कुन चरा कस्ता ?

भन्दाभन्दै कसैले १०/१५ वटा नाम पुर्‍याउलान्, कसैले त्योभन्दा थोरै ।
हामो देशमा पाइने चरा ८ सय ८६ थरिका छन् । हिमाल, पहाड, तराई सबैतिर फरक–फरक विशेषताका चरा पाइन्छन् । चराहरू जंगल मात्र होइन, हामा गाउँघरमा बस्ने पनि थुप्रै छन् । रूख, हाम्रा घरगोठमा गुँड लगाउने मात्र नभई भुइँमै फुल पार्ने, ओथारा बस्ने र चल्ला हुर्काउने पनि छन् । रूख र अग्लो ठाउँमा गुँड लगाउनेका तुलनामा भुइँमा गुँड लगाउने चरालाई शत्रुबाट धेरै जोखिम हुन्छ । हामीले देखिरहेकामध्ये लुम्बिनी क्षेत्रमा पाइने सारसले भुइँमा गुँड लगाउँछन् । त्यही फुल पार्छन्, चल्ला कोरल्ने र हुर्काउने गर्छन् । भुइँमा फुल पार्ने र चल्ला हुर्काउने चरालाई स्याल, जंगली कुकुर र सर्प आदिले दुःख दिन्छन् । बकुल्लाहरू बाँसझ्याङ, झाडी र रूखमा गुँड लगाउँछन् । उड्न नसिक्दै गुँडमा चलमलाइरहने बचेरा तल खस्ने खतरा हुन्छ । उड्न नसिक्दै
तल खसेकाहरूलाई माउले माथि लैजान सक्दैनन् ।
पात सिउने फिस्टो निकै सानो हुन्छ । त्यसले पात सिएको जसरी गुँड बनाउँछ । त्यसमा फुल पार्छ र त्यसबाट निस्कने चल्ला हुर्काउँछ । कहिलेकाहीँ जोडसँग हावाहुन्डरी चल्दा रूखका हाँगा भाँचिन्छन् । चराका गुँड खस्छन् । धेरैवटा चरा मान्छेका नजिक बस्दैनन् ।
हामीले परेवाका लागि बनाइदिए जसरी गुँड राखिदिने हो भने हाम्रा घरगोठमा गुँड लगाउने केही चरा बस्न आउँछन् । हामीमध्ये कतिपयले घर र पसलमा पिँजडामा सुगा पालेको देखेका छौं । सुगालाई छाडिदिने हो भने हामा छेउमा सजिलै आउँदैन । हाम्रो छेउछाउ नै बस्दैन । रूखका टोड्कामा बस्ने सुगाहरू मनलाग्दी उड्छन् । हुलका हुल किसानका खेतबारीमा पुगेर मकै खान्छन् । गौंथली र भँगेरा हाम्रा घरगोठमा गुँड लगाउँछन् । तर, यी चरालाई हामीले आफूले भनेको मान्ने बनाउन गाह्रो छ किनभने नजिक बसे पनि हामीनजिक जाँदा डराउँछन्, भाग्छन् ।
तिहारमा कागको पूजा गरिन्छ । तर, काग घरपालुवा चरो होइन । पहाड र तराईमा पाइने काग फरक–फरक प्रजाति छन् । कागहरू मान्छेकै बस्तीवरपर बस्छन् । झिक्राहरू चुच्चाले च्यापेर लग्दै अग्ला ठाउँमा गुँड लगाउँछ । फोहोरमा मिल्काइएका खानेकुरा खान्छ । शत्रुजीव आए कराएर सबैलाई सतर्क गराउँछन् । कुनै एउटालाई समस्या परे धेरैवटा काग भेला भएर हल्ला गर्छन् । आफ्ना गुँडवरपर मान्छे वा अरू जीवजन्तु जान खोज्दा ठुँगेर प्रतिकार गर्छ । अंग्रेजीमा ‘कमन मैना’ भनिने चरालाई ठाउँअनुसार हामी फरक–फरक नामले चिनिरहेका छौं । कतै डांग्रे, कतै रुप्पी र कतै सारौं भनिने यी चरा पनि शत्रुबारे हल्ला गरेर सतर्क गराउनेमा पर्छन् ।
संसारभर अहिले चराका आनीबानी हेर्न घुम्न जाने चलन बढेको छ । गाउँघरमा नदेखिने चरा पहाड, खोला र जंगलमा देखिन्छन् । यिनहरूका फरक–फरक आवाजलाई मन पराइन्छ । चराहरू बिहानै सक्रिय हुन्छन् । तिनको चिर्बिर आवाजले हामी बिहान भएछ भन्ने थाहा पाउँछौँ । घरछेउमा बगैँचा वा झ्याम्म परेको रूख छन् भने त्यहाँ बिहानै भेला भएका चरा हेर्न र तिनले चिर्बिर गरेको सुन्न रमाइलो हुन्छ । बोटबिरुवाका पात, डाँठ र जमिन चहार्दै उफ्रँदै उनीहरू खानेकुराको खोजी गरिरहेका हुन्छन् । लाटोकोसेरो र हुचिलहरू दिनभर एकै ठाउँ लुकेर बस्छन्, राति–राति आहारको खोजीमा निस्कन्छन् ।
फलफूलका बोटविरुवा चराका लागि ठूलो सहारा हुन् । केही चरा फूलका रस खान्छन्, धेरैले कीराफट्यांग्रा र फलहरू खान्छन् । सिकारी चरा आफूभन्दा साना प्रजातिका चरालाई नै सिकार गर्छन् भने केहीले खरायो, मुसा र माछालाई आहारा बनाउँछन् । चील सिकारी चरा हो । यसले साना चरा र खरायो मार्छ । चीलका कतिपय प्रजाति माछा मन पराउँछन् । लाटोकोसेरोका विभिन्न प्रजाति मुसा खान्छन् ।
चराहरूले आफ्नै प्रकारले बगैँचा र खेतबारीको रेखदेख गरिरहेका हुन्छन् । उनीहरूले पात, फूल र फल खाने कीराफट्यांग्रालाई आफ्नो आहारा बनाउँदा हामीलाई थाहै नपाई सहयोग पुर्‍याइरहेका हुन्छन् । हामीमध्ये कतिपयले देखेको अंग्रेजीमा सनबर्ड भनिने कालेबुंगे चराले फूलको रस चुस्छ । यसरी रस चुस्ने चराले पराग सेचनमा सघाएर बिरुवाको फूललाई फल लाग्न सहयोग गरिरहेका हुन्छन् । सनबर्ड देख्ता फिस्टाजस्तै लागे पनि अलिकति लाम्चो, रंगबिरंगी र चुचो थोरै लामो र केही घुम्रिएजस्तो तीखो हुन्छ ।
केही चराले फल र अन्न खाइदिएर किसानलाई दुःख पनि दिन्छन् । जंगलमा पर्याप्त फलफूल नपाएपछि उनीहरू जहाँ खानेकुरा भेटिन्छ, त्यही पुग्ने गरेका हुन् । जसरी मान्छे सजिलै खानबस्न पाइने ठाउँको खोजीमा रहन्छ, चरा पनि त्यसमा फरक छैनन् । उनीहरू गुँड लगाउन र खानेकुरा पाउन सजिलो ठाउँ खोजिरहेका हुन्छन् । पोखरी खनाएर माछापालन गरेकाहरूलाई माछा खाने चराले हैरान पार्छन् ।
रैथाने चराका धेरै प्रजाति वर्षभरि नै हाम्रा वरपर रहन्छन् । कतिपय घुमन्ते पनि छन् । घुमन्तेहरू गुँड लगाएर फुल पार्न केही समय अन्तै जान्छन् । चल्ला हुर्काएर उडाएपछि फर्कन्छन् । बगैँचा ठूलो र फलफूलका बोटविरुवा प्रशस्त छन् भने त्यहाँ आउने चराको संख्या पनि धेरै हुने गर्छ । पानी भएको ठाउँमा चराहरू नुहाउन मन पराउँछन् ।