थ्यो । शिविर उचाल्ने गरी कराइरहेको गाईलाई ‘गोरु खोज्न’ बाउछोरा गाउँ हिंडेका रहेछन् ।
बाटैमा उभिएर एकै छिन भलाकुसारी गरेपछि बाउछोरै शिविरको आफ्नो छाप्रोतिरै फर्किए— सिंगो परिवार भेटाउन । परिवारमा जेठी छोरी राधिका थिइन्, ३१ वर्षीया । अरू छोराहरू जगनाथ, चक्रनाथ पनि छाप्रोबाहिर आए । परिवारमा सबैभन्दा सुस्त रहेको साइलो छोरो दामोदर भने विराटनगर जेलमा परेको ६ वर्ष भएको रहेछ, एउटा अमूक बलात्कार अभियोगमा । सिगो शिविरमा भनिंदोरहेछ, ‘त्यो सुस्तेले कसरी गर्यो होला र त्यस्तो काम ? फँसाइएको हो भनेर बोलिदिने कसले ?’
यो परिवारमा अलिक टाठाबाठा भनिएका दुई छोरी यनिका र निरमायाँ भने अमेरिका पुगेका रहेछन्— पुनर्बसोबास कार्यक्रममा । संयुक्त राष्ट्रसंघदेखि हरेक दातृ निकायको नजरमा छविनाथको सिंगो परिवार शरणार्थी पुनर्बसोबासको कार्यक्रममा छिर्न अयोग्य थियो— दाताको बुझाइमा यी ‘डिजेबल’ (विविध प्रकारले अशक्त) थिए, धर्तीका भारझैं । ‘खोइ, बाहिर–भित्र सबैतिरको आगो निभिसक्यो,’ परिवारका मुली छविनाथ चर्को बोलीमा भन्छन्, ‘यता नेपाल छिरेको ३० वर्ष नाघिसकेछ । अब त न आफ्नो न्याउली गाउँकै सपना देखिन्छ, न यता रतुवा बगरकै देख्न थालिएको छ । जिन्दगी त भीरको चिन्डोजस्तो पो भो— न टिप्न सक्नु, न हेरी बस्नु ।’
छविनाथको छिमेकमा भेटिएकी ८३ वर्षीया पूर्णवती तिम्सिनाको हालत पनि उस्तै थियो— निरुपाय । श्रीमान् बितेको १० वर्ष भैसकेछ । अर्को गुँडका सबै छोराछोरी अमेरिका पुगेका रहेछन्, आफ्नातिर कोही नाहीं ।
‘आफ्नो भन्नु यही एकमुठी सास छ,’ छाप्रो रुँगेर बसिरहेकी पूर्णवतीले सुनाइन्, ‘यो शिविर नरित्तिँदै मेरो सास गैदिए हुन्थ्यो भन्ने छ, नभए त साह्रै एक्लिएर मर्ने भएँ । यही मात्रै चिन्ता छ ।’
सेक्टर–३ छिर्नेबित्तिकै एउटा वर–पीपल चौताराकै आडमा उमेरमा ८५ टेकेका देवीचरण—खिनामायाँ दम्पती भेटिए । यी दम्पतीका ११ जना छोराछोरी थिए । सबै सक्षम थिए, गतिला र आसलाग्दा पनि । आज कोही अमेरिका पुगे, कोही क्यानडा गए । साथमा भएको एउटै छोरो लोकनाथ पनि शिविरबाटै बेपत्ता भएको लामो समयपछि थाहा भयो— उसलाई भुटानको रबुना जेलमा राखिएको छ । शरणार्थी शिविरमा बसेर भुटानीको स्वैच्छिक घरफिर्ती, मानव अधिकार र स्वतन्त्रताका कुरा गरेको सुराकीमा शिविरमैं आएर कुनै जासुसले उसलाई रातारात थिम्पु पुर्याएको रहेछ, त्यहाँबाटै गुपचुप जेलबन्दी । ‘ढुङ्गालाई माटोको भर, माटोलाई ढुङ्गाको भन्छन्,’ बयोवृद्ध देवीचरण भन्छन्, ‘हामी बूढाबूढी ढुङ्गामाटोजस्तै भयौं । एकअर्काेलाई हेरेर न रुनै सकिन्छ, न मन बाँध्नै सकिन्छ । बरु हामीलाई कुनै वृद्धाश्रममा लगिदिने उपाय खोजिदिनुस् न है ।’
अचम्म त यो छ कि शिविरबाट ती जो गए, उनीहरू पनि उता खुलेर हाँस्न सकिरहेका छैनन् । ती जो यतै रोकिए, उनीहरू पनि यता खुलेर बोल्न सकिरहेका छैनन् । शिविरभित्र ठूलो सन्त्रास छाएको छ, भय देखिन्छ । कोही बोलिहेरोस् मात्रै, भुटान सरकारका जासुस आएर शिविरबाटै टिपेर लगिरहेछन् । बोल्ने कसले ? बोलिदिने कसले ?
शिविरभरि विचलन र विघटन देखिन्छ । ७० नाघेका बूढाबूढी, विकलाङ्ग, अशक्त र ‘आपराधिक बात’ लागेकाहरू मात्रै भेटिन्छन् शिविरमा । अलिकति टाठाबाठा र सांसारिक नियम बुझ्नेहरू ‘स्पोन्सरसिप’ उपायबाट भए पनि अस्ट्रेलिया, अमेरिका गैरहेका छन् । शरणार्थी हकहितमा लागेको समूहका अगुवा युवराज राईका बुझाइमा, शिविरमा बँचे–खुचेका र सही अर्थमा अबका दिनमा ‘शरणागत’ परिवार पनि कुनै चमत्कारको अपेक्षा गरिरहेका छन् । कुनै एउटा बिहानीमा आफ्नो जन्मथलो फर्कन पाउने ‘अकल्पनीय’ समाचार पर्खनेहरू अझै केही छन्, अथवा शरणार्थी शिविरमा अझै किंवदन्तीझैं सुनिने ‘हरियो ढुङ्गा’ भेटिएको र रातारात जीवनशैली फेरिएको क्षण कल्पेर बस्नेहरू पनि छँदै छन् ।
हरियो ढुङ्गा : रिभिजिटेड
अहिले काठमाडौंमा लागिरहेको ‘हरियो ढुङ्गा’ नाटकको कथानकमा बेलडाँगीको शरणार्थी शिविर उभिएको छ । कथाकार उपेन्द्र सुब्बा र नाट्य परिकल्पनाकार सुनिल पोखरेलको रंगमंचले विचित्रको शरणार्थी संवेदनामा यसरी कथा बुनेको छ, लाग्छ— ‘म’ दर्शकले रतुवा र मावाको किनारमा बसेर यो रमिता हेरिरहेछ, ३० वर्षयता । लाग्छ— यो ६५ वर्षे ‘सुस्त शरणार्थी’ छविनाथ न्यौपानेको जिन्दगी हो जो ‘डिजेबल’ भएकै कारण (‘हरियो ढुङ्गा’ को निचुले कान्छो पात्रझैं) टेक्ने न समाउने हविगतमा पुगेको छ । आसपासमा छविनाथको दुर्दान्त नियति हेरिदिने न भगवान् छन्, न उनको आवाज सुनिदिने मान्छे नै कोही छ ।
स्वभावत: शिविरमा आफ्नै समाज थियो, ‘आउटसाइडर’ भनेर चिनिने समाजमा पनि उस्तै डाह, उस्तै कपट, प्रतिस्पर्धा वा जलन थियो नै । १ लाखबाट घटेको शरणार्थी संख्या अहिले १० हजारमा सीमित भएको छ, तैपनि इच्छा–आकांक्षा–सपनाहरू घटेका छैनन् । बिहान उठ्दा कुनै ‘लक्की–ड्र’ परिदियोस् अथवा उपेन्द्र सुब्बाले सुनेझैं, लेखेझैं गिट्टी कुटिरहेका बेला हातमा ‘हरियो ढुङ्गा’ आइपरोस् भनेजस्ता मनचिन्ते लड्डु खानेहरू अझै थुप्रै छन् । झन्डै मिथक बनिसकेको यो शरणार्थी पृष्ठभूमि खोतल्ने उपेन्द्रकै पटकथामा बनिसकेको छ फिल्म— ‘देश खोज्दै जाँदा’ । अहिले रंगमञ्चमा ‘हरियो ढुङ्गा’ मञ्चन हुन थालेपछि माटो गुमाउनेहरूको मानवीय संवेदनालाई अझ नजिकबाट छाम्न खोजिएजस्तो प्रतीत भएको छ । सोमालियादेखि सिरिया, इराकदेखि (पछिल्लोपटक) बर्मेली शरणार्थीको अन्तर्राष्ट्रिय कथा–व्यथा पढिरहेका र हेरिरहेका पाठक–दर्शकलाई आफ्नै घर–आँगनमा भेटिएको ‘हरियो ढुङ्गा’ को कथानक उडन्ते पनि लाग्न सक्छ । तर, यो तीतो यथार्थ हो । रतुवा अथवा मावाका आसपासमा बस्ने धेरैले निचुले कान्छोलाई शिविरको कुनै छाप्रोमुनि अझै टोलाएरै बसिरहेको देख्न र भेट्न सक्छन् । शिल्पी रंगमञ्चमा कलाकार विपिन कार्की टोलाएभन्दा बढी !
‘समस्या समाधानका नाममा चाहे पुनर्बसोबास भनौं अथवा स्थानीय बसोबास,’ नाट्य परिकल्पनाकार एवं निर्देशक सुनिल पोखरेलको बुझाइ सारगर्भित लाग्यो, ‘भुटानी शरणार्थीभित्रको मानवीय संवेदना र यसभित्रको जटिलता कहिल्यै समाधान हुनेवाला छैन । संवेदनाको यो खिल हामी सबैको मन–मस्तिष्कमा अब कहिल्यै नमेटिने गरी गढिसकेको छ । त्यसैमध्येको एउटा घाउ हो, ‘हरियो ढुङ्गा’ । त्यसैभित्र पिल्सिएको एउटा प्रतीक पात्र हो— निचुले कान्छो ।’
अनेक बधाई छ, ‘हरियो ढुङ्गा’ लेख्ने र देखाउने सुब्बा र पोखरेललाई !
