‍नाट्य महोत्सवमा 'कुभिण्डोको कथा'

साझा अनुभूति एक्कासी उनको मुखबाट फुत्किएपछि सबै मुखामुख गर्छन् । त्यतिकैमा दर्शकदीर्घामा उभिएका अभिनेता दयाहाङ राई बोल्छन्,'यो टाउको मात्र निहुरिनुपर्ने डोको हो के !' ‍। हाँसोको खित्का छुट्छ । मण्डला नाटकघरभित्र प्रवेश गर्दा देखिएको दृश्य हो यो ।

मंसिर ९ देखि मण्डलामा सुरु हुने 'दोस्रो नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय नाट्य महोत्सव'मा प्रिमियर हुने यो नाटक 'कुभिण्डोको कथा' हो । दयाहाङसँगै विकास जोशीले नाटकको निर्देशन गर्दैछन् । सोमबार मण्डला पुग्दा कलाकारहरू रिहर्सलमा व्यस्त देखिन्थे । कोही डायलग दोहोर्‍याउँदै थिए, कोही नयाँ प्रप्ससँग भिज्ने कोशिसमा देखिन्थे । मञ्चको छेउमा बसेका वाद्यवादक, संगीत बजाउनमै मस्त । सेट डिजाइनका जिम्मा पाएकाहरू मञ्च निर्माणमै व्यस्त । अभिनेता दयाहाङलाई भने कलाकारको अभिनयदेखि संगीत समूह, सेट डिजाइन, प्रप्स हेर्न भ्याइनभ्याइ थियो । 'नाटकको रिहर्सल कति सकियो त? अस्तव्यस्तताबीच गफिन बसेका दयाहाङले जवाफमा भने,'ब्लकिङ सकियो, अब पोलिस गर्नुछ । म्युजिक, प्रप्स, कस्ट्युमसँग काम भइरहेको छ ।'

'कुभिण्डोको कथा' मण्डलाले केही समय अगाडि आयोजना गरेको लेखन कार्यशालाबाट छनौट गरिएको हो । 'कुभिण्डोको कथा'लाई प्रनिश मगरले लेखेका हुन् । मगर समुदायको लोक कथामाथि आधारित यस नाटकले अस्तित्व र सह-अस्तित्वको कुरा उठाएको छ । मगर समुदायको भुमें पुजामा नातिनीको एउटा जिज्ञासा मेट्न हजुरआमाले सुनाउने लोक कथा नै 'कुभिण्डोको कथा' हो । यो कथामा नाटक तयार पार्न दयालाई खासै प्रयाप्त समय थिएन । उनी प्रकृतिसँग नजिक हुन रुचाउने । कथा पनि प्रकृति सम्बन्धित भएकै कारण छोटो समयमै निर्देशन गर्न तयार भएको दया सुनाउँछन् । 'मेरो जुन कार्य क्षमता छ त्यसभित्र पर्ने किसिमको नाटक हो यो । थोरै समयमा सजिलो तरिकाले तयार गर्न सक्ने नाटक मैले रोजें । सहज तरिकाले गम्भिर कुरा भनिएको नाटकमा । भयंकर नयाँ गर्ने भनेर यो रोजेको होइन,'उनले भने,'फरक क्षमता भएका व्यक्तिहरूलाई समाजमा कसरी हेरिन्छ, उनीहरूलाई कसरी हेर्नुपर्ने हो भन्ने कथालाई प्रनिशले कुभिन्डोसँग जोडिदिएको छ । प्रकृतिमा हरेक जिवजन्तुको भूमिका छ भन्ने दृष्टिकोणबाट कथा भनिएको छ । प्रकृतिसँग सम्बन्धित हुने बित्तिकै मलाई मज्जा लाग्छ । गाउँ-ठाउँमा हुर्केर होला, प्रकृतिसँग नजिक अनुभव गरिहाल्छु ।'

खासमा दयाले 'मितज्यू', 'क्लब सेभेन 'झ्यालिञ्चा', 'जालिनी'पछि नाटक नगरेकै ३/४ वर्ष भइसकेको थियो । निर्देशनमा फर्कन चाहन्थे । कथाहरू पढ्दै पनि थिए । त्यतिकैमा प्रनिशको कथाले मन छोयो, निर्देशन नगरि बस्न सकेनन् । सँधै अरुको एक्सन/कटमा अभिनय गर्ने दयाले निर्देशनमा पनि रमाउन जानेका छन् । निर्देशन उनका लागि नयाँ कुरा सिक्ने ठाउँ पनि हो । 'निर्देशन गर्दा कलाकारहरूको बडी ल्याङ्गवेज र इमोसनमा कसरी काम गरिरहेको छ भन्ने टेक्निकहरू सिक्न पाइन्छ,'उनी भन्छन्,'कलाकारका हिसाबले आफूले गाह्रो अनुभव गरेको कुरालाई म यता सहज बनाइदिन्छु । कतिपय समय कलाकार थकित हुन्छ, दिमागमा केही कुरा नै आइरहेको हुँदैन । एकछिन ब्रेक भइदिए हुन्थ्यो भन्ने लाग्छ । त्यसैले म कहिले उनीहरूलाई ब्रेक चाहिन्छ भनेर सोध्छु । ब्रेकपछि उनीहरू उर्जाशिल भएर आउँछन् ।'

रंगमञ्चमा विविधता

महोत्सवलाई यस पटक विविधताको उत्सवका रुपमा पनि मनाइँदैछ । 'कुभिण्डोको कथा'मा पनि त्यसको अभ्यास भएको छ । दयाका अनुसार नाटकका लागि अडिसन आह्वान गरेर नै कलाकारहरू रोजेको हो । कलाकारहरूमा पनि विविधता देखियोस् भन्ने उनी चाहन्थे । नृत्य र संगीतमा दख्खल राख्नेहरू पनि छनौट समूहको रोजाईमा पर्‍यो । झापादेखि महेन्द्रनगरसम्मका कलाकार नाटकमा देखिँदैछन् । 'यसरी फरक ठाउँका, फरक समुदायका कलाकार राख्दा उनीहरूको भोगाईबाट सिक्न पनि पाइन्छ । काम पनि राम्रो हुन्छ भनेर उनीहरूलाई रोज्यौं,'कफी पिउँदै भने,'हुन त नाटकमा मगर समुदायकै कलाकार धेरै हुनु भएको भए राम्रो हुन्थ्यो होला । तर, उनीहरको सँस्कृति मगरले समुदायले मात्रै बुझेर भएन । सँस्कृति भनेको त हाम्रो सबैभन्दा ठूलो सम्पत्ति हो । त्यसलाई बचाउने काम कलाकारहरूकै हो ।'

'कुभिण्डोको कथा' गर्दै गर्दा मगर सँस्कृतिलाई अलिकति नजिकबाट बुझ्ने मौका पाएकोमा दया खुशी छन् । फिल्मको दाँजोमा विविधता रंगमञ्चमा देखिने गरेको दयाको दाबी छ ।'विविधता त आवश्यक नै छ, त्यसैले त हो मजबुत बनाउने । खुवालुङ, चोरको सोर आउँदा दर्शकमा स्वीकार्य पनि भयो । तर, फिल्म क्षेत्रमा हामीले गरेको फिल्मलाई क्षेत्रीयको ट्याग लगाइदिन्थ्यो । फिल्ममा अझै विविधता स्वीकार्न मुस्किल छ,'उनी तर्क गर्छन्,'युवा कलाकारले गरेको फिल्मलाई मात्र लभस्टोरी हो भन्ने सोच छ । तर, प्रेम त जुनसुकै उमेरमा पनि हुनसक्छ । सोचाइमा पनि त्यस्तो विविधता भेट्याइँदैन । नुमाफुङलाई लिम्बू फिल्मको ट्याग लगाइदियो । कब्बडीको पहिलो लुक्स सार्वजनिक हुँदा जातीय फिल्म हो दर्शक आउँदैन भनिदिन्थे ।'

‍दयाको 'कुभिण्डोको कथा'सँगै महोत्सवमा अन्य पाँच नेपाली नाटक मञ्चन हुनेछन् । विश्वभरका ६ नाटक प्रस्तुत हुनुका साथै भारतीय अभिनेत्री शबाना आजमीको मास्टरक्लास हुनेछ । अन्तर्राष्ट्रिय नाट्यमहोत्सव गर्न आर्थिक अभाव देखिन्छ । सहयोकका लागि मण्डला समूह महानगरपालिका, नगरपालिका धाइरहेका छन् । सँस्कृति मन्त्रालयहुँदै अर्थमन्त्रालय पनि पुगे । नाट्यमहोत्सवको अनुमानित बजेट १ करोड ५० लाख हो । तर, अहिलेसम्म काठमाडौं महानगरपालिका र बूढानीलकण्ठ नगरपालिकाले सहयोग गर्ने घोषणा गरेका छन् । खासमा महोत्सवका लागि 'सिभिल पिस सर्भिस'ले ६० प्रतिशत लगानी गरिदिने र बाँकी मण्डलाले नै स्रोत जुटाउनुपर्नेछ । महोत्सव तयारी गरिरहँदा अहिले आयोजकलाई आर्थिक कुराकै चटारोले सताएको छ ।

'पहिला गर्दा आर्थिक सहयोग ठूलो थियो । त्यतिबेला काठमाडौंमा भएका सबै रंगमञ्चले संयुक्त आयोजना गर्दा सजिलो भयो । कम बजेटले व्यवस्थापन गर्न सकिँदैन । यहाँको महानगरपालिका, नगरपालिकासँग समन्वय गर्दैछौं । चुनावको चटारोले कठिन भइरहेको छ,'दया सुनाउँछन्,'अहिलेसम्म पुगेका ठाउँहरूमा यो विषयमा अहिलेसम्म सोचेका रहेनछौं, भविष्यमा सोच्नेछौं भन्ने खालका कुराले पनि हामीमा उर्जा त मिलेको छ । उहाँहरू झक्झकिनु भएको रहेछ ।'

यो पटक नाट्य-महोत्सवमा अन्य नाट्य संस्था जोडिएको देखिँदैन । विविधताको कुरा उठाइरहँदा नाट्य-महोत्सव नै मण्डलाको जस्तो मात्र देखियो, त्यस्तोमा अन्यले अपनत्व नै महसुस गर्ने भएनन् नि होइन ?

'नाट्य महोत्सव आम दर्शकमा पुग्न नसक्नुको कारण चुनाव हो । पहिल्येजसरी अन्य नाट्य संस्था जोडिन नसक्नुको कारण कोभिड हो । कोभिडले हामीलाई थलायो, हामीलाई इन्डिभिज्यूअल बनायो । पूरानो टिमसँग कुरा गर्दा पनि कोभिडपछि आफ्नै संस्थालाई जोगाउन गाह्रो परिरहेको बेला महोत्सवमा दोब्बर उर्जा खर्च हुने कारण देखाउँदा हामी एक्लैले यो आँट गर्‍यौं,' दयाले जवाफमा भने,'मिलेर गर्दा हामीले एउटा कुरा सिक्यौं । एक्लै गर्दा अर्को कुरा सिक्छौं होला । यो पनि सिकाइ हो ।'