काठमाडौँ — नेपालमा तिहार निकै हर्षोल्लासका साथ मनाइने चाडहरूमध्येमा पर्छ । तिहार भनेको फूल, दियो बत्ती, देउसी-भैलो र सेल रोटीको पर्व पनि हो । तिहारमा आगो बाल्ने, पटका पट्काउने, झिलिमिली बत्ती बाल्ने र सेल रोटी पकाउने क्रममा आगोले वा तातो तेलले पोलेर धेरै दुर्घटनाहरू पनि हुने गरेका छन् । यसैले पनि चाड मनाउँदा हामी निकै सजग हुनु आवश्यक छ ।

तिहारमा धेरै जना सेल रोटी पकाउँदा वा पटका पट्काउँदा तथा आगोले पोलेर अस्पतालको आकस्मिक कक्षमा आउने गर्छन् । जस्तोसुकै पोलाइमा पनि प्राथमिक उपचारको निकै ठूलो महत्त्व हुन्छ। प्राथमिक उपचारपछि यदी १० प्रतिशतभन्दा बढी शरीर जलेको वा पोलेको छ भने त्यस्ता बिरामीलाई बर्न सेन्टरमा नै उपचार गर्नु उचित हुन्छ ।

आगो वा तेलले पोलेमा कसरी प्राथमिक उपचार गर्ने?

सबैभन्दा पहिला त जो व्यक्ति दुर्घटनामा परेको छ उसलाई आगो वा तातो तेलबाट टाढा हटाउने । अरुलाई जोगाउने प्रयास गर्दा आफू पो दुर्घटनामा परिन्छ कि ? त्यो याद गर्ने । आगो लागेको अवस्थामा प्रसस्त पानी हालेर वा ब्ल्यांकेटले छोपेर आगो निभाउने । शरीरमा आगो लागेको सल्केको भए भुइँमा ढल्ने र लडिबुडी गर्ने । जलेको लुगालाई शरीरको सम्पर्कबाट हटाउने । हटाउन अप्ठेरो भए काटिदिने । शरीरमा भएको कसिलो लुगा, पेटी, औंठी, सिक्री तथा बच्चाको डाइपर खोलिदिने ।

जलेको घाउ छिट्टै सुनिन्छ त्यसैले लुगा तथा गहनाहरू छिठोभन्दा छिठो खोल्नु उचित हुन्छ । जसले रक्तसंचारमा बाधा ल्याइ थप जटिलता सिर्जना गर्न सक्छन् । जलेको वा पोलेको घाउलाई चिसो पानिले सफा गरिसकेपछि- सफा प्लास्टिक झोला अथवा र्‍यापिङ पेपरले छोप्ने । यसो गरेमा पोलेको घाउलाई हावाको सम्पर्कबाट बचाउन सकिन्छ । यसले गर्दा दुखाइका साथै किटाणुको संक्रमण पनि कम हुन्छ ।

छालाको माथिल्लो भाग मात्र जलेमा (फर्स्ट डिग्री बर्न)

फर्स्ट डिग्री बर्नमा छाला रातो भएर पोलेको महसुस भए पनि फोका वा घाउ भएको हुँदैन ।

• पोलेको ठाउँमा धाराको चिसो पानीले १५ देखि २० मिनेट पखाल्ने वा चिसो पानीमा जलेको शरिर को अंग डुबाउने । तर, आइस नलगाउने ।
  
• पोलेको छालालाई बचाउन सफा कपडा अथवा नटाँसिने खालको ब्यान्डेज लगाउने ।
• भ्यास्लिन अथवा कुनै घिउकुमारी (एलोभेरा) भएको मोइस्चेराइजेर दिनमा २ देखि ३ पटकसम्म लगाइराख्ने। यस्ता मोइस्चेराइजेरले छालामा तेलको पत्र बनाई छालामा पानी को मात्रा बनाइराख्न र पोल्न कम गर्न मद्दत गर्छ ।
• दुखाई कम गर्ने औषधि खाने । पारासिटामोल जस्ता सजिलै पाइने दुखाई कम गर्ने औषधिको सेवन गर्ने ।

छालाको माथिल्लो २ भाग जलेमा (सेकेन्ड डिग्री बर्न)

सेकेन्ड डिग्री बर्न हुँदा छाला दुख्ने, सुन्निने, रातो हुने र पानी फोका आउने हुन्छ ।

• चिसो पानीमा १० देखि १५ मिनेट जलेको अंग डुबाउने। आइस भने नलगाउने । आइसले शरीरको तापक्रम झन् घटाई दुखाइ र क्षति बढी गर्छ ।
• जलेर बनेका फोकाहरू नफुटाउने । घिउ, घिउकुमारी जस्ता तत्त्वहरु पोलेका घाउमा सिधै लगाउँदा छालामा संक्रमण फैलिन सक्छ । त्यसैले यस्ता वस्तुहरू पोलेर घाउ भएको ठाउँमा नलगाउने ।
• पोलेको छालालाई बचाउन सफा कपडा अथवा नटाँसिने खालको भ्यासेलिन ड्रेसिङ र ब्यान्डेज लगाउने ।
• जलेका बिरामीलाई 'सक' अर्थात् (पोलेर रगत कम भइ शरीरका अंगहरुमा अक्सिजनको मात्रा कम हुने अवस्था)बाट बचाउनुपर्छ। त्यसका लागि तल उल्लेख गरिएका उपायहरु अपनाउनुपर्ने हुन्छ :
  - जलेका मानिसलाई भुइँमा हात खुट्टा फिजाएर समतल रुपमा सुत्न लगाउने ।
  - खुट्टाको भागलाई सरिरबाट १२ इन्च (३० सेन्टइमीटर ) जति माथि उठाउने ।
  - जलेको भागलाई लुगा अथवा ब्ल्यांकेटले छोप्ने ।
  - जलेका बिरामीलाई न्यानो तापक्रम भएको सफा कोठामा राख्ने । त्यसो गर्दा सफा नटाँसिने खालको ब्ल्यांकेट र सफा कपडा प्रयोग गर्न सकिन्छ । तर जलेको घाउमा भने कपडा वा ब्ल्यांकेट आदी टाँसिनु हुँदैन ।

छालाको पूरै भाग जलेमा (थर्ड डिग्री बर्न)

थर्ड डिग्री बर्नमा छाला पूरै कालो अथवा डढेको जस्तो हुन्छ ।

• अरु कसैसँग सहयोग माग्ने ।
• जलेको भागलाई बचाउन सफा कपडा अथवा नटाँसिने खालको ब्यान्डेज लगाउने ।
• औंलाहरु जलेको भए त्यसलाई सफा कपडाले छुट्टाउने र एक आपसमा टाँसिन नदिने ।
• यस्ता गहिरो खालका पोलेका घाउ पानीमा नडुबाउने ।
• जलेका बिरामीलाई सकबाट बचाउने ।
• तुरुन्तै नजिकको अस्पताल लगिहाल्ने ।
  

कस्तो अवस्थामा तुरुन्त अस्पताल लग्ने ?

यदी जलेको भाग हत्केलाको आकारभन्दा बढी भएमा, 'सक'को लक्षण देखिएमा अस्पताल पुर्‍याइहाल्नु पर्छ । सकका लक्षणमा छाला चिसो हुने, पसिना धेरै बग्ने, स्वासप्रस्वासमा समस्या आउने, कमजोरी हुने हुन्छ । यसका साथै पोलेको घाउ छालाबाट भित्रसम्म फैलिएर मांशपेशी र हड्डीसम्म पुगेमा, छाला डढेर कालो भएमा, अनुहार, घाँटी, कान, यौनी, खुट्टा, जोर्नी जलेमा तुरुन्त अस्पताल लग्नु नै उचित हुन्छ ।

_{डा. पुडासैनी निजामती कर्मचारी अस्पताल (सिभिल अस्पताल) तथा भक्तपुरस्किन एन्ड कस्मेटिक सेन्टर (बीएससीसी)मा छालारोग विशेषज्ञका रुपमा कार्यरत छन् ।}