अर्घाखाँची — जहाँ सरकारी अड्डाहरू एकै ठाउँ हुन्छन्, स्थानीयवासीलाई सेवा लिन सहज हुन्छ । यही अवधारणाले अर्घाखाँची सदरमुकाम सन्धिखर्कलाई दुई पटक ऐतिहासिक नोक्सानी भयो । ९ हेक्टर क्षेत्रफलको एकै ठाउँमा रहेका सरकारी कार्यालयहरू विद्रोहीको निसानामा परे । २०५९ र २०६१ सालमा तत्कालीन विद्रोही माओवादीले सदरमुकाम आक्रमण गरेको थियो, जसमा सबैजसो कार्यालय ध्वस्त भएका थिए । तर, बिस्तारै त्यो क्षतिबाट उकासियो सन्धिखर्क । 

अहिले लुम्बिनीका पहाडी जिल्लामध्येको व्यवस्थित सहरीकरण अघि बढेको पालिकामा पर्छ यो नगर । सन्धिखर्क जिल्ला सदरमुकाम बनेको आधा शताब्दी हुन लागेको छ । २०१८ सालसम्म अर्घाखाँची गुल्मी जिल्लाअन्तर्गत थियो । मुलुकलाई ७५ जिल्लामा विभाजनपछि यो छुट्टै जिल्ला स्थापित भयो । सुरुमा दुई वर्ष ठाडा र त्यसपछि नरपानीमा रहेको सदरमुकाम २०३२ सालमा सन्धिखर्कमा सरेको हो । सदरमुकाम सर्दाको समयलाई बुढापाका अझै सम्झन्छन् ।

‘नरपानीबाट डोकोमा बोकेर कागजपत्र, फर्निचर सन्धिखर्क ल्याइएको थियो,’ ७५ वर्षीय धर्मराज अधिकारी भन्छन्, ‘धमाधम घर बनाउँदै राख्दै गरियो । बिस्तारै घर बन्दै गए, अड्डा, अदालत र कार्यालय व्यवस्थित बन्दै गए ।’ त्यतिबेला ढुंगे छानाका घरहरू थिए । आँखै सामुन्नेको खेत र झाडी अहिले बजारमा परिणत भएको देखेर अचम्म लाग्ने उनले सुनाए । ‘यसरी बजार होला भन्ने सोचेकै थिइनँ,’ उनले भने ।

त्यतिबेला सदरमुकाम नक्सांकनमा अधिकारी पनि खटिएका थिए । ‘सुरुमै हामीले घर टाढा–टाढा र गल्ली ठूलो राखेर नक्सांकन गरेका थियौं,’ उनले भने, ‘उतिबेला गाडी आइपुगेका थिएनन् । अहिले ती गल्ली धेरै फराकिला छन्, बजार व्यवस्थित बन्यो ।’ हाल सरकारी कार्यालय र टुँडिखेल रहेको स्थानमा कुमाल समुदायको बसोबास थियो । जग्गा किनेर कार्यालयका भवन बनाउन सुरु गरिएको थियो । फाँटमा फराकिला खेत, झाडी, जंगल र चौर थिए । अग्ला ठाउँमा बस्ती थिए । सन्धिखर्क र चुत्राबेसी खेतीपाती गर्ने क्षेत्र थियो ।

अर्घा र खाँची बाइसे चौबिसेअन्तर्गतका राज्य थिए । एकीकरणका सिलसिलामा दुवै पाल्पा राज्यमा गाभिए, अर्घा र खाँचीका राजा मिलेर खर्कमा सन्धि गरे । त्यही ठाउँ कालान्तरमा सन्धिखर्क नामकरण भएको हो । अधिकारीका अनुसार गाउँलेले महिना दिन लगाएर नरपानीबाट सन्धिखर्कसम्म डोको र काँधमा अड्डाका सामान बोकेर ल्याएका थिए । झाडी, जंगलसहित फाँट, बीचमा फराकिलो बाँगी खोला । सन्धिखर्कको पारिपट्टि चुत्रा भनिने झाडी थियो । अर्घा, वाङ्लालगायतका गाउँलेको बेंसी र लेक दुई ठाउँ जग्गा थिए । लेकमा बस्ने र बेंसीमा खेती गर्थे । बेंसीमा औलो लाग्ने डरले बस्दैनथे । बाँगी खोलाको पूर्वपट्टिको भूभागलाई अर्घा र खाँचीका दुई राजाले सन्धि गरेकाले सन्धिखर्क र चुत्राको झाडीसँगै बेंसी भएकाले चुत्रावेशी नामकरण गरिएको बुढापाका बताउँछन् ।

नरपानीबाट सन्धिखर्कमा सदरमुकाम सरेपछि बजारलाई व्यवस्थित गर्न मित्रलाल भुसालको संयोजकत्वमा समिति बन्यो । समितिका सदस्य थिए धर्मराज अधिकारी । त्यतिबेलाका अड्डा बसाल्न ५० रुपैयाँ प्रतिहातमा खेत किनबेच भएको थियो । सदरमुकामलाई व्यवस्थित सहर बनाउन दुई लाइन बजार बनाउने योजनाअनुसार स्यालेदेखि रतहलेसम्म लामो दूरीको लाइन बनाइएको अधिकारीले बताए । त्यसैले त अहिले बजारका गल्ली फराकिला छन् ।

चेम्बर अफ कमर्सका अध्यक्ष अशोककुमार श्रेष्ठका अनुसार सदरमुकाम सन्धिखर्कमा सरेपछि खेतीयोग्य जमिन घट्दै र बजार विस्तार हुँदै गयो । अड्डा बसेपछि कामकाजका लागि गाउँबाट सेवाग्राही आउजाउ गर्न थाले । खाजा र खाना होटल खुल्न थाले । ‘सन्धिखर्कमा सदरमुकाम सरेपछि भगवतीबाट हामी पनि व्यापार गर्न यहाँ आएका हौं,’ उनले भने । सन्धिखर्क र चुत्राबेसी बजार विकासको नक्सा बनाउँदा सुरुमै फराकिला गल्ली, चोकचोकमा सार्वजनिक स्थल राखेकाले अहिले बजार बढ्दै जाँदा पनि सहर व्यवस्थित छ । सुन्दर सदरमुकाम कायमै रहेको उनको भनाइ छ । ढल, नाली पनि सफा छन् ।

सदरमुकाम बसेको केही वर्षपछि भगवतीबाट यमराज पाण्डे सन्धिखर्कमा व्यापार गर्न झरे । ‘सुरुमा खर र ढुंगाको छानो भएका व्यापारिक घर थिए,’ उनले भने, ‘बजार विस्तारसँगै पक्की घर बनेका हुन् ।’ जिल्लाको केन्द्र भएकाले पनि बजारीकरण बढ्दो भएको उनले बताए । सन्धिखर्कको मुख्य चोकमा शान्ति बगैंचा छ । २००६ सालमा झन्डै ५० रोपनी क्षेत्रफलमा थियो । त्यतिबेला कुर गाउँका पुनाराम नेपालीले धर्म कमाइने भन्दै १ सय गाईलाई नुन खुवाएर खेत सार्वजनिक भएको घोषणा गरेका थिए । त्यसपछि आँपका रूख रोपेर शान्ति बगैंचा बनाइयो । २०३२ सालपछि बगैंचा अतिक्रमण सुरु भयो । नेपालीले दानस्वरूप सार्वजनिक गरेको बगैंचा कसैको स्वामित्वमा नभएकाले सरकारीस्तरबाट भवन बनाउने काम भएको सन्धिखर्कका स्थानीय रामचन्द्र पोखरेलले बताए ।

बगैंचा अतिक्रमण गरी सिँचाइ, सन्धिखर्क नगरपालिका, प्रहरी, आयुर्वेद, भू–संरक्षण, शिक्षा, घरेलु, अदालत, सरकारी वकिलको कार्यालय, जिसस अतिथि गृह, उद्योग वाणिज्य संघ, निर्माण व्यवसायी संघको कार्यालय र केही निजी घर बनिसकेका छन् । २०५० सालमा ६ वटा व्यापारिक सटर निर्माण र सन्धिखर्क–गोरुसिंगे सडकको ट्र्याक निर्माणपछि बगैंचाको क्षेत्रफल खुम्चिएर अहिले १८ रोपनी मात्रै छ । ‘बजारका दिनभर व्यापार व्यवसाय गर्ने र बजारमा सामान किनमेल गर्न आउने बगैंचाभित्र छिरेर केहीछिन बसेर आनन्द लिन्छन्,’ उनले भने ।

ध्वंसपछि पुनर्निर्माण

सशस्त्र द्वन्द्वकालमा दुई पटक माओवादीले आक्रमण गर्दा सन्धिखर्कमा मानवीय क्षतिसहित सबै सरकारी कार्यालय ध्वस्त भएका थिए । त्यसपछि कार्यालय भाडामा बसे । शान्ति प्रक्रियापछि सरकारी भवनको पुनर्निर्माणको काम भएको पुराना व्यापारी मित्रलाल आचार्यले बताए । ‘आक्रमणपछि त सदरमुकाममा अब बस्न पाइँदैन कि भन्ने लागेको थियो,’ उनले भने । शान्ति प्रक्रियापछि सहर फेरियो । आक्रमणअघि कार्यालय भवनहरू साँघुरा थिए । केहीका ढुंगे छाना थिए । सभाहल कच्ची थियो । अहिले ५ सयभन्दा बढी अट्ने सभा हल छ । पुनर्निर्माणका क्रममा सबै कार्यालयका भवन बनाइएको हो । अहिले व्यवस्थित भवन छन् ।

सबै सरकारी कार्यालय एकै ठाउँ भएकाले सेवाग्राहीलाई सहज छ । सन्धिखर्कको मिडियाचोकदेखि हललाइन हुँदै बसपार्कको बजार पनि व्यवस्थित छ । सबैका घरअगाडि व्यवस्थित नाली विस्तार भइरहेको छ । सरसफाइमा चिटिक्क छ । बसपार्क–पाणिनि चोक–सन्धिखर्क शान्ति बगैंचा चोक पनि व्यवस्थित छ । पछि बनेको गुन्टे खोलामा पनि बजार व्यवस्थित बनाइएको छ । प्रायः एउटै डिजाइनमा बनाइएका घर र व्यापारिक सटरले आकर्षण थपेको छ ।

उद्योग वाणिज्य संघका पूर्वअध्यक्ष युवराज श्रेष्ठले पश्चिमपट्टि चुत्राबेसी व्यापारिक केन्द्र भएको र जहाँ दुई व्यापारिक रोड रहेको बताए । मुख्य बजारपछाडि जनज्योति माविदेखि तलपट्टि र मसाल बजारको क्षेत्र शान्ति प्रक्रियापछि विस्तार भएकाले यो बजार अव्यवस्थित छ । यता शंखेटारी, पुल्चोक क्षेत्रका खेतीयोग्य जमिनमा पछिल्लो समय बजारीकरण तीव्र छ । त्यहाँ पनि रोड फराकिला नै छन् । सन्धिखर्कको कुँडेले फाँटमा पछिल्लो समय घडेरी प्लटिङ भइरहेको छ । हटारी, स्याँले, गच्छे हुँदै फुदवाङसम्म छरिएर बजार विस्तार भइरहेको छ । धेरैजसो अर्घाखाँचीकै गाउँबाट बसाइँसराइ गरी झरेका छन् । छिटपुट गुल्मी, प्यूठानलगायतका छिमेकी जिल्लाबाट पनि यहाँ बसाइँ सरेका छन् ।

सन्धिखर्क नगरपालिका प्रमुख कृष्णप्रसाद श्रेष्ठले नयाँ बन्ने बजारलाई मापदण्ड बनाएर व्यवस्थित गरिएको बताउँछन् । सन्धिखर्कलाई ग्रिन सिटीका रूपमा विकास गर्ने योजना उनी सुनाउँछन् । भित्री बजारका सडकलाई स्तरोन्नति गर्दै कालोपत्र गर्ने, सबै ठाउँमा सीसी क्यामरा राख्ने र भूउपयोग नीतिअनुसार थप विकास एवं व्यवस्थित गर्ने नगरको योजना छ । नगरपालिकाले व्यवस्थित सहरको अवधारणाअनुसार जग्गालाई १० प्रकारमा विभाजन गरेको छ । खाली जग्गालाई प्लाटिङ गर्दा मापदण्ड पालना गर्नुपर्ने नियम छ । ‘सन्धिखर्क देशकै व्यवस्थित, फराकिलो र सुन्दर सदरमुकाम हो,’ उनले भने, ‘सौन्दर्यलाई जोगाउँदै थप व्यवस्थित बनाउने काम पालिकाले योजनाबद्ध रूपमा गरिरहेको छ ।’

सडक सञ्जालको संगम

हिमाल, पहाड र तराई एकै दिन घुम्न सकिने सालझन्डी–सन्धिखर्क–ढोरपाटन सडक सदरमुकामको बीचबाट जान्छ । यो सडक निर्माण कार्य पूरा भएपछि हालको सन्धिखर्क–गोरुसिंगेबाट भन्दा ढोरपाटन सडकबाट आधा समयमै बुटवल आउजाउ गर्न सकिन्छ । मुलुकको एक मात्र सिकार आरक्ष ढोरपाटन पुग्न बाटो निर्माण पूरा भएपछि सहज हुनेछ । सदरमुकामको चहलपहल अझ बढ्ने अवस्था छ ।

पोखरा–रिडी–सुर्खेत सडकले पनि सन्धिखर्क नगरपालिकासँगै छत्रदेव र मालारानी गाउँपालिकालाई जोड्छ । लुम्बिनी प्रदेशको गौरवको आयोजना रामपुर–कपुरकोट सडक पनि निर्माणाधीन छ । सल्यानको कपुरकोटबाट रोल्पा, रुकुम, अर्घाखाँची, पाल्पा हुँदै तराई जोड्ने लक्ष्य छ । लुम्बिनी प्रदेशको राजधानी दाङ आउजाउ गर्न सदरमुकामको गच्छे–भालुवाङ सडक निर्माण जारी छ । गुल्मी र पाल्पाका स्थानीयलाई प्रदेश राजधानी आउजाउ गर्न यही बाटो उपयुक्त हुनेछ ।

सहरको जग ‘रेमिट्यान्स’

शान्ति प्रक्रियापछिका केही वर्षमा सदरमुकामका खेतीयोग्य जग्गा धमाधम प्लटिङ भए । बजारीकरण बढ्यो । द्वन्द्वको समयमा घरघडेरी किनबेच थिएन । स्वदेश तथा विदेशमा विभिन्न पेसा, व्यवसाय, रोजगारी, जागिरबाट आर्जन गरेको संकलित रकमले मुलुकमा शान्ति भएपछि धेरैले घरघडेरीमा लगानी गरे । सेवा सुविधा खोज्दै सहर झर्नेमध्ये तराई र काठमाडौं जानेमध्ये केही मान्छे सदरमुकाममै रोकिए । यहीँ घडेरी किनेर घर बनाए । घडेरी किनेपछि बैंकमा जग्गा धितो राखेर धेरैले घर बनाए । छोराछोरी निजी स्कुलमा पढाउन सहर झर्नेमध्ये केहीले सन्धिखर्कका बोर्डिङमा भर्ना गरेर पनि पढाए ।

रेमिट्यान्सका कारण घरघडेरीको मूल्य बढ्यो । २०७० सालतिर सदरमुकामका जग्गा रोपनीको २ करोड रुपैयाँसम्म थियो । ‘बजार विस्तार र जनसंख्या थपिएपछि आर्थिक कारोबार पनि उच्च भएको छ,’ उद्योग वाणिज्य संघका अध्यक्ष प्रदीप मिश्रले भन्छन्, ‘फराकिलो उपत्यका छ । अब बन्ने सहरीकरणका लागि सम्बन्धित निकायले राम्रोसँग व्यवस्थापन गरेर सुन्दरता बचाइराख्नुपर्छ ।’ शान्ति प्रक्रियापछि बढ्दो सहरीकरणका कारण निजी स्कुल, साना उद्योग, व्यवसाय धेरै खुलेको उनले बताए । सहरीकरणमा फराकिलो रोड, नाली, ढल, खानेपानीसहित सबै सुविधा हुनुपर्छ । अहिले खाली देखिएका जग्गा पनि घडेरी भएको उनले बताए ।

‘सबै राम्रो छ, अब ५० बेडको अस्पताल बनेमा तराईमा बसाइँसराइ कम हुन्थ्यो,’ युवा व्यवसायी बाबुराम भुसालले भने । शान्ति प्रक्रियापछि विदेशबाट फर्केर जग्गा प्लटिङमा लागेका भुसालले धेरै मान्छे शिक्षा र स्वास्थ्यकै कारण जिल्लाबाहिर गएको बताए । ‘राम्रो पढाइ हुने स्कुल भएमा छोराछोरी पढाउनकै लागि बुटवल र काठमाडौं जाने अभिभावक सन्धिखर्कमै रोकिने थिए,’ उनले भने, ‘तीनै तहका सरकार र जनप्रतिनिधिले यतातिर ध्यान दिनुपर्छ । युवालाई जिल्लामै टिकाउने कुरामा पनि सचेत हुनु जरुरी छ ।’

मौसम, भूगोल र बसोबासका दृष्टिले सहज भए पनि जनसंख्याको दृष्टिले अर्घाखाँची घनत्व बढेको छैन । यहाँका बासिन्दा रोजगारी र शिक्षाका लागि बाहिरिने क्रम चलिरहेको छ । स्थानीय विकास मन्त्रालयले २०७१ वैशाख २५ मा मुलुकका २ सय ८३ गाविसलाई गाभेर ७२ वटा नयाँ नगरपालिका घोषणा गर्दा साबिक सन्धिखर्क, नरपानी, खाँचीकोट, किमडाँडा, अर्घा, डिभर्ना र वाङ्ला गाउँ विकास समितिहरू समावेश गरि सन्धिखर्क नगरपालिका बनेको हो ।

पछि २०७३ मा स्थानीय तह घोषणा गर्दा पाली गाविस ९ नम्बर वडा पनि मिसाउँदा सन्धिखर्कमा १२ वटा वडा कायम भयो । १२९.४२ वर्गकिमि क्षेत्रफल रहेको यो नगरको जनसंख्यामा बढोत्तरी छैन । जनगणना २०६८ मा ४१ हजार ७१ रहेको जनसंख्या १० वर्षपछि २०७८ को गणनामा ४२ हजार ४ सय ९२ पुगेको छ । अर्घाखाँची जिल्लाकै जनसंख्यामा पनि अपेक्षित बढोत्तरी जनगणनाका तथ्यांकले देखाउँदैन । जनसंख्या घटेको तथ्यांकले देखाउँछ । २०५८ मा २ लाख ८ हजार ३ सय ९१ रहेको जनसंख्या २०६८ मा घटेर १ लाख ९७ हजार ६ सय ३२ भएको थियो । २०७८ मा अझ घटेर १ लाख ७७ हजार ८६ रहेको केन्द्रीय तथ्यांक विभागले जनाएको छ ।