शिक्षाका पथप्रदर्शक

बझाङमा विद्यालय आइपुग्नुको पनि कथा छ । जयपृथ्वीले १९६३ सालमा काठमाडौं, नक्सालस्थित आफ्नै दरबारमा सत्यवादी पाठशाला खोलेका थिए । त्यसको हेडमास्टर उनी आफैं थिए । त्यहाँ पढाइ हुने पाठ्यपुस्तक उनले नै लेखेका थिए । त्यतिबेला चारपासेलाई सरकारी सेवा प्रवेश गर्न मान्यता दिइन्थ्यो ।

पछि त्यही सत्यवादी पाठशालालाई तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेरले बन्द गरिदिने आशंकामा जयपृथ्वीले १९६९ सालमा बझाङको जयपृथ्वीनगरमा सारेका हुन् । त्यो विद्यालयले सालिन्दा एक हजार रुपैयाँ अनुदान राज्यकोषबाट पाउँथ्यो । १९७३ सालमा त्यो विद्यालयलाई बझाङ, भोजपुरको अड्डाघरमा सारियो । त्यति बेला मेरा बुबा त्यहाँको विद्यार्थी हुनुहुन्थ्यो । महिनाको ३५ रुपैयाँ तलब पाउने गरी भारतबाट रामदत्त अवस्थी नामका हेडमास्टर राखिएको थियो रे । उनी निकै राम्रो पढाउँथे तर रिस भने उनको नाकको टुप्पोमै थियो रे । साह्रै रिस उठ्यो भने विद्यार्थीलाई ‘गधा कहीँका’ भनेर गाली गर्थे रे ।

सत्यवादीलाई सरुवा भई आएको विद्यालय पनि भनिन्छ । हाल यसमा जयपृथ्वीबहादुर क्याम्पस खोलिएको छ । यो क्याम्पसमा २०३८ सालदेखि स्नातकसम्म पढाइ भइरहेको छ । दूरदराजमा रहेको बझाङ शिक्षाप्रेमी जयपृथ्वीको शिक्षाप्रतिको लगनकै कारण पहिलादेखि नै शिक्षित भएको हो । त्यसो त उनलाई नेपालकै शिक्षामा पथप्रदर्शक भन्न मिल्छ । देवशमशेरले जयपृथ्वीकै सल्लाहमा नेपालमा विद्यालयहरू विस्तार गरेका थिए ।जयपृथ्वी शिक्षाबाटै समाज परिवर्तन हुन्छ भन्ने मान्यता राख्थे ।

जयपृथ्वीले विभिन्न किसिमका पुस्तक लेखेका थिए जसमा तत्त्वप्रशंसा, पदार्थतत्त्व र मानवतावाद प्रमुख हुन् । उनले आधारभूत शिक्षासम्बन्धी अक्षरमाला, व्यवहारमाला, प्राकृत व्याकरण, शिक्षा दर्पण, स्रेस्ताबोधजस्ता किताब पनि लेखेका छन् । उनले चार दिनभित्रै अक्षरांक भन्ने किताब लेखी तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री देवशमशेरलाई बुझाएका थिए । त्यतिबेला उनले स्यावासी पाएको विष्णुप्रसाद खत्रीद्वारा लिखित किताब ‘बझाङ संक्षेप’ मा उल्लेख छ । तर राणाशासकहरूको दाउपेचका कारण देवशमशेर धपाइए । चन्द्रशमशेर सत्तामा आएपछि स्कुलहरू बन्द हुन थाले ।

जयपृथ्वी १९३४ भदौ ५ गते बझाङमा जन्मिएका हुन् । उनी जंगबहादुर राणाका भान्जा हुन् । उनको बाल्यकालको शिक्षादीक्षा काठमाडौंको थापाथली दरबारमा भएको थियो । उनले म्याट्रिकुलेसनदेखि स्नातकसम्म भारतका कोलकाता र प्रयागमा पढे । उनको विवाह चन्द्रशमशेरकी छोरी खगदिव्यश्वरीसँग १९५१ सालमा भयो । विवाहपश्चात् उनले ससुरालीबाट पश्चिमका छान्नादरा, कुन्नादरा, डिलकोटेली दरा, सटिकादरा बिर्ता पाएका थिए ।

उनी १९४७ सालमा बझाङका राजा भए । उनले राज्यभूमिको बीच, सबैलाई पायक पर्ने ठाउँमा आफ्नो दरबार र राज्य सञ्चालन गर्न अड्डाखाना स्थापना गरे । त्यो ठाउँको नाम जयपृथ्वी नगर राखे ।

उनी चिन्तनशील, अध्ययनशील र सिर्जनशील थिए । उनको स्वभाव सरल र नम्र थियो । धर्ममा उनी निकै विश्वास गर्थे । उनी अध्यात्म विद्यालाई भौतिक विज्ञानबाट खारेर चिन्तन गर्थे । राणाका भान्जा र ज्वाइँ भए पनि उनलाई राणाहरूको रबैया मन पर्दैनथ्यो । उनी प्रजातन्त्र रुचाउँथे । समाजमा परिवर्तन देख्न चाहन्थे । उनले मानवतावादी र सह–अस्तित्वको सिद्धान्त प्रतिपादन गरे । उनी भारतका अहिंसावादी नेता महात्मा गान्धी र रुसका साम्यवादी नेता भीआई लेनिनका दर्शन र सिद्धान्तसँग नजिक थिए ।

जयपृथ्वीले आफ्नो राज्यभित्रको राजपरिवारको जग्गामा समेत जोत्नेको हक कायम गराएका थिए । उनी मानव स्वास्थ्यप्रति सकारात्मक थिए । आफ्नो राज्यभित्रका जनतालाई भारतबाट स्वास्थ्यकर्मी झिकाई स्वास्थ्यसम्बन्धी चेतना जगाउँथे । आफ्नो राज्यलाई उतिबेलै खुला दिसामुक्त बनाउन उनले पहल गरेका थिए । जयपृथ्वीले आफ्नो देशमा हिन्दी र अंग्रेजी भाषाको प्रभाव पर्न लागेको देखेर गाउँघरमा बोलिने खस भाषाको व्याख्या गरी तत्कालीन श्री ३ देवशमशेरबाट यसलाई नेपालको राष्ट्रिय भाषा घोषणा गराएका हुन् ।

जयपृथ्वीले नेपालकै पुरानो पत्रिका गोरखापत्रको संस्थापक र प्रधान सम्पादक भई मुलुकमा जनचेतना जगाए । तत्कालीन श्री ३ चन्द्रशमशेरसँग बेलायत भ्रमणमा जाँदा बेलायती सम्राट् एडबर्डसँग पत्रकार तथा गोरखापत्रका प्रधान सम्पादकको हैसियतले उनले अन्तर्वार्ता लिँदा सम्राट् प्रभावित भएको बताइन्छ । त्यतिबेला राणा परिवारबाहिर कर्णेल पदभन्दा माथिको ठूलो पद दिन नमिल्ने जहानियाँ राणाशासनको नीतिगत व्यवस्था भए पनि जयपृथ्वीलाई सम्राट्ले बेलायतको अनरेरी कर्णेल पदले सम्मान गरेका थिए ।

जयपृथ्वीबहादुर सिंह न्याय र कानुनप्रेमी मात्र थिएनन्, हक्की पनि थिए । उनलाई देवशमशेरले भारदारी अड्डाको प्रमुख भारदार, प्रधानन्यायाधीशमा नियुक्ति दिएका थिए । तप्तबहादुरलाई मारेको मुद्दामा तत्कालीन बडाहाकिम कुमारजंग राणालाई सफाइ दिई जुद्धजंगलाई अपराधी ठहर गर्दा चन्द्रशमशेरले रिसाएर ‘यो पाखे ठकुरीलाई किन न्याय गर्न राखेको ?’ भनेछन् । यो वचन सहन नसकी उनले तुरुन्तै आफ्नो पद त्यागे । यही वचनको ईख लिएर आफ्नो राज्य पनि त्याग गरी उनी १९७३ सालमा प्रवासी बने ।

भारतमा रहँदा उनले बैंग्लोरमा मानवतावादी क्लब खोले । विद्वान् रवीन्द्रनाथ टैगोरजस्ता व्यक्तिहरूसँग सत्संग गरे । अमेरिका, जापान, बेलायतलगायतका देशमा मानवतावादी क्लबका शाखा खोले । मानवतावादको सन्देश बोकेर विश्व भ्रमण गरे । उनी भन्थे, ‘मेरो जात मानव हो । मेरो धर्म मानवता हो । मेरो सिद्धान्त मानवतावाद हो । मेरो अरू कुनै धर्म र जात छैन ।’ यसरी विश्वभ्रातृत्व, शान्ति र सह–अस्तित्वको सन्देश लिएर विश्व भ्रमण गर्ने पहिला नेपाली मानवतावादी जयपृथ्वी नै हुन् ।

तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति हर्बट हुवरले विश्व धर्म संघको दोस्रो महासभा आयोजना गर्नका लागि सघाइदिन दुई वर्ष अगाडि नै जयपृथ्वीलाई सिकागोमा निमन्त्रणा गरेका थिए । यो कार्यक्रमको सञ्चालन र व्यवस्थापनको सम्पूर्ण जिम्मा उनले नै लिए । महासभामा १६५ देशका सबै किसिमका धर्मगुरु र राष्ट्र प्रमुखले भाग लिएका थिए । यसै बेला सिकागो रेडियोमा उनले दिएको वक्तव्यले अन्तर्राष्ट्रियजगत्मै ख्याति कमाएको थियो । सन् १९३३ मा भएको यही धर्मसभामा धर्मनिरपेक्षता र सह–अस्तित्वको सिद्धान्त सर्वमान्य हुने गरी प्रतिपादन गरिएको थियो । त्यस बेला जयपृथ्वी संघको कार्यकारिणी उपाध्यक्ष भई विश्वमा मानवतावादी शिक्षा फैलाउन सफल भए ।

यसै विश्व धर्म महासंघको पृष्ठभूमिमा सन् १९४५ मा तत्कालीन अमेरिकी राष्ट्रपति रुजवेल्ट र बेलायतका प्रधानमन्त्री विन्सटन चर्चिलसमेतको अगुवाइमा संयुक्त राष्ट्रसंघ गठन भयो । यसरी जयपृथ्वीले विश्व भ्रातृत्व, सह–अस्तित्व र विश्वशान्तिका लागि अहम् भूमिका खेले ।

इटालीले इथियोपियामाथि आक्रमण गर्दा धेरै ठूलो धनजनको क्षति भयो । त्यसबेला जयपृथ्वी आफ्नो ज्यानको बाजी लगाएर युद्धपीडितको उद्धारमा खटिए । त्यस बेला औषधिमूलो, स्वास्थ्यकर्मी र अन्य व्यवस्थापनमा लागेको खर्च उनले आफैं बेहोरेका थिए । सेवा गर्दागर्दै उनले त्यही युद्धबन्दीसमेत हुनुपर्‍यो । यसै धपेडीले उनको स्वास्थ्य बिग्रँदै गयो । त्यहाँबाट उनी बैंग्लोर फर्किए । उनको स्वास्थ्यलाभ हुन सकेन । १९९७ असोज १ गते सधैंका लागि आँखा चिम्लिए ।

सत्कर्मका गाथाले भरिएका जयपृथ्वी राष्ट्र्रिय र अन्तर्राष्ट्रियजगत्मा सम्झिइरहनेछन् । उनको मानवतावादी नारा ‘मनो जयति यः जयति ब्रह्माण्ड’ समेत अमर छ ।