सामान्यतया हाम्रो शरिरलाई नियन्त्रण गर्ने दिमाग न्यून मात्राको करेन्ट (माइक्रो भोल्ट)द्वारा सञ्चालित रहेको हुन्छ । कुनै कारणवश सो करेन्टको सञ्चार धेरै मात्रामा हुन गए दिमागको निश्चित भागले नियन्त्रण गर्ने शरीरका अंगमा अचानक करेन्ट लागेझैं झट्का उत्पन्न हुन थाल्दछ । यही असन्तुलित प्रक्रिया बारम्बर भैरहने अवस्थालाई छारेरोग अर्थात् 'इपिलेप्सी' भनिन्छ ।
सबै छारेरोगका बिरामीलाई एकै प्रकारको शरीर काप्ने, बेहोस हुने जस्ता लक्षणहरु नदेखिन पनि सक्छ । कसैको आधा भाग काप्ने वा ट्वाल्ल पर्ने, हिँड्दा हिँड्दै लड्ने (ड्रप एट्याक), शारीरिक कमजोरी देखिने, आँखा पल्टाउने, फिँज काड्ने साथै कपडामा दिसापिसाब हुने लगायत लक्षणहरु देखिन्छन् । यी लक्षणहरु व्यक्ति अनुसार पनि फरक पर्न सक्छ ।
विश्वभर जनस्वास्थ्यको चासो रहेको छारेरोगको असर विश्व स्वास्थ्य संस्थाको अनुसार विश्वभर करिब ५ करोड बढी मानिसमा देखिएको छ । यीमध्ये करिब ८०% छारेरोगका बिरामी न्यून आयस्रोत तथा विकासोन्मुख देशहरुमा रहेका छ्न् । यस्तै, विभिन्न अनुसन्धान अनुसार विश्वभर प्रत्येक १ हजार जनामध्ये ४ देखि १० जनामा छारेरोग देखिने र न्यून आयस्रोत भएका देशमा प्रति हजारमा ७ देखि १४ जनामा छारेरोग देखिने गरेको पाइएको छ। न्यून आय स्रोतका साथै स्वास्थ्यको न्यून स्रोत–साधन भएको देशहरुमा छारेरोग एक किसिमको चुनौतीको रुपमा देखिएको छ । साथै यी मुलुकहरुमा स्वास्थ्यको लागि छुट्याएको बजेट विश्वव्यापी कुल बजेटको करिब १२ प्रतिशत मात्र हुने गर्दछ ।
आधुनिक युगमा विभिन्न प्रकारका अनुसन्धान, औषधि तथा प्रविधिको विकास भए पनि न्यून आयस्रोत तथा विकासोन्मुख देशमा रहेका छारेरोगका बिरामीमध्ये करिब ७५% बिरामी उपचारको दायरा तथा पहुँच बाहिर रहेको पाइएको छ । जसलाई हामी 'ट्रिट्मेन्ट ग्याप' पनि भन्ने गर्दछौं । सामन्यतया 'ट्रिट्मेन्ट ग्याप' विभिन्न कारणवश छारेरोग भएका व्यक्तिको उपचारको माध्यममा सहज वातावरण नहुनुका साथै पर्याप्त उपचार नपाउनुलाई मानिन्छ । उपचारको दायरा र पहुँच बाहिर हुने कारण धेरै रहेका छन् । जसमध्ये केही रोग पत्ता लाग्नु अगावै ट्रिट्मेन्ट ग्यापको सिकार हुन्छन् भने कोही रोग पत्ता लागेपछि ।
छारेरोगका लक्षण भए पनि बिरामी तथा परिवारलाई यो निश्चित रुपमा कुन रोग हो भन्ने पत्ता लगाउन त गाह्रो नै पर्छ । सबै छारेरोगमा एकै किसिमको बेहोस हुने मुर्छा पर्ने जस्ता लक्षण नदेखिँदा यो रोगलाई हाम्रो समाजमा सामन्य रुपमा पनि लिने गरिन्छ । साथै गाउँ समाजमा मिर्गी भनिने यो अवस्थामा कसैलाई रोगको लक्ष्यण देखिए पनि स्वास्थ्य संस्थासम्म पहुँच नहुनु, समाजमा विद्यमान अन्धविश्वास कायम रहनु जसले गर्दा रोग लागेका व्यक्तिलाई अस्पताल नलागी धामी झाँक्रीकोमा लग्नु, भूत-प्रेत लागेको संज्ञा दिइने गर्दा पनि बिरामीले सही उपचार को पहुँचबाट बञ्चित हुनु परेको छ ।
यसका साथै समाजमा रहेका जनमानसमा छारेरोगका बारे जनचेतनाको कमी हुनु, बिरामीलाई पारिवारिक साथ र हौसला नमिल्नु, बिरामी स्वयंले रोगको लक्षण भएपनि रोग नलागेझैं गर्नु, स्वास्थ्य संस्थामा रोग पत्ता लगाउने प्रविधि नहुनु, साथै स्वास्थ्यकर्मीलाई छारेरोग सम्बन्धी उचित तालिम साथै उपचार पद्धति अधावधिक नहुनु पनि यसको मुख्य कारण रहेको छ । नेपालमा छारेरोगलाई सामान्य चिकित्सकद्वारा उपचार गराइएको पाइएको छ । देशका विभिन्न ठाउँमा स्नायु रोग विशेषज्ञहरुको कमी र रोग पत्ता लगाउने सीटी, एमआरई, ईईजी जस्ता उपकरणको अभावले समयमै रोग पत्ता लाग्न सक्दैन । यसले गर्दा पनि बिरामीको संख्या र रोगको असर बढ्दो पाइएको छ । हाम्रो समाजमा यसप्रकारका रोगलाई नकारात्मक दृष्टिकोणले हेर्ने गर्दा पनि कतिपय बिरामी र उनका परिवारले रोग लुकाउनुका साथै उचित उपचारको बाटो नखोज्ने गरेको देखिन्छ ।
ट्रिट्मेन्ट ग्यापका यी कारक तत्त्व त रोग उचित तवरले पत्ता लाग्नुभन्दा अगावै देखिने कुरा हुन भने चिकित्सकले कुनै बिरामीलाई छारेरोग लागिसकेको निष्कर्षमा पुगेपछि अनि बिरामीलाई रोगको बारे परामर्श दिइसक्दा पनि धेरै बिरामीमा ट्रिट्मेन्ट ग्याप देखिने गरेको छ । विभिन्न विकासोन्मुख र न्यून आयस्रोत भएको देशमा यसको कारण हेर्ने हो भने बिरामीले छारेरोगको औषधि किन्न नसक्नु, स्वास्थ्य संस्थाको पहुँच नजिक नहुनु, औषधिको 'साइड इफेक्ट'ले गर्दा औषधि छोड्नु, औषधिले काम नगर्नु र चिकित्सकसँग परामर्शमा बिरामी नजानु, नियमित औषधि सेवन नगर्नु, पारिवारिक साथ नहुनु साथै घर परिवार र समाजबाट अपहेलित हुनु जस्ता कारण रहेका छन् । यसका साथै, बिरामी स्वास्थ्य संस्थामा नियमित उपचारमा जाँदा विशेषज्ञ चिकित्सक साथै प्रविधिको पहुँच नहुँदा पनि उपचारबीच उपचार छोडी सही तबरले उपचार नगराएको पनि पाइएको छ । यस्तै, सरकारी निकायबाट प्रदान गरिने फस्ट लाइन ड्रग तोकिए पनि त्यो सहज र सुलभ रुपमा बिरामीले प्राप्त नगर्नु पनि एउटा कारण हो ।
छारेरोग आजको सन्दर्भमा जनस्वास्थ्यको सरोकार भएको हुँदा सरकारले नै यस विषयमा ध्यान दिएर नीति तथा कार्यक्रम विकास तथा सञ्चालन गरी प्राथमिकतामा राख्नुपर्ने देखिन्छ । छारेरोग निर्मूल गर्नका लागि नेपालमा केही संघ संस्थाले विभिन्न कार्यक्रम गरिरहेका छन् । विभिन्न राष्ट्रिय, अन्तर्राष्ट्रिय, सरकारी तथा गैरसरकारी संघ सस्थासँग सहकार्य गरी अगाडि बढ्न सके ट्रिट्मेन्ट ग्याप न्यूनीकरण गर्न मद्दत पुग्ने छ । नेपालमा अझै पनि छारेरोगको पहिचान र उपचार चुनौतीपूर्ण रहेकोमा दुई मत छैन। ट्रिट्मेन्ट ग्यापलाई न्यूनीकरण गर्न उचित उपचारको अभाव, अन्धविश्वास, जनचेतनाको कमी, आर्थिक अभाव तथा सामाजिक भेदभाव जस्ता कारक तत्त्वहरुलाई निर्मूल पार्नु जरुरी छ ।
प्राथमिक निदान तथा समयमै गरिएको उपचारेले छारेरोग लोगेका बिरामी निको हुने सम्भावना अधिक रहन्छ भने करिब २५ प्रतिशतलाई छारेरोग लाग्नुभन्दा अगाडि नै रोकथाम गर्न सकिन्छ । समयमै औषधि सेवन, निरन्तर चिकित्सकसँग परामर्श गर्नाले बिरामीले यो रोगलाई बोझको रुपमा नलिइ सामान्य जीवन बिताउन सक्छन् । औषधिले नियन्त्रण नभएका छारेरोगको उपचार शल्यक्रियाबाट पनि गर्न सकिन्छ । र, यो पद्धति नेपालमै उपल्ब्ध पनि छ ।
(लेखक अन्नपूर्ण न्यूरो अस्पतालमा जनस्वास्थ्य निर्देशकका रुपमा कार्यरत छन् ।)
प्रकाशित : चैत्र १२, २०७९ १३:०९
