बच्चा र वृद्धवृद्धालाई न्यानो

त्रिवि शिक्षण अस्पतालका छातीरोग विशेषज्ञ डा. निरज बमले केही सातायता श्वासप्रश्वासका बिरामी आउने क्रम बढेको र त्यसमा ज्येष्ठ नागरिक अधिक रहेको बताए । उनका अनुसार घरमै अक्सिजन वा इन्हेलर लिइराखेका, दमखोकीका बिरामी, क्यान्सरको उपचार गराइरहेका, इन्सुलिन तथा औषधि खाइरहेका, रक्तचाप, मिर्गौला वा मुटुको समस्या भएका ज्येष्ठ नागरिकलाई जाडो मौसममा झन् जटिलता देखिन्छ ।

उनी त चिसो मौसममा मार्निङ वाक नजान पनि सल्लाह दिन्छन् । ‘बिहान शीत पर्छ र कुहिरो लागेको हुँदा चिसोले चाँडै समात्न सक्छ,’ उनी सुझाउँछन्, ‘दीर्घरोगीले औषधि नियमित सेवन गर्ने, तातो खानेकुरा खाने, धूमपान तथा मद्यपानबाट टाढा बस्ने, हावा पास हुने ठाउँमा मात्र हिटर ताप्ने, पूजाआजाका नाममा चिसोपानीले ननुहाउने, फलफूल तथा सागपात बढी खाने गर्नुपर्छ ।’

बालबालिका र ज्येष्ठ नागरिक चिसो तापक्रममा अरू उमेर समूहभन्दा सधैं उच्च जोखिममा हुन्छन् । तिनीहरूलाई फ्लु र जाडोसम्बन्धी अन्य समस्याबाट बचाएर सुरक्षित र स्वस्थ राख्नु आवश्यक छ । बालबालिकामा रुघाखोकी, भाइरल इन्फेक्सनको सम्भावना बढी रहन्छ भने ज्येष्ठ नागरिकमा दम बढ्ने, जोर्नी दुख्नेलगायत समस्या देखिने गरेका छन् । बालबालिकामा रुघाखोकी, दमजस्तो घ्यारघ्यार हुने, निमोनिया, झाडापखालालगायतको समस्याले बढी सताउने चिकित्सक बताउँछन् ।

ओम अस्पतालकी बालरोग विशेषज्ञ डा. रीता सिंहले विशेषगरी रुघाखोकी, ज्वरो, भाइरल डायरियाको समस्या लिएर आउनेको संख्या बढी रहेको बताइन् । श्वासप्रश्वासको संक्रमणबाट बच्न मास्क लगाउने, हात सफा राख्ने, बच्चाहरू बिरामी भएमा पर्याप्त आराम गराउनुपर्ने उनको सुझाव छ । ‘अभिभावकले दुई दिनमा ज्वरो निको भयो भन्दैमा स्कुल पठाउनुहुन्छ तर बच्चालाई पूर्ण रूपमा आराम पुगेको हुँदैन । समस्या फेरि बल्झिन सक्छ,’ उनले भनिन्, ‘उनीहरूलाई न्यानो राख्ने, मनतातो पानीले गार्गल गर्न लगाउने, तातोपानी पिलाउने गर्नुपर्छ ।’ उनका अनुसार विशेषगरी स्कुल जाने बालबालिकामा जाडोमा बढी समस्या देखिन्छ । ‘भर्खर स्कुल जान थालेका बच्चाहरू समाजसँग घुलमिल भइसकेका हुँदैनन्, छिटो बिरामी परिरहन्छन् । झाडापखाला भएमा जीवनजल तथा झोलपदार्थ बढी खुवाउनुपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘साना नानीहरूलाई पनि दिनभर घाममा राख्न जरुरी छैन । त्यसले तातोको बानी लाग्छ र जाडो सहनै नसक्ने हुन्छन् । ठिक्कको लुगा र न्यानोमा राख्नुपर्छ ।’

बालबालिकालाई बाहिर लग्नै परेमा न्यानो लुगा र मास्क लगाइदिने, झोलिलो तथा मनतातो पानी खुवाउने गर्नुपर्छ । खान नसक्ने भए, श्वास फेर्न गाह्रो भए वा उच्च ज्वरो आए अस्पताल लैजानुपर्छ । रोटाभाइरस खोप र निमोनियाविरुद्धको खोप लगाउन पनि चिकित्सकहरू सुझाउँछन् ।

परोपकार प्रसूति तथा स्त्री रोग अस्पतालकी बालरोग विशेषज्ञ एवं नवजात शिशु विभागीय प्रमुख डा. कल्पना उपाध्याय सुवेदी नवजात शिशुसँगै सुत्केरीलाई घाम लाग्ने न्यानो कोठामा राख्न सल्लाह दिन्छिन् । उनका अनुसार शिशुलाई आमाको नांगो छातीमा टाँसेर राख्दा, स्तनपान गराउँदा चिसोले हतपती समात्दैन । ‘आमाको नांगो छातीमा राख्नाले शीतांग हुनबाट बचाउँछ । स्तनपान गराउँदा आमाको तातोपन बच्चामा जान्छ, जसले गर्दा दूधबाट ग्लुकोज प्राप्त हुनुका साथै बच्चामा ऊर्जा पनि आउँछ,’ उनले भनिन् । समयभन्दा अघि जन्मेको बच्चालाई एक महिनासम्म ननुहाए पनि फरक नपर्ने उनी बताउँछिन् । ‘महिना पुगेर जन्मिएकालाई २४ घण्टा नबित्दासम्म ननुहाए हुन्छ । बच्चा फोहोर नै छ भने मनतातो पानीले पुछिदिए पुग्छ । त्यसरी नुहाइदिँदा पनि बच्चा चिसिने डर भने हुन्छ,’ डा. सुवेदीले भनिन्, ‘टाउको जहिल्यै छोप्ने तथा हातखुट्टामा मोजा र पन्जा लगाइदिने गर्नुपर्छ । यसो हुँदा शीतांग हुनबाट बच्चाहरू जोगिन्छन् ।’ हिटर भने हावा खेल्ने कोठामा मात्र बाल्न उनले सुझाइन् ।

जाडोमा विशेषगरी ६० वर्षमाथिको उमेरसमूह र दीर्घरोगी झनै जोखिममा हुन्छन् । रोग प्रतिरोधी क्षमता कम हुने, शारीरिक तथा मानसिक रूपमा कमजोर हुने भएकाले उनीहरूलाई विशेष हेरचाह गर्नुपर्ने वीर अस्पतालका ज्येष्ठ नागरिक रोग विशेषज्ञ डा. उमेश बोगटीले बताए । ‘दम भएको बिरामीलाई चिसोले झन् सताउँछ । रक्तनलीहरू खुम्चिनाले रक्तचाप अझै बढ्छ, जसले गर्दा मुटुमा समस्या आउन सक्छ,’ उनले भने । उनका अनुसार फ्लु, मांसपेशी तथा जोर्नी दुख्ने ज्येष्ठ नागरिक जाडो महिनामा थला पर्न सक्छन् । यस्तो बेला उनीहरूमा ‘हाइपोथर्मिया’ को समस्या देखिन सक्छ । ‘एकदमै चिसो हुँदा शरीरको तापक्रम घट्छ, त्यसले हाइपोथर्मिया हुन्छ । सुरुवाती चरणमा हातखुट्टा चिसो हुने, मुख सुन्निने, छाला सेतो हुँदै जाने, हल्का काम्ने, बिस्तारै बोल्ने जस्ता लक्षण देखिन सक्छन्,’ डा. बोगटीले भने, ‘जटिल भएमा हातखुट्टा बढी नै काम्ने, नियन्त्रण गर्न नसक्ने, मुटुको चाल कम हुँदै जाने, सास फेर्न गाह्रो हुने समस्या आउँछ ।’ थाइराइड, मधुमेहजस्ता रोग हुने भएकाले वृद्धावृद्धाको शरीरले सहजै तापक्रम सन्तुलन गर्न नसक्ने उनी बताउँछन् ।

ज्येष्ठ नागरिकमा डिमेन्सिया (बिर्सिने समस्या) हुने भएकाले पनि परिवारका सदस्यले विशेष सावधानी अपनाउनुपर्छ । ‘डिमेन्सिया भएको बिरामीलाई त जाडो हो कि गर्मी थाहा नहुन सक्छ । न्यानो लुगा लगाएको पनि थाहा हुँॅदैन, त्यसैले चिसो लाग्न सक्ने सम्भावना धेरै हुन्छ,’ उनले भने, ‘यस्तो अवस्थामा घरका सदस्यले ख्याल गर्नुपर्छ । समय दिनुपर्छ ।’ जाडोमा ज्येष्ठ नागरिकलाई कोठाभित्र तथा सिरकको न्यानोमा मात्र राख्नुको साटो हल्का व्यायाम गराउनु राम्रो हुने चिकित्सक सुझाउँछन् । जसले शरीरमा ऊर्जा आउनुका साथै रक्तसञ्चार चलायमान रहन्छ । ‘चिसो तथा सुक्खा हावाले गर्दा दम बढ्न सक्छ । यस्तोमा मास्क लगाउनु बुद्धिमानी हुन्छ,’ डा. बोगटी भन्छन्, ‘दमका बिरामीले मुखले भन्दा नाकले सास फेर्नु राम्रो ।’

चिसो मौसममा हावा चल्ने र मौसम पनि गुम्म हुने भएकाले ज्येष्ठ नागरिकमा ‘विन्टर डिप्रेसन’ को खतरा देखिने चिकित्सकहरू बताउँछन् । मनोचिकित्सक डा. कपिल उपाध्यायका अनुसार यो समस्याको समाधान भनेकै परिवारले प्रशस्त समय दिने र कुरा गरिराख्नु हो । गर्मीभन्दा जाडो महिनामा निराश हुने तथा डिप्रेसनका लक्षण अलि बढी देखिने गरेको उनको भनाइ छ । ‘घामको कमीले पनि मान्छेलाई निराश बनाउन सक्छ । घाम एक किसिमको डाक्टर नै हो,’ उनले भने, ‘चाहिने मात्रामा घाम, पोषण, निद्रा पुगेन र मान्छेमा तनाव भयो भने ऊ स्वस्थ हुँदैन । जाडोमा चिसो हुने, घाम पनि धेरै ताप्न नपाइने हुनाले पनि ज्येष्ठ नागरिकमा डिप्रेसन हुन सक्छ ।’

उपकरणमा सावधानी

जाडो मौसम या चिसो बढेका बेला शरीरलाई न्यानो बनाउन हिटर, कोइलालगायत विभिन्न उपकरण प्रयोग गरिन्छ । यसका अलावा पानी तताउन इलेक्ट्रिक जग, इलेक्ट्रिक रड र हिटिङ

ट्याप पनि छन् । नुहाउनका लागि गिजर पानी प्रयोग गरिन्छ भने हिजोआज धारामै तातोपानी आउने बनाउन ‘हिटिङ ट्याप’ जडान गरिन्छ । बजारमा विद्युतीयसँगै ग्यास हिटर, गिजर, एअर कुलर, फ्यान हिटरलगायत विभिन्न उपकरण पाइन्छन् । स्वास्थ्यका हिसाबले विद्युतीय हिटर र गिजरको तुलनामा ग्यासबाट चल्ने यस्ता सामग्रीको जोखिम बढी हुने विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।

जाडो महिनामा प्रयोग गरिने यी उपकरण सावधानीपूर्वक प्रयोग गर्न नसकेमा ज्यानसमेत जाने गरेको छ । चिसो छल्न राति ग्यास तथा विद्युतीय हिटर, गोबरका गुइँठा, कोइला र दाउरा बालेर निदाउँदा अक्सिजन अभावले अधिकांशको मृत्यु हुने गरेको छ । बन्द कोठामा हिटर तथा आगो बाल्दा बाहिर हावा पास नहुने तथा अक्सिजनको कमीका कारण मानिसहरू सुतेकै अवस्थामा बेहोस हुने विशेषज्ञहरूको भनाइ छ ।

कोइला, दाउरा तथा ग्यास उपयोग गर्दा निस्कने कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास सुँघ्न र महसुस गर्न सकिँदैन, जुन निकै हानिकारक हुन्छ । बिनाकुनै संकेत र लक्षण कसैको ज्यान लिन सक्ने अवस्था वा कारकका रूपमा यसलाई लिइने छाती रोग विशेषज्ञ विदेश विष्ट बताउँछन् । ग्यास बाहिर जान नपाएपछि कहिलेकाहीेँ निसासिएर अचानक मृत्युसमेत हुने गर्छ । यद्यपि बजारमा जाडो मौसम सुरु हुनुभन्दा एक महिना पहिलेदेखि नै यस्ता उपकरणको माग बढ्छ । बजारमा माग बढेसँगै यसको आयात पनि बढेको भन्सार विभागको तथ्यांक छ ।

मुलुकमा सबैभन्दा बढी विद्युत्बाट चल्ने इलेक्ट्रिक वाटर हिटर आयात हुन्छ । चालु आर्थिक वर्षको पाँच महिनामा २९ करोड ५९ लाख २५ हजार रुपैयाँ बराबरको २ लाख ६४ हजार ३९५ वटा आयात भएको छ । यस्तै, १० करोड ८४ लाख रुपैयाँ बराबरका ३० हजार २६७ वटा ग्यास वाटर हिटर भित्रिएका छन् । विद्युतीय हिटर १६ करोड ८७ लाख ८५ हजार रुपैयाँ बराबरको १ लाख १७ हजार ९९५ वटा आयात भएको विभागको तथ्यांक छ । एअर हिटर (नन इलेक्ट्रिक) १७ लाख ३४ हजार रुपैयाँ बराबरको २ हजार २४३ वटा आयात भएको छ ।

हरेक सामग्रीको फाइदासँगै बेफाइदा पनि हुने भएकाले प्रयोग गर्दा ध्यान दिनुपर्ने अर्का छाती रोग विशेषज्ञ राजु पंगेनी बताउँछन् । राति हिटर बालेर सुत्दा कोठामा कार्बन मोनोअक्साइडको मात्रा सुरक्षित स्तरभन्दा माथि बढ्छ । यसले हृदय रोग भएका, धूमपान गर्ने, ससाना केटाकेटी र वृद्धवृद्धा उच्च जोखिममा पर्छन् ।

ग्यास हिटर प्रयोग गर्दा जाडो मौसममा चिसोसँगै सुक्खा हुने भएकाले खकार सुक्ने, श्वासप्रश्वासमा समस्या आउने, खोकी लाग्ने, नाकबाट पानी बग्ने डा. पंगेनीले बताए । ‘दमका बिरामीमा खकार राम्रोसँग आउँदैन, भित्र खकार जमिरह्यो भने इन्फेक्सन हुने र निमोनियाको जोखिमसमेत बढाउँछ,’ उनले भने, ‘प्रत्यक्ष रूपमा सुक्खा हावाले छाला र आँखामा पनि असर पुर्‍याउँछ ।’ ग्यास बाल्दा निस्कने धूवाँले दम, आस्थ्मा र एलर्जीका बिरामीलाई कहिलेकाहीेँ गाह्रो हुने उनले बताए । ‘बन्द कोठामा ग्यास हिटर बाल्दा अक्सिजनको मात्रामा कमी हुने, कहिलेकाहीँ आगलागीसमेत हुन सक्ने सम्भावना हुन्छ,’ उनले भने ।

भेन्टिलेसन नभएको ठाउँमा ग्यास गिजरको प्रयोग गर्दा कार्बन मोनोअक्साइड ग्यास निस्कने र त्यसले कोठाभित्रको अक्सिजन सोस्ने विशेषज्ञ बताउँछन् । त्यसकारण नुहाउँदा नुहाउँदै अक्सिजन कम हुँदा निद्रा लाग्ने, श्वास फेर्न गाह्रो हुने र सिकिस्त अवस्थामा पुगेपछि पूर्ण रूपमा बेहोस र बान्तासमेत हुन्छ । जाडो मौसममा सकेसम्म ओइल हिटर, एअर कन्डिसन सिस्टम प्रयोग गर्न उनले सुझाए । यद्यपि यी खर्चिला हुन्छन् ।

छाला रोग विशेषज्ञ धर्मेन्द्र कर्ण जाडो मौसम यत्तिकै पनि सुक्खा हुने भएकाले आगो बाल्दा वा हिटर ताप्दा छाला थप सुक्खा हुने बताउँछन् । ‘छाला चिरा पर्छ, कत्लाहरू निस्कन्छन् र कपालमा चाया पर्छ भने त्यो छाला सुक्खा भएको भनेर बुझ्नुपर्छ,’ उनले भने, ‘सुक्खा छालामा कपडा खोल्दा चिलाउने हुन्छ । यसरी असर देखिनासाथ ध्यान दिएनौं भने थप सर्ने र नसर्ने रोग लाग्न सक्छ । सुक्खा छाला छाला रोगको घर हो ।’

जाडो महिनामा घाममा बस्न रुचाउने हुँदा अनुहारमा कालो पोतो आउने र डन्डीफोरसमेत निस्कने डा. कर्ण बताउँछन् । सुक्खा छालाबाट बच्न शरीरमा विशेषगरी कुइनो र घुँडाभन्दा तल तेल र मोइस्चराइजर लगाउनुपर्ने उनको भनाइ छ ।