‘बालअधिकारमा नेपाल प्रतिबद्ध छ’

बाल्यावस्थामा पाउनुपर्ने अधिकारबारे ३० वर्षअघि राष्ट्रसंघमा पारित महासन्धिका आधारमा विश्वभर रहेका बालबालिकाको शिक्षा, स्वास्थ्य, वातावरण, पोषणसहितका आधार सहस्राब्दी लक्ष्य वा अन्य राष्ट्रिय स्वरुपमा समेटिँदै गएका छन् । यही पृष्ठभूमिमा बालअधिकारकी अभियन्ता हेनरिएटासँग कान्तिपुरले गरेको कुराकानी :

तपाईंले विश्वभरका बालबालिकाका लागि खुलापत्र लेखेर सुरक्षित जलवायु, स्वच्छ हावा, खानेपानीसहितका मामिलामा सरोकार राख्नुभएको छ । यसमध्ये नेपालसँग प्रत्यक्ष अर्थ राख्ने सरोकार के हुन सक्छ ?

नेपालका सन्दर्भमा बालबालिकाले पिउने शुद्ध खानेपानीको विषय सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण रहेको पाएँ । प्रदूषित वा पिउन अयोग्य पानीका कारण बालबालिकामा रोग र प्रकोप एकसाथ सुरु हुने गरेका धेरै उदाहरण छन् । यसैगरी सास फेर्न आवश्यक शुद्ध हावाको अभावले बालबालिकाको मस्तिष्कको स्वाभाविक विकास हुन नसकेको विषय उत्तिकै महत्त्वपूर्ण छ । फोहोरमैलाको उचित व्यवस्थापन नहुँदा फैलिएको संक्रमण र यसबाट प्रभावित बालबालिकाको विषय पनि संवेदनशील हुन सक्छ । फोहोरको रिसाइकल गर्ने र नयाँ उत्पादनतर्फ लाग्ने जस्ता धेरै पक्ष हामीसामु छन्, जसले समग्रमा वातावरणीय सुरक्षामा सघाउँछन् ।

बालअधिकारका सन्दर्भमा विश्वव्यापी तुलनामा नेपाल कुन स्थानमा छ भन्ने लाग्छ ?

सन् १९९२ मा बालअधिकारसम्बन्धी महासन्धिमा हस्ताक्षर गर्ने प्रारम्भिक मुलुकको सूचीमा नेपाल पनि पर्छ । नेपालले अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा जनाएको प्रतिबद्धता उत्तिकै उल्लेख्य छ । विश्व बाल दिवस (नोभेम्बर २०) का अवसरमा यो प्रतिबद्धतालाई कार्यकारी अर्थमा नेपालले कसरी लैजानेछ भन्ने महत्त्वपूर्ण कुरा हो । बालबालिकाको हक अधिकारका पक्षमा आजै काम नथाल्ने हो भने समाज एवं मुलुकको भविष्यबारे बहस गर्न पनि मुस्किल पर्छ । नेपालले मातृ स्वास्थ्य, पोषण, बाल मृत्युदर जस्ता मानक क्षेत्रमा उल्लेख्य प्रगति गरेको छ ।

शुद्ध खानेपानीको अभावमा उब्जिरहेका रोग प्रतिरोध क्षमता विस्तारमा युनिसेफले गर्दै आएको सहयोग के–कस्तो छ ?

शुद्ध पिउने पानीको पहुँचको विषय आफैंमा जटिल एवं संवेदनशील छ । यसअघिसम्म सरसफाइसहितका पक्षमा युनिसेफले जोड दिने गरेको थियो । अब भने शुद्ध पिउने पानी पनि स्वास्थ्य सरोकार र बाल अधिकारको दह्रो आधारका रूपमा जोडिएको छ । झाडापखालाको प्रकोप र नियन्त्रणका लागि अरू उपाय होइन, खानेपानीको दिगो व्यवस्थापन जरुरी छ ।

तपाईंले विश्वका बालबालिकाका लागि लेखेको खुलापत्रमा मानसिक स्वास्थ्यबारे पनि सन्दर्भ जोड्नुभएको छ । यो सरोकार युनिसेफका निम्ति किन र कत्तिको महत्त्वको छ ?

यो आजको विश्वमा देखिएको समस्या र सरोकारको महत्त्वपूर्ण पाटो हो । विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार सन् २०१६ मा भएको किशोरकिशोरी आत्महत्यामध्ये ९० प्रतिशत घटना न्यून तथा मध्यम आय भएका राष्ट्रमा बढीजसो सम्बद्ध थिए । यो सूचकांक नेपालमा पनि सानो छैन । लैंगिक भेदभाव, चरम गरिबी, यौन हिंसा, अपांगता र दीर्घरोग सहेका तथा द्वन्द्वबीच जिउनुपरेका र मानसिक स्वास्थ्यमा असर पुर्‍याउने अनुभवबाट गुज्रेका बालबालिकामाझ युनिसेफले काम गरिरहेको छ । सरुवा रोगबाहेकका स्वास्थ्य समस्यामध्ये मानसिक स्वास्थ्यले सबैभन्दा बढी आर्थिक भार सिर्जना गर्छ भनेर विश्व आर्थिक मञ्चले जनाएको छ । र, सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण उपलब्धि भनेको हाल मूलधारमा रहेको प्राथमिक स्वास्थ्य सेवामा मानसिक स्वास्थ्यलाई पनि सम्मिलित गरिएको छ ।

नेपालमा अझै पनि बाल विवाहसँगै प्राथमिक तहबाटै पढाइ छाड्ने स्थिति छ । त्यसमा पनि विशेषगरी पीडित बालिकाको संख्या बढी छ । युनिसेफले यो समस्या समाधानका लागि के गर्दै छ ?

यस्ता विषयमा सचेतना बढाउन केही मुलुकले घरदैलो कार्यक्रम गरेका छन् । शिक्षाको महत्त्व नबुझेकै अवस्थामा पढाइ छाड्ने, बाल श्रममा लाग्ने वा बाल विवाहमा जोडिने जस्ता मामिला आउने गरेका छन् । नेपालका सन्दर्भमा बाल विवाहको विकृति हटाउन युनिसेफले जनचेतनामूलक कार्यक्रम गर्दै आएको छ । यसका लागि ‘गर्ल्स एस्सेज टु एजुकेसन’ (गेट) जस्ता कार्यक्रम सञ्चालनमा छन् । गरिबीकै कारण विद्यालय छाड्ने बालबालिकाको हकमा सम्बद्ध परिवारको गरिबी निवारण र आयआर्जनका कार्यक्रममा पनि हामी एकैसाथ जोडिएका छौं ।

विश्वका बालबालिकाका लागि खुलापत्र लेख्ने क्रममा ‘तपाईंहरू आजसम्मकै कम विश्वास गर्ने पुस्ता बन्न सक्नुहुन्छ’ भनेर तपाईंले चेतवानीयुक्त सन्देश पनि दिनुभएको रहेछ, यसलाई कुन अर्थमा भन्न खोज्नुभएको हो ?

समाजसँग अन्तर्क्रिया गर्नु हरेक बालबालिकाको अधिकार हो । अहिले तपाईंहरूको यस्तो अन्तर्क्रिया इन्टरनेटमा हुन सक्ने सम्भावना प्रबल छ । अहिले धेरै बालबालिका सूचना प्रविधिको युगमा गलत सूचना र छद्म समाचार व्याप्त वातावरणमा हुर्कंदै छन् । जसका कारण सूचनाको स्रोतमा अविश्वसनीयता उत्पन्न भइरहेको छ । फलस्वरूप बालबालिकालाई इन्टरनेटमा सत्य र असत्यबीचको फरक छुट्याउन कठिन परिरहेको छ । ककसमाथि विश्वास गर्ने भनेर दुविधा बढिरहेको छ । मैले खुलापत्रमा भनिसकेकी छु– गलत सूचनाको निकै नकारात्मक प्रभाव हुने र वास्तविक जीवनमा समेत असर पुर्‍याउने तथ्य हामीलाई थाहा छ ।

उदाहरणका लागि, सामाजिक सञ्जाल तथा सन्देश पठाउने एपमार्फत खोपबारे गलत सूचना सम्प्रेषण गरिँदा भारत, फ्रान्स, फिलिपिन्ससहित उच्च र न्यून आय भएका मुलुकमा खोप लगाउन हिचकिचाहट बढेको र दादुरा समस्या फेरि बल्झिएको थियो । गलत सूचनाकै कारण बालबालिकाबाट नगद र पैसा लुट्ने, व्यक्तिगत सूचना लिने र यौन दुर्व्यवहारको सिकार हुनेसम्मका घटना देखिएका छन् । यसकारण यो सूचना प्रविधिको जगत्मा के र कसलाई विश्वास गर्न सकिन्छ भनेर पहिचान गर्न सक्ने क्षमताको वृद्धि गर्नु जरुरी छ । यसो नभएमा ‘आजसम्मकै कम विश्वास गर्ने पुस्ताको उदय हुन सक्छ’ भन्ने सन्दर्भ आएको हो ।