चिया चर्चा

एउटा पसलभित्र पसेर, ‘तीन कप चिया है, चिनी कम रङ कडा’ भन्दै अर्डर गर्‍यौँ । चिसो मौसम थियो, कुर्सीमा बिस्तारै पिठ्युँ टेकाउँदै, गफ सुरु भयो । कुरा त्यो बसाइमा गरेको गफको हैन, चियाको बारेमा हो । चिया बनाउने यस्तो टोले पसल कति होलान् ? चाय गफाडी कति होलान् ? अनुमान गर्न सजिलो छैन । राणाकालमा हुन्थ्यो भने यसरी चिया खानेलाई ‘कांग्रेसी बानी’ भएको बात लाग्थ्यो । लुकेर खानुपथ्र्यो । यसप्रकार यो लेख नेपालमा चियाको चलनको बारेमा लेखिएको हो ।

नेपाली सेनाबाट पेन्सन पकाएका लप्टनले २००७ सालअघि डिल्लीबजारको उकालोमा सामान्य चियापसल खोलेका थिए । अरविन्द रिमालले यसबारे ‘डिल्लीबजारको लप्टनको होटल’ नामक संस्मरण पुस्तक नै लेखेका छन् । उनका अनुसार त्यस बखत (राणाकालमा) घरबाहिर चिया खानुलाई नागरिकको स्वतन्त्र विचार तथा व्यवहार ठानिन्थ्यो । त्यसैले खुलेआम खानु हुँदैनथ्यो । सातसाल अघि बीपी कोइरालाले गुप्त रूपमा भेष बदलेर ‘धरहराको माहिला साहुको पसल’मा चिया खान जान्थे । पदमशमशेरको पालामा घरघरमा अलिअलि आँट गरेर चिया खाने चलन सार्वजनिक ठाउँमा पनि हुन थालेको थियो ।
सात सालपछि त मध्यमवर्गीय परिवारमा चिया खाने चलन व्यापक भइसकेको थियो । रिमालका अनुसार लप्टनको होटलमा ५ पैसाको आधा कप चिया पाइन्थ्यो । २००४ सालको जयन्तु संस्कृतम् र त्यसलगत्तै भएको विद्यार्थी आन्दोलनका व्यक्तिहरू लप्टनको होटलका ग्राहक थिए । त्यहाँ पाँडे, गुरुपुरेत, थापाकाजी, राणा शाह, दीक्षित लोहनी आदि सम्भ्रान्त र मध्यमवर्गीय व्यक्ति तथा साहु–महाजन आउँथे । त्यस्तै भेला हुने, गफ गर्ने र चिया पिउने अर्को ठाउँ नयाँ सडक पनि थियो । नयाँ सडकको कथा पनि रिमालले झैं कसैले लेखे जाती हुन्थ्यो । यसरी जम्मा हुने क्रममा डिल्लीबजारलाई चीन समर्थित र नयाँ सडकलाई भारत समर्थित क्षेत्र पनि भनिन्थ्यो भनेर रिमालको पुस्तकमा भूमिका लेख्ने क्रममा श्यामदास वैष्णवले पनि लेखेका छन् ।
नेपाली सेनामा काम गरेका बानेश्वरका ९० वर्षीय रत्नध्वज थापाले २००७ साल वरिपरि खुलेको न्युरोडको एउटा पसलको कथा मलाई सुनाएका थिए । यस होटलको उपल्लो तलामा चिया बनाइन्थ्यो । त्यहाँबाट गिलास छिर्ने प्वाल पनि थियो । तल चिया खान आउनेले प्वालतिर मुख सोझ्याउँदै माग्थे । माथिबाट चिया दिइन्थ्यो । उनका अनुसार इन्द्रचोकमा त दूधैदूधको ‘लतरी चिया’ बनाइन्थ्यो । यहाँ को आउँथे भन्ने कुरा अनुत्तरित छ । तर रिमालले नयाँ सडकको पीपलबोट (अखवारी थलो) र डिल्लीबजार (विवेचनात्मक) पनि भनेका छन् । तर पीपलबोटेहरूले के सोच्दा हुन् जान्न बाँकी नै छ ।
उल्लिखित वयानबाट कम्तीमा सार्वजनिक ठाउँमा चिया खानु भनेको स्वतन्त्रताको उपभोग गर्ने अर्थ पनि लाग्ने बुझियो । यसको अर्थ के चिया ‘प्रगतिशील’ पेय हो ? भन्ने प्रश्न मेरो मनमा उठेको थियो । राणाकाल र त्यसअघिका शासक र भारदारी खलकमा यसको प्रयोगको अभ्यासबारे ज्ञानमणि नेपालको एउटा सामग्री छ । जसले भोट जाने व्यापारीले चियाको चलन ल्याएको बताउँछ ।
२०४४ सालमा निस्केको ‘मुहूर्त’ भन्ने पत्रिका संकलनका सोखिन शिव रेग्मीकहाँबाट पढ्न पाएको थिएँ । सो पत्रिकामा ‘चिया खाने चलन’ शीर्षकमा ज्ञानमणि नेपालले एउटा लेख लेखेका रहेछन् । उनका अनुसार पहिला (?) कुनै पनि नयाँ चलन, नयाँ खाद्यपदार्थ आउँदा धार्मिक दृष्टिले त्यस्ताको खेदो गरिन्थ्यो । भनाइको अर्थ चियामा कुनै कानुनी बन्देज नभए पनि भावनात्मक रूपमा बन्देजजस्तै थियो । तर बसाइ–सराइ, युद्ध, भ्रमण, रोजगारीका सिलसिलामा नयाँ–नयाँ पेय पदार्थबारे ज्ञान लिने र त्यसको प्रयोग चलन सुरु भएको देखिन्छ ।
ज्ञानमणिको स्रोत अनुसार विसं १०९९ सम्म भारतमा पनि चियाको चलन थिएन । नेपाल हुँदै तिब्बत गएका भारतका विक्रमशिला महाविहारका आचार्य दीपंकर श्रीविज्ञानले आफ्ना ३५ जना अनुयायीसँग भोटमा जाँदा स्वागतमा चिया टक्राउँदा उनी ‘कन्फ्युज’ भएका र खाएपछि प्रशंसा गरिएको कुरा अलका चट्टोपाध्यायको ‘अतिशा एन्ड तिबेट’ पुस्तकबाट उद्धृत गरेका छन् । पछिपछि भोट जाँदा नेपाली प्रतिनिधिमण्डलका सदस्यलाई पनि सत्कारमा चिया खुवाउन थालियो । यस अर्थमा चिया सत्कारको प्रतीक मान्न सकिन्छ ।
ज्ञानमणिले भाषा वंशावलीलाई उद्धृत गर्दै लेखेअनुसार तिब्बतसँग ब्यापार सम्बन्ध राख्ने काजी भीम मल्लले चियाको चलन ल्याएका हुन् । मल्लकालका अन्य व्यापारीहरूलाई यसको पहिचान सर्वसाधारणसम्म पुर्‍याउने श्रेय जान्छ । त्यति बेला कचहरी बस्दा मुखियाका घरमा तमाखु र चिया पकाउने व्यवस्था हुने कुरा नेपालले उल्लेख गरेका छन् । एकीकरणपछि भोटका अलावा चीनसम्म जाने चलन पनि भयो । विसं १८४९ देखि ५/५ वर्षमा नेपालबाट काजी सरदारको नेतृत्वमा प्रतिनिधिमण्डल चीन वादशाहकहाँ दर्शन गर्न जाने क्रम चल्यो । फर्केर आउँदा चीनबाट दिएको सौगातको सामानमा चिया पनि अनिवार्य रूपले पथ्र्याे । चियाको साथै चिया पकाउने चाँदीको कित्ली, कचौरा, चिया घोल्ने डोब्बो पनि आउने गर्थे भनेर नेपालले लेखेका छन् ।
विसं १८८४ मा चौतारिया पुस्कर शाहको नेतृत्वमा एक प्रतिनिधिमण्डल नेपालबाट चीनको कुतीतर्फ गएको थियो । फर्केपछि त्यति बेलाका महाराजाधिराजलाई चौतारियाले लेखेको कुरालाई ज्ञानमणिले यसरी उल्लेख गरेका छन्, ‘यहाँ (त्यहाँ) चिया खुवाउने चलन रहेछ । आइपुग्नासाथ चिया पकाइ बाटैमा पर्खेर बस्दा रहेछन् । अघि–अघि आउने काजीहरूले चिया खाने गर्दा रहेछन् । तर मैले खाइनँ ।’ ठाउँठाउँमा पाल टाँगी चिया खुवाउने चलन भए पनि पुष्कर शाहले चिया नखानुमा ‘आफ्नो धर्म नछाडेको’ अर्थमा उनले बयान गरेका छन् । विदेश जाने मानिसहरू नियममै नरहने र खान नहुने चीज पनि खाने हुँदा भोट वा मुग्लान जाने जोसुकैले सिमानामा पतिया गर्ने वा गोदान गरी चोख्याउने वा प्रायश्चित्त गर्नुपथ्र्यो । 
यसप्रकार ज्ञानमणि नेपालले ऊ बेला चिया खाने चलन भारदारी खलकसम्म र व्यापारीमार्फत सर्वसाधरणकहाँ पुगेको भनेर लेखे पनि साधारण परिवारकहाँ वा गाउँघरमा चिया खाने अभ्यास कस्तो थियो भनेका छैनन् । काठमाडौँबाहेकका अन्य चिसो ठाउँहरूमा चियाजस्तै तातो जिनिसको प्रयोग गरिन्थ्यो होला । यसबारे नेपालको लेख अनुत्तरित छ ।
नेपाली पारिवारिक वृत्तमा चिया पिउने चलन कस्तो थियो भन्नेबारे जान्न सजिलो छैन । तर पनि केही फुटकर सामग्री भने नभएका होइनन् । जनकलाल शर्माले आफ्नो पुस्तक ‘कौतुकमय कर्णाली’ (२०३१) मा जुम्ला हुँदै डोल्पो जाँदा जुम्लाको डिल्लीकोटको एक घरमा बास बस्दा खाएको ‘भोटे चिया’ को बयान गरेका छन् । उनले चिया खाँदा सुरुको सन्दर्भ कोटयाउँदै लेखेका छन्, ‘एकै छिनपछि तिब्बती चिया आयो । चिया खाने क्रम पनि तिब्बती ढंगबाट बनेका चाँदीका फुरु थिए । फुरु भनेको चिया खाने भाँडो हो, गिलासजस्तै । शर्माले लेखेका छन्, ‘तिब्बती चिया खाने परम्पराअनुसार फुरुको चिया घटाघट एकैचोटि खानु हुँदैन । बिस्तारै स्वाद लिईलिई खानुपर्छ ।’ (पृ. २५)
शर्माका अनुसार आधा कप चिया बाँकी भएपछि चुप लागेर धैर्यसाथ बस्नुपर्छ । आधा कप चियामाथि पुन: चिया थपिँदै जान्छ । जहिलेसम्म कपको चिया पूरै समाप्त हुँदैन तबसम्म फुरुमा चिया थपिँदै जान्छ । कसैले अज्ञानवश अथवा जानेर नै फुरुको अन्तिम घुँट लियो भने ऊ तृप्त भएको मानिन्छ र चिया थपिँदैन । चिया खाइसकेपछि स्थानीय मानिसहरू फुरुको भित्री भाग चाट्छन् । घ्यू फुरुको भित्री भागमा जमेर बस्ने हुँदा त्यसलाई निकाल्ने क्रममा चाटिएको हो ।
चिया बनाउने तरिका र यसमा प्रयोग हुने वस्तुबारे पनि शर्माले बयान गरेका छन् । जस्तो चिया बनाउँदा पहिले चियाको पत्ति एउटा भाँडामा हालेर खुबसित पकाइन्छ र त्यसको पानी एउटा काठको थिरीमा हालिन्छ । पुस्तक पढ्दा काठको थिरी कस्तो हुन्छ मैले जानिनँ । मेरो कल्पनामा त्यो मही राख्ने ठेकीजस्तै तर सानो आकारमा हो कि झैँ लाग्थ्यो । त्यसमा चौंरीको नौनी घ्यू र नुन हालेर एउटा फिर्के (सायद मदानीजस्तै सानो औजार होला) ले तलमाथि गरेर खुब घोलेर मथिन्छ । 
यसरी घोलेपछि नौनी त्यसैमा मिलेर जान्छ । लेखकका अनुसार चिया ठीक भयो कि भएन भनेर स्वास्नीमानिसहरू चाख्ने पनि गर्छन् । ठीक भएपछि एउटा ठूलो कित्लीमा हालेर आगाको छेउमा राखिन्छ र बाँडिन्छ । 
कहिलेकाहीँ चिया नसेलाओस् भनेर फुरुको ढक्कन पनि लगाइएको हुन्छ । फुरु भने प्राय: काठको र धेरैजसोमा बाहिरबाट, कसैकसैमा भित्रबाट पनि चाँदीले मोहरेको हुन्छ । पुस्तक पढ्दै जाँदा मलाई अचम्म लागेको पक्ष भने, यसरी स्थानीय स्वाद दिने चियाको पत्ति भने कालिम्पोङबाट नै पैठारी गरिएको हुन्थ्यो । 
पुस्तकमा चियाको कुरा अंग्रेजले स्थापित गरेको चियाबगानसँग ठोकियो । कालिम्पोङबाट आएको चियापत्ती राख्नुअघि कस्तो पत्तीको प्रयोग गरिन्थ्यो भन्ने कुरा जान्न सकिँदैन । किनभने अंग्रेजहरूले चिया खाने चलन चाइनिजहरूबाट सिकेका हुन् भन्ने बुझाइ छ । त्यसैले डिल्लीकोटमा पनि चीन, तिब्बत हुँदै कुनै पत्ति आउँथ्यो कि ? अथवा पत्ति नै नराखी चिया खाइन्थ्यो, शर्माको बयान यसबारेमा अनुत्तरित छ । 
अंग्रेजसँगको युद्धपछि नेपालले केही भूभाग गुमाउनुपर्‍यो । त्यसमा सिक्किम, दार्जिलिङलगायतका ठाउँ थिए । चिया बगान खोलेर अंग्रेजहरूले नेपालीलाई पनि कामदारको रूपमा ती क्षेत्रमा आकर्षण गर्न थाले । सन् १९८५ मा लेखिएको ‘हिमालयन स्टेट फर्मेसन’ लेखमा रिचार्ड इंगलिसले यसबारे विस्तारमा लेखेका छन् । सन् १८२० को दशकमा ब्रिटिस ‘कोलोनियल’ अधिकारीले चीनबाट ल्याएको चियाको बीउलाई कलकत्ताको ‘बोटानिकल गार्डेन’ मा परीक्षण गरेपछि त्यसलाई सोही समयमा नै कुमाउमा रोपिएको थियो । त्यसको केही दशकपछि दार्जिलिङमा पनि परीक्षण गरियो र सन् १८५४ मा दार्जिलिङमा यसको खेती गर्न युरोपियन चिया व्यवसायीले अनुमति पनि पाए । 
    सन् १८७० को दशकमा दार्जिलिङ र पश्चिमी असममा ३ सय चिया बगानहरू बनाइए । त्यो बेला यी ठाउँमा १० हजार मानिसलाई बसोबास गराइयो । खासगरी नेपाली, सिक्किमी, भुटानीलाई । पूर्वाञ्चलमा तैनाथ एक कमान्डर इन् चिफले मेजर जर्नेल केदारनरसिंग कुँवरलाई लेखेको अप्रकाशित पत्रलाई आधार मान्दै ज्ञानमणि नेपालले लेख्छन्, ‘अंग्रेजी चियाबगानमा विसं १९२१ तिर ४ हजार जति नेपाली कुल्ली काम गर्थे ।’ इङ्लिसका अनुसार उनीहरूले त्यहाँ मजदुरी, कुल्ली काम, काठ काट्ने, भवन बनाउने तथा नोकरको रूपमा काम गर्थे ।
ज्ञानमणि नेपालका अनुसार कुल्ली काम गर्न नेपालीहरू भारतमा काम गर्न गएको जंगबहादुरलाई मन परेको थिएन । हुन पनि रिचार्ड इङ्लिसका अनुसार सन् १८८१ देखि १९३१ को बीचको ४० वर्षमा ३ लाख २७ हजार नेपाली मजदुर यी चिया बगानलगायत भारतका विभिन्न ठाउँमा कामको सिलसिलामा गएका थिए । त्यो समयको जनसंख्या सानो कुरा थिएन । 
इङ्लिसले यो पनि लेखेका छन् कि नेपालका स्थानीय जिम्दार मुखियाले लगाउने कर तथा राज्यले त्यसलाई पोस्ने चलन एकातिर र अर्कोतिर अंग्रेजहरूले दिने सुविधाले गर्दा पूर्वी पहाडमा गाउँका गाउँ खाली हुँदै गएका थिए । 
यो सन्दर्भमा जंगबहादुरले केदारनरसिंग कुँवरलाई त्यस्तो (दार्जिलिङमा जस्तै पूर्वी नेपालमा पनि) चिया बगान खोल्न र ती कामदारलाई दिने रकमबारे बुझ्न लगाए । सुरुआती सफलता नपाए पनि त्यति बेला राणाहरूले भारतीय बगानमा काम गर्न जाने नेपाली कामदारलाई रोक्न पनि चिया बगानको सुरुआत गरेको बुझिन्छ ।
तर राणाले न चिया बगानमा काम गर्न जाने नेपालीलाई रोक्न सके । न २००७ सालतिर उनीहरूले ‘कांग्रेसी बानी’ भनिएको चियाको उपभोग गर्ने चलनलाई नै । अहिले नेपालमा पानी पछिको प्रमुख पेय चिया नै बनेको छ । चिया सत्कारको प्रतीक मात्र भएको छैन । जाडो भगाउने माध्यम मात्रै होइन । राणाकालमा जस्ता नभएर यो ‘नेपालीको बानी’ भइसकेको छ । टोले पसलहरूमा माथि जस्तै ‘चिनी कम, रङ कडा’ भन्दै ‘अर्डर’ गर्ने चलन बढ्दो छ ।