स्तनको स्वपरीक्षण किन ?

४५ वर्ष पुगेकी उनले सल्लाहलाई नकारिनन् । चितवन, काठमाडौं र भक्तपुरका क्यान्सर उपचार हुने अस्पतालमा जँचाइन् । तर रोग पहिचान हुन सकेन । एक महिनापछि गहुँको दानाजस्तो सानो गिर्खा पनि देखियो । यसपछि उनी दिल्ली गइन् । त्यहाँ पनि पहिलो जाँचमा रोग देखिएन । चिकित्सकले महिनावारी भएको एक सातामा फेरि आउन भने । दोस्रो पटकको परीक्षणबाट प्रारम्भिक चरणको स्तन क्यान्सर भएको पत्ता लाग्यो ।

स्तन क्यान्सरबारेका अध्ययन र यसका विशेषज्ञहरूले स्तनमा गिर्खा देखिनुलाई प्रारम्भिक लक्षण मान्छन् । नसर्ने रोग मानिने क्यान्सरको मुख्य कारक अन्तर्गत वंशाणुगत गुणलाई लिइन्छ । बढ्दो वातावरणीय परिवर्तन, खानपान तथा रहनसहनमा आएको परिवर्तनले पनि स्तन क्यान्सर हुन्छ । तर पार्वतीको जीवनमा यी कारक कति पनि मेल नखाने खालका छन् । ‘मेरो पारिवारिक पृष्ठभूमिमा कसैलाई क्यान्सर भएको थाहा छैन, स्तनपान नगराएर क्यान्सर हुन्छ भन्छन्, त्यो पनि होइन रहेछ,’ राष्ट्रिय सभामा राष्ट्रिय सरोकार तथा समन्वय समितिमा सभापति रहेकी उनले सुनाइन् । गत कात्तिकमा अपरेसन गरेर एक महिना आराम गरेपछि उनी नियमित काममा फर्केकी छन् ।

एकदमै प्रारम्भिक चरणकै हुँदा उपचारमा पुगेकाले शतप्रतिशत निको हुनेमा उनी पूर्ण विश्वस्त छिन् । यस चरणमा उपचारमा पुग्ने एकदमै कम हुन्छन् । क्यान्सर उपचाररत उनीसित अरु थुप्रै स्तन क्यान्सर प्रभावित, सरोकारवालाहरू जोडिए । ‘स्तनलाई महिलाको सौन्दर्यसित हेरिने हुँदा कति श्रीमान्ले अपरेसन गर्न नदिने रहेछन्, जीवनभन्दा ठूलो त अरू केही होइन,’ उनले समाजमा स्तन क्यान्सरप्रतिको दृष्टिकोण बदल्नुपर्ने बताइन् । पार्वतीको भोगाइ र सिकाइजस्तै पछिल्लो समय स्तन क्यान्सरको प्रवृत्ति फेरिएको छ । विशेषज्ञहरू रोग पहिचान र उपचारमा ढिला गर्न नहुने सुझाव दिन्छन् । ‘जति छिटो रोग पत्ता लगाउन सक्यो, पूर्ण रूपमा निदान गर्न सकिन्छ, धेरै फैलियो भने निको हुँदैन, नियन्त्रण मात्रै गर्न सकिन्छ,’ वीर अस्पतालकी क्यान्सर विशेषज्ञ डा. रमिला शिल्पकार भन्छिन्, ‘तर हाम्रोमा गिर्खा आएको/नआएको वास्ता गर्ने चलनै छैन ।’

अध्ययनहरूले नेपालमा ४० देखि ५० वर्ष उमेर समूहका महिलामा सबैभन्दा बढी २७ प्रतिशत, ५० देखि ६० वर्षमा २५ प्रतिशत र ३० देखि ४० वर्षमा १५ प्रतिशत स्तन क्यान्सर हुने गरेको देखाएका छन् । तर अस्पताल आएका १५/१६ देखि ९८ वर्षका महिलामा पनि स्तन क्यान्सर देखिएको छ । औसतमा प्रति २० देखि २५ महिलामा एक जनालाई स्तन क्यान्सर हुन्छ ।

क्यान्सर रोग विशेषज्ञ डा. शिल्पकार ४० वर्षभन्दा माथिका महिलाले वर्षमा एकचोटि ‘म्यामोग्राम’ (स्तन क्यान्सर भए नभएको जाँच गर्ने प्रविधि) गर्न र स्तनमा समस्या महसुस भए तुरुन्तै उपचारमा जान सुझाव दिन्छिन् । गाउँघरका स्वास्थ्य संस्थामा सहजै परिक्षण सुविधासमेत नहुने हुँदा उत्तम उपाय भनेको ‘स्वपरीक्षण’ नै रहेको उनको भनाइ छ । ‘युट्युबतिर हेरेर आइडिया लिन सकिन्छ । महिनावारी भएको ५/६ दिनपछि स्तन छाम्दा गिर्खा छ/छैन थाहा पाउन सकिन्छ,’ उनले भनिन्, ‘महिनावारी रोकिएकाले महिनामा एकचोटि जुनसुकै समयमा चेक गर्नुपर्छ ।’

क्यान्सरबाट निको भएकी अभियन्ता बन्दना खाँड महिलाले कामकाजसँगै आफ्नो स्वास्थ्य हेरचाहलाई ख्याल राख्नुपर्ने तथा रोगले नच्यापी डाक्टर कहाँ नजाने बानीलाई सुधार्नपर्ने सुझाउँछिन् । उनलाई आठ वर्षअघि ४२ बर्षको उमेरमा पहिलो चरणको स्तन क्यान्सर थाहा भएको थियो । चार महिनायता दोस्रो चरणको स्तन क्यान्सरको उपचारमा रहेकी पत्रकार एवम् लेखक अमृता लम्सालको अनुभवमा क्यान्सर प्रभावितलाई मनोसामाजिक परामर्श अति आवश्यक छ । ‘विदेशमा किमो सुरु गर्नुअघि मनोसामाजिक परामर्श दिन्छन्, यहाँ त के असर गर्छ, कस्तो पूर्वतयारी हुनुपर्छ भनेर थाहा नै दिइँदैन,’ ६० वर्षिया लम्सालले भनिन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको ‘ग्लोबोक्यान २०२०’ को रिपोर्टअनुसार महिलामा हुने क्यान्सरमध्ये पाठेघरको मुखको क्यान्सर (१९.४ प्रतिशत) पछि स्तन क्यान्सर (१७.१ प्रतिशत) दोस्रो स्थानमा पर्छ । पाँच वर्षअघि नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्ले गरेको अध्ययनले ग्रामीण क्षेत्रमा पाठेघरको मुखको क्यान्सर र सहरी क्षेत्रमा स्तन क्यान्सर बढी रहेको देखाएको छ । स्तन क्यान्सर महिला मात्रै नभई पुरुषलाई पनि हुने गर्छ । तर पुरुषको तुलनामा महिलामा स्तन क्यान्सरको जोखिम सय गुणा बढी हुन्छ । बरु पुरुषको स्तन महिलाको जति ठूलो आकारमा नहुने हुँदा महिलामा देखिने पहिलो स्टेजको क्यान्सर पुरुषमा चौथो स्टेजमा पुगेको हुन सक्छ ।

पछिल्लो समय परीक्षण र उपचार प्रविधि बढ्दै गएको हुँदा स्तन क्यान्सर पहिचान र उपचार सहज हुन थालेको छ । उपचार पद्धति बदलिएको छ । पहिले स्तन क्यान्सर हुनेबित्तिकै अपरेसन गरेर स्तन पूरै काटेर फ्याल्नुपर्छ भन्ने थियो । उपचार प्रविधिको विकासले स्तन बचाएर अपरेसन गर्न पनि सकिने भएको छ ।

नेपाल क्यान्सर अस्पताल एन्ड रिसर्च सेन्टरमा स्तन क्यान्सर कार्यक्रम निर्देशक डा. कपेन्द्रशेखर अमात्य सबैमा एकै लक्षण नदेखिने बताउँछन् । स्तन वा काखीको ठीकमुनि वा घाँटीमा गिर्खा आउनु, स्तनको मुन्टाबाट पिप बग्नु, रगत बग्नु, स्तनको छालामा रंग परिवर्तन हुनु, रातोपन हुनु, स्तनको छालामा घाउ आउनु, निरन्तर दुखाइ हुनु, स्तनको छालामा खोपिल्टो र रातोपनको विकास हुनु स्तन क्यान्सरको प्रमुख लक्षण र संकेत हुन् । ढिला बच्चा जन्माउने, स्तन नचुसाउने महिलामा स्तन क्यान्सर हुने सम्भावना बढि हुने हो, तर यिनै कारणले स्तन क्यान्सर भएको दाबी गर्न सकिँदैन ।

‘सबैमा एकनास हुँदैन, माथिका ८० प्रतिशत लक्षण स्तन क्यान्सर नहुन पनि सक्छन्, हामीलाई डर भनेको २० प्रतिशत लक्षणहरूको हो, जसले चाहिँ क्यान्सर भएको हुन सक्छ,’ उनले भने । चिकित्सकका अनुसार स्तन क्यान्सरमा प्रारम्भिक अवस्थामा देखिने लक्षण भनेको स्तनमा गिर्खा आउनु नै हो । स्तन क्यान्सर चौथो चरणसम्मको हुन्छ । प्रारम्भिक चरणमा पत्ता लागेको स्तन क्यान्सर प्रभावित १० वर्ष बाँच्ने दर ९० प्रतिशत हुन्छ । नेपालमा जुनसुकै चरणका स्तन क्यान्सर रोगीमध्ये उपचारमा आएका ८० प्रतिशतको निदान हुने गरेको पाइन्छ । सन् २०१८ मा नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद्ले काठमाडौं उपत्यका, सिरहा, सप्तरी, धनुषा, महोत्तरी, पश्चिम र पूर्वी रुकुम गरी नौ जिल्लामा गरेको अध्ययनले प्रतिलाख महिलामध्ये सबैभन्दा बढी भक्तपुरमा २४.९ प्रतिशत, काठमाडौं र ललितपुरमा २१.५/२१.५ प्रतिशतलाई स्तन क्यान्सर भएको पाइएको थियो ।