(बाँके) — वनभोज खाएपछि तन्नेरीहरू डेग बजाउँदै नाच्न थाले । थारू समूहकी मुखिया (बड्गर) कमला थारूले भने एकाएक मादल छोपिन् र अलि पर गएर बजाउन थालिन् । उनले बजाउँदै गर्दा अरू पनि वरिपरि झुम्मिए । उनकै तालमा ताल मिलाउँदै नाच्न थाले । नाचसँगै उनीहरूको मुहारमा हाँसो झल्किन थाल्यो । ‘दिल खोलेर हाँस्छे थरुनी, मज्जाले नाच्छे थरुनी,’ थारू लबजमा कमलाले ठट्टा गर्दै भनिन्, ‘थारू समुदायमा महिलाको जीवनशैली बेग्लै छ । नाच्न, गाउन, हाँस्न, रमाउनसँगै काम गर्न कुनै सामाजिक छेकबार छैन ।’
शनिबार राप्तीसोनारी गाउँपालिकास्थित ढकेरीमा वनभोज खान आएका थारू समुदायका महिलाले आफ्नो जीवनशैली रोचक तरिकाले पस्किए । वनभोज स्थलमा अरू थुप्रै सुमदायका थिए तर परम्परागत पहिरनमा सजिएका थारूको वनभोज खाने दृश्यले सबैको मन लोभिएको थियो । बासगढी नगरपालिका–५ हाउपुरका उनीहरू बर्दियाबाट वनभोज खान राप्तीसोनारी आएका थिए । तिहारमा देउसीभैलो खेलेर जम्मा भएको रकमले वनभोज खान आएको कमलाले बताइन् । उनका अनुसार वनभोज खानुले सामाजिक सद्भावना र एकअर्काबीच सामीप्यता जगाउँछ । गाउँकी मुखिया भएको नाताले उनले सबैको मनसाय बुझेर वनभोज गर्नु आवश्यक ठानेको सुनाइन् ।
महिला बडगर थारू समुदायमा कमै भेटिन्छन् । उनले यो अवसर श्रीमान् बितेपछि पाएकी हुन् । दुर्घटनामा परेर कमलाका श्रीमान् पाँच वर्षअघि बिते । त्यसपछि पारिवारिक जिम्मेवारीसँगै गाउँको मुखियाको पदसमेत उनले सम्हाल्नुपर्यो । पहिलो वर्ष नेतृत्व कसरी गर्ने विषयमा सिक्न उनलाई गाह्रो भयो । त्यतिबेला गाउँका सबै आफन्तले साथ दिए । ‘प्रत्येक वर्ष गाउँले मलाई नै मुखिया चुन्दै आएका छन्,’ उनी भन्छिन्, ‘म उनीहरूको मनसायअनुसार व्यवहार गर्छु । त्यसैले मन पराउँछन् ।’ ४५ वर्षीया उनले गाउँको भौतिक विकाससँगै सांस्कृतिक संरक्षणलाई मुख्य मुद्दामा पार्दै आएकी छन् । यसको प्रभाव वनभोजमा समेत देखिन्थ्यो । मादल बजाउन सिपालु उनी सखीहरूलाई आफ्नो संस्कृति र परम्परा कहिल्यै भुल्नु हुँदैन भन्दै सल्लाह दिन्थिन् । उनले भने जस्तै वनभोजमा सबै थारू महिला परम्परागत पोसाकमै आएका थिए ।
चोलिया र लेहंगा थारू महिलाको पुर्ख्यौली पहिरन हो । पछिल्लो समय लेहंगा शब्दले भारतीय पहिरनको पहिचान दिने हुँदा उनीहरू ‘थारू लेहंगा’ भन्न रुचाउँछन् । यसको विशेषता र डिजाइनसमेत पहिल्याएका छन् । वनभोजमा आएकी विपती थारूले थारू लेहंगाको डिजाइन बिलकुल फरक हुने बताइन् । एउटै फरियामा बीचका पट्टी, तल र माथि दुई रङ मिसिएको एक प्रकारको जामालाई थारू लेहंगा भनिने उनले सुनाइन् । ‘थारू लेहंगामा दुई थरी लुगा जोड्ने पट्टी हुनैपर्छ,’ उनले भनिन्, ‘अनि चोलीमा झुम्का चाहिन्छ ।’ कहिलेकहीं यी सबै विधि पुर्याइएको लेहंगा चोलिया लगाउन गाह्रो पर्छ । त्यस्तो बेला थारू समुदायका महिलाले लेहंगा, ब्लाउज र शरीरमा लामो रुमाल बाँधेर हिंड्ने चलन छ । ५५ वर्षीया निर्मला थारूले समाज रूपान्तरणमा थारू महिला आधुनिक रहेको बताउँछिन् । महिनावारी हुँदा होस् या घरमा ससुरा र जेठाजुका अगाडि घुम्टो ओड्नेजस्ता परम्परा हटिसकेको उनले सुनाइन् ।
विगतमा जेठाजुको छेउ पनि पर्न नहुने संस्कृति अहिले थारू समुदायमा निर्मूल भएको छ । ‘महिनावारी हुँदा सफा भएर भान्सामा पकाउन जान्छु,’ उनी भन्छिन्, ‘हामी कुरीति मान्दैनौं ।’ दिनभरि मजदुरी गरेर बेलुका परिवारसँगै मीठोमसिनो खाँदै नाचगान गर्न उनलाई निकै मन पर्छ । १ सय २१ घरधुरी रहेको हाउपुर थारू गाउँमा महिलाले खेतीपाती गरेर घर धानेका छन् । यति मात्रै होइन, यहाँको सांस्कृतिक गतिविधिमा उनीहरू सधैं अब्बल छन् । उनीहरू जहाँ जान्छन्, संस्कृति र शैली सँगै हुन्छ । वनभोजमा ठूलो कसौंडीमा पकाएका परिकार मीठो गरी खान उनीहरूले रुखका पात टिपे । थालमा खानेले थालमा खाए । अलि बूढापाकाले पातमै खाए । ५७ वर्षे रामबहादुर थारूलाई भोजभतेरका बेला पातमै खान मन पर्छ । ‘बाजेको पालादेखि पातमै खाँदै आएको छु,’ उनले भने, ‘स्वाद तिख्खर लाग्छ ।’ प्रकाशित : मंसिर ३, २०७६ ०९:०८
(दोलखा) — कुनै समय थाङ्का चित्र गुम्बाका भित्तामा सजिन्थे । बुद्ध मात्रै हैन, भृकुटीदेखि पद्मसम्भवसम्मका चित्र सजाएर नियमित पाठपूजा गरिन्थ्यो । अचेल थाङ्का चित्रको आयाम गुम्बाबाहिर पनि फराकिलो बनेको छ । अब यो घर सजाउने कला पारखीको रोजाइमा मात्रै परेको छैन, धार्मिक पर्यटन प्रवर्द्धन गर्ने गजबको माध्यम पनि बनेको छ । भारत, भुटान, चीनदेखि जापानसम्म यसको बजार फैलिएको छ भने मुलुकभित्र थुप्रै थाङ्का चित्रकलाका प्रतिभा जन्मिरहेका छन् । यस्तै प्रतिभाको खोजी गर्दै यतिबेला दोलखामा ‘थाङ्का–पौभा चित्र कार्यशाला’ चलिरहेको छ ।
नेपाल ललितकला प्रज्ञा प्रतिष्ठानको परम्परागत शिल्पकला विभागले कार्यशालाको मेसो मिलाएको हो । प्रतिनिधिसभाका सांसद पार्वत गुरुङ र प्रदेश सांसद हिमाली गोलेले कार्याशाला उद्घाटन गरे । दुई दर्जन चित्रकार सहभागी कार्यशालामा थाङ्कासँगै पौभा शैलीका चित्रलाई पनि प्राथमिकता दिइएको छ । पौभा पनि थाङ्का जत्तिकै धार्मिक र व्यावसायिक महत्त्व बोकेको नेपाली परम्परागत कला हो । शिल्पकला विभागका प्रमुख एवं प्राज्ञ बुद्धि गुरुङका अनुसार पछिल्लो समय थाङ्का र पौभा दुवै चित्रकलाले अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा नेपाललाई चिनाउँदै आइरहेको छ । स्थानीय प्रतिभाको खोजी र प्रोत्साहनको ध्येयले कार्यशाला गरिएको उनले बताए ।
प्रतिष्ठानकै पूर्व प्राज्ञ निमा ग्याम्जो वल लामाले परम्परागत कलाका क्षेत्रमा पूर्वी एसियाका देश एकदमै अग्रपंक्तिमा रहेको र त्यसमा नेपालको इतिहासदेखि नै महत्त्वपूर्ण भूमिका रहँदै आएको बताए । ‘यो चित्रकला नेपाल, चीन, भारत र भुटानमा मात्र बन्छ,’ उनले भने, ‘तर यसको व्यापार भने अरू देशमा पनि हुन्छ ।’ ६ दिने कार्यशाला अवधिभर प्रत्येक दिन बेलुकी सहभागी कलाकारको ‘अनुभव र अनुभूति’ नामक गोष्ठी पनि भइरहेको छ । कार्यशालामा लोक चित्रकार उदयचरण श्रेष्ठ, पूर्णप्रसाद ह्योजु, मुक्तिसिंह थापा, शंकरकुमार जोशी, सुन्दर सिंख्वाल, मुक्तिसिंह थापा, न्हुच्छेकाजी बज्राचार्य, रत्नगोपाल सिंख्वाल, देवेन्द्र सिंख्वाल, रामप्रकाश श्रेष्ठ, भूमिराज चौलागाईं, पाल्साङमो लामालगायत कलाकारको सहभागिता रहेको छ ।
