हजुरआमाहरुको पढाइ मोह

आफन्तले अफ्ठेरो मान्छन् । गनीसरा भने यसलाई सामान्य रुपमा रुपमा लिन्छिन् । ‘उनीहरुलाई जे मन लाग्छ त्यो गर्छन् । मैले पढ्न छोड्दिन ।’ गनीसराका अनुभवमा आँखा भए पनि पढाई नभएपछि संसारै अँध्यारो हुँदोरैछ । त्यसैले जसले जे भने पनि पढाइ नछोड्ने उनले बताइन् । उनको एउटै लक्ष्य लेखपढ गर्न सक्ने हुने छ । यो पूरा गर्ने कसरतमा छिन् ।

गनीसरा सानी छँदा पढ्न पाइनन् । उतिबेला छोरीलाई पढ्नु साटो घाँस, दाउरा गर्न लगाइयो ।

गाईबाख्रा चराउनु पर्‍यो । भान्सा सम्हाल्न भन्दै सानैदेखि पकाउन सिकाइयो । किशोरी उमेरमा प्रवेश नगर्दै विहे भयो । अक्षर नचिन्दा उनले जीवनमा धेरै पटक हण्डर र ठक्कर खाइन् । रुपैयाँ नचिन्दा घर व्यवहार गर्दा र बजार जाँदा धेरै पटक ठगिइन् । ठगिएको सुनाउँदा आफन्तबाट अपमानित पनि भइन् । तैपनि चुपचाप सहेकी गनीसरालाई पढेर टाठा भएका नातिनातिनाहरुले मोबाइल र फेसबुक चलाउँदा र देश विदेशका अनौठा कुरा देखाउँदा अक्षर सिक्न रहर लाग्यो । आफ्नो रहर घरपरिवारलाई सुनाइन् । यसपछि बुढेसकालमा कक्षा एकमा भर्ना भइन् । ‘उतिबेला उमेर थियो । समयले साथ दिएन । अहिले उमेरले साथ नदिए पनि समयले साथ दियो । पढ्न थालेँ’ गनीसराले सुनाइन् । एसएलसीसम्म पढ्ने उनको धोको छ ।

४५ वर्षीया कमला कनौजे पनि कक्षा एकमै पढ्छिन् । अहिले परीक्षाको तयारीमा जुटेकी छिन् । वैशाखदेखि पढ्न थालेकी उनी नियमित विद्यालय जान्छिन् । कक्षाकार्य र गृहकार्य पनि नियमित गर्छिन् । नपढेर जीवनमा धेरै धोका खाएकाले मन लगाएर पढेको बताइन् । बुटवल मिलनचौककी कमलाका छोराछोरी पढेर जागिरे भएका छन् । नातिनातिना पनि हुर्किसके । उनीहरु निजी स्कुलमा पढ्दै छन् । यसपछि मात्रै उनलाई स्कुल जाने मौका मिल्यो । सानी छँदा पढ्न पाइएन । त्यसपछि छोराछोरी जन्माउने हुर्काउँदैमा दिन गयो ।’ कमलाले सुनाइन् ‘नातिनातिना पनि हुर्काइसकेपछि अलिकति कामको बोझ घट्यो । त्यसपछि पढ्न आए ।’ उमेर घर्केपछि भए पनि पढ्न पाएर हौसिएकी कमलाको बीएसम्म पढ्ने धोको छ । ‘पाए भने पढेअनुसारको जागिर पनि खाएर देखाउने छु’ उनले मनको कुरा खोलिन् ।

कमला र गनीसरा जस्तै साधना महिला विद्यालयको कक्षा एकमा २९ जना विद्यार्थी छन् । उनीहरु धेरैजसो हजुरआमा बनेका छन् । केही आमा छन् । त्यसमध्येकी हुन् ५७ वर्षे कौशिला थापा मगर । ३ नातिनातिनालाई हुर्काएर मात्रै उनी पढ्न आउन पाएकी हुन् । उमेर बूढो भए पनि मन बूढो नभएकाले पढ्नलाई समस्या नभएको उनले सुनाइन् । ‘महिला शिक्षित नहुँदा जति काम गरे पनि सक्षम नभइँदो रै'छ’ कौशिलाले भनिन् ‘त्यसैले बुढेसकालमा भए पनि पढ्न आए ।’

हजुआमा र आमा भएकाले घरपरिवार र छिमेकमा हुने धार्मिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापमा भाग लिनै पर्छ । यसैले बेलाबेलामा अनुपस्थित हुनुपर्ने उनीहरुको बाध्यता छ । यस्तो बाध्यताले छुटेको पढाइलाई उनीहरु अतिरिक्त कक्षा लिएर पूरा गर्छन् । कक्षामा पनि निकै मेहनत गरेर पढ्छन् । उपलब्धि हासिल गर्न अंक र अक्षर सिक्न निकै ध्यान दिएका छन् । सानो उमेरमा भन्दा पाको उमेरमा सिक्न कठिन हुँदोरहेछ । निमित्त प्रधानध्यापक तेजकुमारी लुइँटेल भन्छिन् ‘तैपनि आमाहरुले मेहनत गर्नुभएको छ । उपलब्धि राम्रो छ ।’

सानो उमेरमा अक्षर चिन्नै नपाएका, विहेबारी लगायतका कारण पढाइ बीचमै छोडेका बुटवल र आसपासका आमाहरुका लागि साधना महिला विद्यालय अहिले वरदान नै बनेको छ । घर नजिकै महिला विद्यालयखुलेपछि आमा मात्रै होइन हजुरआमा बनेका निरक्षर पनि पढ्न गएका छन् । बीचमै पढाइ छोडेका किशोरीले पुन: पढ्न थालेका छन् । कालो अक्षर भैंसी बराबर भएकाहरु अक्षर चिन्न र हरहिसाब गर्न जानेपछि आफ्नो घरव्यवहार सजिलोसँग चलाएका छन् । केहीले जागिर खान र व्यवसाय समेत गर्न थालेका छन् । त्यसमध्येकी हुन् सीता हमाल । छोराछोरी हुर्काएर पढ्न आएकी उनले एसएलसीपछि अहिले विटिआइमार्फत टेक्नीकल इस्टिच्युटमा जागिर गर्छिन् ।

निरक्षरता र अधुरो शिक्षाले महिला विभेद भएको देखेपछि शिक्षाबाट महिला सशक्तिकरण गर्न १० वर्षअघि साधना महिला विद्यालय स्थापना भएको हो । ५० जना महिलाले सार्वजनिक गुठीद्वारा सञ्चालन गरेको विद्यालय अहिले सामुदायिक बनेको छ । कक्षा १० सम्म पढाइ हुन्छ । अहिलेसम्म १ हजार ३ सय पढ्ने अवसर पाएको विद्यालयमा हाल १ सय ३५ महिला अध्ययनरत छन् । ५ वर्षअघिदेखि एसएलसी परीक्षामा सहभागी विद्यालयबाट अहिलेसम्म २९ जना आमाहरुले एसएलसी उत्तीर्ण गरेका छन् । त्यसमध्ये २४ जनाले उच्च शिक्षा पढ्न थालेका छन् । चारजनाले जागिरसमेत पाएका छन् । महिलाहरुले सार्वजनिक गुठीद्वारा सञ्चालन गरेको विद्यालयलाई सामुदायिक बनाउन सरकारले अहिले पूर्व प्रावि तह अर्थात् कक्षा ४ सम्मको स्वीकृति दिएको छ । यसबापत एकजना शिक्षक उपलब्ध गराएको छ । अन्य १० जना शिक्षक र एकजना कार्यालय सहायकलाई सहमतिमा विद्यार्थीबाट केही शुल्क लिने र पारिश्रमिक दिने गरेको छ ।

विद्यालयमा दुईथरी विद्यार्थी छन् । त्यसमध्ये एकथरी कालो क समेत नजान्ने आमाहरु छन् । उनीहरु घरमा छोराछोरी विद्यालय वा कलेज र श्रीमान्‌लाई कार्यालय पठाएर फुर्सदमा विद्यालय आउने गरेका छन् । यस्ता आमाहरु सानो कक्षामा छन् । अर्कोथरी विपन्नताका कारण पढाइ बीचमै छोडेका वा घरेलु श्रमिकका रुपमा काम गर्न बाध्य किशोरीहरु छन् । उनीहरु घरमालिकलाई दिउँसो केहीबेर फुर्सद दिन आग्रह गरेर विद्यालय आएका हुन् । घरेलु मजदुर किशोरीहरु निमावि र मावि तहमा बढी छन् । दुवैथरी विद्यार्थीको फुर्सदलाई लक्षित गरी बिहान ११ देखि ३ बजेसम्म विद्यालय सञ्चालन गरिएको छ । गृहिणी महिला वा घरेलु मजदुर किशोरीहरु बिहान घरमालिक वा उनका छोराछोरीलाई अफिस वा विद्यालय पठाएर र साँझ उनीहरु घर नफर्कंदै पुगुन् भनेर यसो गरेको शिक्षक विष्णु केसीले बताइन्।

विद्यालयकी अध्यक्ष सावित्रा अर्याल शिक्षा नहुँदा आत्मनिर्भरता रोजगारी र अवसरका धेरै बाटो बन्द भएको देखेपछि महिला विद्यालय खोल्न प्रेरणा जागेको बताउँछिन् । यसपछि महिलाले मात्रै पढ्ने विद्यालय खोल्ने र पढ्न नपाएका र पढाइ पूरा गर्न नपाएका महिलालाई पढ्ने अवसर जुटाइदिने सोचले समूह बनाएर काम थालेको उनले सुनाइन् । सुरुमा महिलाहरुले विद्यालय खोल्ने योजना सुनाउँदा मागी खाने भाँडो बनाउन लागे भन्दै धेरैले गिज्याएका थिए । विद्यालय सञ्चालनको स्वीकृति जुटाउन शिक्षा विभाग र मन्त्रालयमा समेत निकै मेहनत गर्नुपरेको थियो । ‘जसले जे भने पनि हामी अडिग थियौं ।’ विद्यालय खोल्दा खेरीको अनुभव सुनाउँदै अध्यक्ष अर्यालले सुनाइन् ‘अधुरो शिक्षा पूरा गरौं पढ्नलाई उमेरले छेक्दैन भन्ने नारा बोकेर विद्यालय खोलेका हौं । यसलाई धेरै महिलाहरुले प्रमाणित गरिदिएका छन् ।’ औंठा छाप लगाउन विवश महिला सभासदहरुदेखि रुपैयाँ नचिनेर ठगिएका धेरै महिलाहरु भएका बेला बुढेसकालमा यहाँ पढेका धेरैले नयाँ जीवन पाएका छन् । विद्यालयमा महिलाहरुको आकर्षण बढेपछि विद्यालयले २ तले नयाँ भवन बनाएको छ । बुटवल उपमहानगरपालिकाले उपलब्ध गराएको जग्गामा भवन बनाउन स्थानीय निकाय, संसद विकास कोष लगायतले सहयोग गरेका छन् ।

साधना महिला विद्यालय जस्तै अधुरो शिक्षा पूरा गर्न पाका महिलाका लागि खोलिएका महिला विद्यालय नेपालमा ६ वटा छन् । काठमाडौं बाहिर भने एउटा मात्र बुटवलमा छ । यस्ता विद्यालयहरुमा आमा उमेर समूह झण्डै तीन हजार र हजुरआमा समूहका झण्डै तीन सय विद्यार्थीहरुले अध्ययन गरिरहेका छन् । अघिल्लो वर्ष काठमाडौंबाट माओवादी नेता मोहन वैद्यकी पत्नी सुष्मा वैद्य एसएलसी उत्तीर्ण गरिन् । एमाले पूर्वसभासद शान्ता चौधरीले कक्षा ८ उत्तीर्ण गरेबाट पनि अनपढ हजुरआमा र आमाहरुले धेरै प्रेरणा लिएका छन् ।