इन्द्रजात्रामा फेरिँदो शैली

इन्द्रजात्रा व्यवस्थापन समितिले रथ तान्नेलाई टिसर्ट दिन्छ । टिसर्ट लगाएर रथ तान्ने महिला इन्द्रजात्राको विशेष आकर्षण हुँदै गएका छन्, ७ वर्षयता । परम्परागत रूपमा रथ तान्नेले सिकाउने गर्छन् । कसरी हिँड्ने, कसरी तान्ने भनेर सिकाइन्छ । ‘हिँड्दा गोडा घिसारेर हिँड्नुपर्छ । उचालेर हिँड्यो भने मान्छेलाई कुल्चिन्छ,’ शाक्य भन्छिन्, ‘डोरी तान्दा पनि होस् गर्नुपर्छ ।’ नेवार समुदायमा इन्द्रजात्रा ‘येंया’ भनेर चिनिन्छ । नेपाल भाषामा ‘येंया’ भनेको काठमाडौंको जात्रा हो । येंया: को अन्तिम दिन नानिचा या: नामले प्रसिद्ध छ ।

थपिएको कुमारी यात्रा

वैदिककालदेखि नै देवताका राजाका रूपमा विशेष सम्मान थियो इन्द्रको । नेपालको इतिहासको प्रारम्भदेखि नै इन्द्रको पूजा गर्ने प्रचलन रहेको वज्राचार्य बताउँछन् । लिच्छविकालीन अभिलेखमा पनि इन्द्रयात्राको उल्लेख छ । त्यस हिसाबले इन्द्रजात्रा प्राचीन हो । यो यात्रा चलाउन इन्द्रगोष्ठी नामको गुठी भएको लेलेको अभिलेखमा उल्लेख छ । वज्राचार्यका अनुसार पन्ध्रौं शताब्दीमा इन्द्रजात्रा निकै लोकप्रिय भइसकेको थियो । वज्राचार्यका अनुसार कुमारीयात्रा पनि मल्लकालमै इन्द्रजात्राको एक अंगको रूपमा विकसित भएको हो । ‘इन्द्रजात्रा परापूर्वकालदेखि थियो, ‘इन्द्रजात्रा व्यवस्थापन समितिका वरिष्ठ उपाध्यक्ष शरदकुमार डंगोल भन्छन्, ‘कुमारीयात्राचाहिँ मल्लकालमा थपियो । अहिले इन्द्रजात्राको मुख्य आकर्षकणको रूपमा यही कुमारीयात्रालाई लिइन्छ ।’

य: सिं ठड्याइएकै दिनबाट देगुतलेजु मन्दिरमा रहेको श्वेत भैरव प्रदर्शन गरिन्छ । श्वेत भैरव प्रदर्शन गर्ने परम्परा रणबहादुर शाहको पालामा भएको मानिन्छ । यहाँ हरेक साँझे श्वेत भैरवको मुखमा टुटी राखेर बनाइएको ठाउँबाट प्रसादको रूपमा जाँड बगाइन्छ । जाँड मुखमा पार्न भीड लाग्छ । मन्दिर अगाडि मञ्च बनाएर भैरव प्रदर्शन गरिन्छ ।

हरेक टोल उत्सवमय बनेको हुन्छ यो बेला । टोल टोलमा माटो, काठ र धातुबाट बनेका भैरवका मूर्ति राखिएका हुन्छन् । प्रदर्शनीमा राखिएका भैरवमध्ये इन्द्रचोकको आकाश भैरव प्रसिद्ध छन् । मन्दिरभित्र राखिएका भैरवलाई बाहिर खटमा राखेर इन्द्रजात्राभरि प्रदर्शन गरिन्छ । दर्शन गर्न भक्तजनको भीड लाग्छ यहाँ । शिवपार्वती डबली छेउकै कडेलचोक भगवती मन्दिरमा पनि भैरव प्रदर्शन गरिन्छ । यहाँ प्रदर्शन गरिने मूर्ति आनन्द भैरवको हो । आनन्द भैरवको पादपीठमा अभिलेख छ । अभिलेखमा इन्द्रजात्रामा प्रदर्शन गर्नुपर्ने मूर्ति भनेर लेखिएको छ ।

हराए परम्परा

य: सिं ठड्याउने बेलाको निकै रौनक हुने गर्थ्यो । य: सिं ठड्याउने बेलामा राजाको समेत सवारी हुन्थ्यो । राजतन्त्र छँदै यो परम्परा लोप भइसकेको थियो । वज्राचार्यका अनुसार यो रौनक घटेको छ । पहिला ठड्याएपछि हरेक रात प्रधानमन्त्री हाजिर हुन्थे । य: सिं नढालेसम्म दरबारका भारदार पनि हाजिर हुने प्रचलन थियो । भारदार रातभर जाग्राम बस्थे । यो चलन हरायो । रातभर विभिन्न नाच देखाइन्थ्यो । यो बेला नाचिने नाचमध्येमा भँडिनीको नाच प्रसिद्ध थियो । भँडिनी नाच शृंगारिक रसले भरिपूर्ण हुन्थ्यो ।

मल्लकालमा प्रसिद्ध भएका केही नाच शाहकालमा हराए । इन्द्रजात्रामा सयभन्दा बढी नाच देखाइन्थ्यो । ती नाचको बन्दोवस्त सरकारले गर्थ्यो । अहिले पनि यीमध्ये अधिंकाश हराएका छन् । हनुमानढोका दरबारभित्र इन्द्रजात्राकै अवसरमा कृत्रिम युद्ध प्रस्तुत गरिन्थ्यो । शत्रुको किल्लामा आगो लगाइदिने युद्ध देखाइन्थ्यो इन्द्रजात्राको अवधिमा । खटजस्तो गरी नक्कली किल्ला बनाइन्थ्यो । वज्राचार्यका अनुसार किल्लामा विपक्षीले आगो लगाइदिने दृश्य हुन्थ्यो । युद्धको प्रतिकार गर्न पनि बसेको हुन्थे जात्रामा सहभागी हुनेहरू । यस्तो युद्धमा मानिस घाइतेसमेत हुने गरेका थिए । मल्लकालमा यो युद्ध निकै प्रसिद्ध थियो । विस्तारै हरायो यो पनि । जाँड खुवाएको राँगोसँग युद्ध लड्ने चलन पनि प्रसिद्ध थियो ।

जाँड खुवाएर मत्याएको राँगोलाई मैदानमा छाडिन्थ्यो । भैरवको मुखुन्डो लगाएका व्यक्ति राँगोसँग जुध्न जान्थे । मत्याएको राँगोसँग केही बेर युद्ध चलेपछि बलि दिने गरिन्थ्यो । यो चलन पनि हरायो ।

अहिले प्रदर्शन गरिने नाचमध्ये लाखे, पुलुकिसि, भैरव र सव:भक्कुको नाच प्रसिद्ध छन् । कुमारी रथ तान्ने बाटो लाखे र पुलुकिसि नाचिरहेका हुन्छन् । पुलुकिसि हात्तीको रमाइलो नाच हो । यसलाई नेपालभाषामा पुलुकिसि प्याखं पनि भनिन्छ । हात्ती इन्द्रको बाहन हो । भकारी र काठ मिलाएर बनाएको हुन्छ हात्ती । इन्द्र स्वर्ग जाँदा हात्तीलाई चाहिँ किलागलमा बाँधे छाडेर गए । हालको घना बस्ती किलागल त्यतिबेला घना जंगल भएको विश्वास गरिन्छ । त्यही बाँधेको हात्ती इन्द्रजात्रामा आफ्ना मालिक इन्द्रलाई यताउता खोज्दै हिँडेको विश्वास गरिन्छ । भकारी र काठबाट बनाइएको विशेष हात्तीभित्र दुईजना बस्छन् ।