महामारीमा ‘संगीत थेरापी’

मानिसहरू घरभित्रै गुम्सिएका छन् । यस्तोमा मानसिक शान्ति बिथोलिने जोखिम पनि उत्तिकै रहन्छ । त्यसैले विज्ञहरू शारीरिक तन्दुरुस्तीसँगै आत्मबल पनि दह्रो बनाउन सुझाइरहेछन् । तर, आत्मबल बढाउने कसरी ?

‘संगीत पनि आत्मबल बढाउने बलियो माध्यम हुन सक्छ,’ गीतकार कृष्णहरि बराल भन्छन् । उनका अनुसार संगीतमा मनको गहिराइसम्म पुगेर भावनालाई तरंगित बनाउने शक्ति हुने भएकाले यसले मानसिक स्वास्थ्य तन्दुरुस्त राख्न पनि भूमिका खेल्छ ।

त्यसो त संगीतको ताल र धुनमा नझुम्ने मनहरू विरलै हुन्छन् । साधकहरूले त्यसलाई विज्ञ–दृष्टिले हेर्छन्, श्रोताहरूले केवल मनोरञ्जन लिन्छन् । फरक यत्ति हो ।

लामो सांगीतिक यात्रामा बरालले मनहरूलाई झकझक्याउने थुप्रै राष्ट्रिय, आधुनिक गीत तथा गजल सिर्जना गरिसकेका छन् । शब्द र ध्वनि जुनसुकै माध्यमले भए पनि संगीतलाई मनसँग जोडे मानसिक स्वास्थ्यलाई अनुकूल हुने उनी बताउँछन् ।

सर्जकको खुबी नै हो, समयअनुसारको अनुभवलाई शब्दमा उतार्नु । बरालले यो परिस्थितिलाई आफ्नो सिर्जनामा यसरी ढालेका छन्–

‘अँध्यारो छ भित्र, अँध्यारै छ बाहिर

मेरो जिन्दगीमा खुसी छैन सायद

सबै भन्दछन् घामछायाँ हो जीवन

म भन्छु तर यो पनि हैन सायद...।

‘कोरोनाको त्रास र लामो लकडाउनले मानिसको जीवन अस्तव्यस्त भएको छ, अँध्यारोले मानिसहरूको खुसी विलय हुन थालेको छ,’ उनले भने, ‘यस्तो परिस्थितिमा संगीत नै एक मात्र सहारा हुन सक्छ ।’

संगीतकार राजु सिंह संगीतलाई ध्यान र साधनाका रूपमा लिन्छन् । उनी भन्छन्, ‘म चुप लागेर बस्दा पनि संगीतसँग हुन्छु, उत्साहमा संगीतको तालमा रमाउँछु दुःख–आवेगमा यसकै सहरामा भुल्ने गर्छु ।’ सिंहको बुझाइमा संगीत जीवनलाई सही मार्गनिर्देशन गर्ने र पाठ सिकाउने अलौकिक शक्ति हो । स्वास्थ्यका दृष्टिले हेर्ने हो भने यो एउटा योग नै हो ।

अर्का संगीतकार तथा गायक तिलकसिंह पेला संगीतलाई नैराश्यबाट छुटकारा दिलाउने सशक्त माध्यम मान्छन् । ‘मन र शरीरलाई एकत्रित गराउन संगीतले थेरापीको काम गर्छ,’ उनले भने, ‘मानिसको खालिपनमा सांगीतिक धुनले आनन्द भरिदिन्छ ।’

मानिसले विभिन्न प्राकृतिक विपत्तिको सामना गरिरहनुपर्छ । यस्तोमा मानसिक स्वास्थ्य बिथोलिन नदिन संगीतले महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने पेलाको बुझाइ छ । पहिले प्रायः समय प्रशिक्षार्थीहरूसँग बिताउने उनी अहिले पनि आफूलाई एक्लो महसुस गर्दैनन् । संगीतको धुनसँगै दिन बित्छ । ‘म अधिकांश समय संगीतमै रमाउँछु । मलाई यसैमा आनन्द मिल्छ र आत्मालाई छुने गर्छ’, उनी भन्छन् ।

गीतकार बराल संगीत प्रकृतिबाट पनि सुन्न सकिने बताउँछन् । ‘चराचुरुंगीको चिरबिर, खोलानाला, झरना, विभिन्न वस्तुका आवाजबाट पनि मानिसले संगीतका धुन सुनिरहेका हुन्छन्,’ उनले भने, ‘प्रकृतिका यी धुनले पनि मानिसको पीडामा धेरै राहत मिल्न सक्छ, अहिलेको सबैभन्दा उत्तम विकल्प नै संगीत हो ।’

बरालकै धारणामा सही थप्दै गायक तथा संगीतकार राजनराज शिवाकोटी संगीतलाई समयविशेषमा सिर्जना गरिएको धुनमा मात्र सीमित गर्न नहुने बताउँछन् । उनको बुझाइमा मानिसले दुःख पर्दा, खुसी र उत्साहमा पनि संगीतको सहारा खोजिरहेको हुन्छ । लकडाउनमा पनि आफूलाई संगीत सिर्जना र गीत रेकर्डिङमा ‘इंगेज’ राखेका शिवाकोटी भन्छन्, ‘संगीत मनलाई छुन सक्ने र मानसिक सन्तुलन कायम गर्न सक्ने माध्यम हो । त्यसैले अहिले फुर्सदमा पनि यसैको सहारामा छु ।’

संगीतकार सिंह संगीतको कुनै सिमाना नहुने भएकाले यो जीवनका अनुभूति बटुल्ने र विश्वपरिवेश नियाल्ने माध्यमसमेत रहेको ठान्छन् । नेपाली गीतसंगीतले माटो सुहाउँदो स्तरसँगै विश्वमा पनि जानुपर्ने उनको राय छ । ‘संगीतलाई जति फराकिलो र स्तरीय बनायो त्यति नै यसमा चिन्तन र जीवनको शान्ति मिल्छ,’ सिंहले भने ।

गीतकार बरालले उनको कुरामा सही थपे, ‘संगीतको सामर्थ्यले मनको आवेगलाई नियन्त्रण गर्दै सत्य भावनात्मक कुरा जागृत गराउन सक्छ ।’