मखमली र गोदावरीको पर्व

केही वर्षदेखि यसभेगका कृषकको मुख्य आयस्रोत मखमली फूल खेती बनेको छ । ‘मखमली फूल खेतीले हामीलाई आत्मनिर्भर बनाएको छ,’ ताथलीका इन्द्रबहादुर वनमालाले भने, ‘दसैं–तिहारका लागि अन्यत्र खर्च खोज्नु पर्दैन, चाडपर्व मनाएर पनि बचत निकाल्न सकिन्छ ।’ उनले मखमली फूल खेतीसँगै भटमास, मकैलगायत अन्य जातका फूल पनि लगाएको उनले बताए ।

इन्द्रबहादुर वनमालाको पुर्खाले फूल खेती गरेर घर–घरमा पूजाका लागि फूल पुर्‍याउँथे । त्यसबापत उनीहरूले चामल, दक्षिणा पाउँथे । सोही चालम, दक्षिणाले परिवारको गुजारा चल्थ्यो । तिनैका सन्तानले अहिले मखमली फूललाई मुख्य व्यवसाय बनाएका छन् । ‘वनमालाले छोएको फूल चोखो हुन्छ भन्ने भनाइ नै छ,’ इन्द्रबहादुरले भने ।

तिहारमा दिदीबहिनीले दाजुभाइलाई कहिल्यै नओइलाउने मखमली फूलको माला लगाएर आशीर्वाद दिने प्रचलन छ । त्यही कारण मखमली फूलको मालाको माग बढेको उनीहरू बताउँछन् । ‘मखमली फूलको माला खोज्न दसैंअघिदेखि नै आइपुग्छन्,’ सुनिताले भनिन्, ‘विकल्पमा सयपत्रीलगायत अन्य फूलको माला लगाइदिने चलन पनि छ तर मखमली फूललाई विशेष मानिन्छ ।’ जेठमा रोपेको मखमली फूल साउनको सुरुवातदेखि नै टिपेर माला गाँस्ने गरिन्छ ।

प्रत्येक वर्ष यस भेगका कृषकले मखमली फूलबाट ५० हजारदेखि ३ लाख रुपैयाँसम्म आम्दानी गर्दै आएका छन् । ‘पुरुषहरू अन्य काममा व्यस्त हुन्छन्, फूल खेती महिलाले गर्छन्,’ उनले भनिन् । एक रोपनी जग्गामा लगाएको मखमली फूलको करिब ६ हजार माला बन्ने उनले बताइन् । प्रतिमाला २० देखि २५ रुपैयाँमा बिक्छ । गुन्डु र ताथलीका महिलाले वर्षमा २ हजारदेखि ७ हजार माला बेच्छन् ।

मखमली फूलको माग छठपर्वमा समेत हुँदै आएको कृषकहरू बताउँछन् । भक्तपुरको मखमली फूलको माग विदेशमा समेत उत्तिकै छ । ‘प्रत्येक वर्ष तिहारमा जापान, क्यानडा, अस्ट्रेलिया, अमेरिकालगायत देशमा भक्तपुरको माला पुग्ने गरेको छ’, मखमली फूलको माला लिन गुन्डु आइपुगेका व्यापारी दुर्गा कार्कीले भने, ‘विदेशमा बस्ने नेपालीको मागअनुसार माला पठाउने गरेका छौं ।’ उनले अमेरिका, क्यानडा, अस्ट्रेलियालगायत देशमा हजारौं माला पठाउँदै आएको बताए ।

मखमली फूलमा मेहनत गरेअनुसार आम्दानी भने उत्साहजनक नभएको किसानहरू बताउँछन् । ‘मखमली फूलको बिरुवा जोगाउनै मुस्किल पर्छ,’ दिलमाया बालाले भनिन्, ‘जरा कुहिने, डढुवा रोग लाग्ने हुनाले औषधि र भिटामिनको प्रयोग अत्यधिक गर्नुपर्छ ।’ फूल खेती गर्न मेहनत चाहिन्छ । फूल खेती प्रोत्साहन गर्न कुनै निकाय तयार नभएको उनले बताइन् ।

कृषक सन्तमाया बालाले फूलको मालामा बिचौलियाले बढी आम्दानी गरिरहेको बताइन् । ‘कृषकले लिएको भन्दा दोब्बर भाउमा बजारमा माला बिक्री भइरहेको हुन्छ,’ उनले भनिन् ।

सूर्यविनायक नगरपालिका–७ गुन्डुका कृषकले मखमली फूलसँगै सयपत्री फूल उत्पादन गरेका छन् । नगरपालिकाले फूल खेती प्रवर्द्धनका लागि गुन्डु क्षेत्रका ६ सय ८७ कृषकलाई सयपत्री फूलको बेर्ना अनुदान दिएको वडाध्यक्ष रवीन्द्र सापकोटाले बताए ।
फ्लोरिकल्चर एसोसिएसनले भने मखमली र गोदावरी फूलमा आत्मनिर्भर भएको जानकारी दिएको छ । वार्षिक १० देखि १५ प्रतिशतका दरले पुष्प व्यवसाय वृद्धि भइरहेको फ्लोरिकल्चर एसोसिएसन नेपालका महासचिव विश्वमणि पोखरेलले बताए । एसोसिएसनले प्रत्येक वर्ष ५ प्रतिशतका दरले आयातलाई प्रतिस्थापित गर्दै जाने लक्ष्य लिइएको र नेपालमै फूल उत्पादनलाई वृद्धि गर्दै लगेको जनाएको छ ।

एसोसिएसनका महासचिव पोखरेलका अनुसार २५ हजार मालाको माग छ । मखमली र गोदावरीमा आत्मनिर्भर भए पनि २ लाख २५ हजार सयपत्री फूल तिहारका लागि आयात गर्नुपर्ने उनले बताए । मुलुकमा १५ लाख ७५ हजार सयपत्री फूल उत्पादन हुने एसोसिएसनले जनाएको छ । यस वर्ष पुष्प व्यवसायी कृषकलाई प्राथमिकता दिएर ७५ हजार सयपत्री फूलको आयात घटाएको समेत पोखरेलले बताए ।

तिहारमा सयपत्री र प्रणय दिवसमा रातो गुलाब आयात गर्नुपरे पनि नेपाल मखमली, गोदावरी फूलमा आत्मनिर्भर बनिसकेको छ । व्यावसायिक रूपमा करिब ४ सय प्रजातिका फूल उत्पादन हुँदै आएको यस व्यवसायबाट ४१ हजारभन्दा बढी कृषकले प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा लाभ लिएका छन् । नेपालमा करिब १५३ हेक्टर क्षेत्रफलमा फूल खेती हुँदै आएको र ६ ७८ पुष्प फार्म तथा नर्सरी संगठित भएको एसोसिएसनले जनाएको छ ।

विशेषगरी भक्तपुर, काठमाडौं, ललितपुर, काभ्रे, सिन्धुली, सिन्धुपाल्चोक, रामेछाप, मकवानपुर, धादिङ, नुवाकोट, कास्की, तनहुँ, पर्वत, स्याङ्जा, बागलुङ, पाल्पा, रुपन्देही, कपिलवस्तु, चितवन, नवलपरासी, पर्सा, धनुषा, झापालगायतका कृषकले फूल खेतीलाई व्यावसायिक रूपमा प्रवर्द्धन गर्दै आएका छन् ।