तीज गीतमा मौलिकताको खोजी

‘अभिव्यक्तिको शैली र शब्द आआफ्नै हुन सक्छन्’, उनी भन्छिन्, ‘तीज भनेर जोडिएपछि गीतमा सांस्कृतिक पक्ष चाहिँ आउनैपर्छ ।’

लामो समयपछि तीज गीतमा झुल्किएकी सिन्धु मल्लले पनि ‘चिटिक्कै भा छु रे...’ गीत ल्याएकी छन् । उनले पनि भिडियोमा मौलिकता र सांस्कृतिक पक्षलाई बढी महत्त्व दिएकी छन् ।

गत वर्ष ‘तीज भनेकै नाच्न गाउन हो...’ भन्दै हरितालिकाको बयान गरेकी गायिका सुनिता दुलालले यसपटक ‘चुरा, टीका र लाली...’लाई यो पर्वसित जोडेर गीत गाएकी छन् । उनले पनि प्रायः तीजका गीतमा संस्कृति र मौलिकतालाई नै जोड दिँदै आएकी छन् । पछिल्लो समय भने तीज गीत ‘गाईजात्रे झटारो’ जस्तो बन्दै गएको प्रति उनले चिन्ता जनाइन् । ‘व्यावसायिकताको नाममा तडकभडक बढी नै हुँदै गएको देखिन्छ,’ उनी भन्छिन्, ‘यसले हाम्रो पर्वको मौलिकता जोगाउने काम गर्दैन ।’

गायिका लक्ष्मी न्यौपानको पनि यस्तै अनुभव छ । ५० को दशकको सुरुवातीतिर उनले गाएको ‘वर्षमा एकदिन...’ गीतमा तीज संस्कृति र मौलिकतासँगै स्वच्छ मनोरञ्जन थियो । यो गीत लोक गायक तथा संगीतकार नारायण रायमाझीको एल्वम ‘तीजको रमझम आयो बरी लै’मा समेटिएको थियो । त्यस यता उनले तीजका अनगिन्ती गीत ल्याइन् ।

लोकसंगीतमै दुई दशकभन्दा बढी समयदेखि लागिपरेका न्यौपानेले प्रायः गीतमा समय र परिस्थितिअनुसार मौलिक धारलाई नै केन्द्रमा राखिन् । यो वर्ष पनि उनले उनकै शब्द, संगीत तथा स्वरमा ‘नाच्दिन्छु भुरुङ झैं...’ तीज गीत बजारमा ल्याइसकेकी छन् । यही पंक्तिमा छिन् गायिका शर्मिला गुरुङ । उनले पनि तीजका मौलिकतालाई नै पछ्याएर गीतहरू पस्कँदै आएकी छन् । उनले आफ्नै शब्द, संगीत तथा स्वरमा उनले तीज कोसेली ‘भाग्य...’ हालै बजारमा ल्याएकी छन् ।

यी गायिकाहरू मात्रै हैनन्, युट्युब सर्च मात्रै गर्ने हो भने दर्जनौं नयाँ गीत भेटिन्छन् । तीज आउन दुई तीन महिना बाँकी हुँदै तिजे गीतको लहर चल्छ । संस्कृतिप्रति नयाँ पुस्ताको यस्तो मोह सकारात्मक भए पनि यसको प्रस्तुति शैलीप्रति भने अग्रज गायक/गायिकाहरूको चिन्ता छ ।

संख्यात्मक रूपमा बजारमा धेरै तिजे गीतहरू आए पनि प्रायः सबैले तीजको मौलिक संस्कृतिभन्दा पनि मनोरञ्जन र क्षणिक चर्चालाई आधार बनाउन थालेको राष्ट्रिय लोक तथा दोहोरी गीत प्रतिष्ठानका अध्यक्ष बद्री पंगेनीको मत छ । उनका अनुसार कलाले भन्दा रहरले तीज गीत ल्याएका धेरै लोक गायकगायिका छन् । ‘रहरका गायकगायिकाले गर्दा नै अघिल्लो वर्षको तुलनामा यो वर्ष २५ प्रतिशतले तीजका गीत घटेका छन्’, उनले भने, ‘पैसाको भरमा तीजका गीत ल्याएर केही समय अगाडि आए’, उनी भन्छन्, ‘नयाँ कलाकारको पैसा सिद्धिएसँगै कला पनि हरायो ।’ उनका अनुसार अहिले दर्शकको मनमा लामो समय बस्न निकै कठिन छ ।

सामाजिक सञ्जालमा छोटो समयमा चर्चित भएपनि वास्तविक कलाकार को हुन् भन्ने दर्शकले छुट्याउनेबित्तिकै उनीहरूको चर्चा सकिन्छ । अहिले मौलिकताभन्दा बाहिर रहेर व्यापारमुखी हिसाबमा आएका उच्छृङ्खल र विवादास्पद तीजका गीतहरूले एक महिनाको भन्दा बढी चर्चा नकमाउने उनको दाबी छ ।

गायिका न्यौपाने पनि विगत दुई/तीन वर्ष लोकगीतमा धेरै विकृति देखा परे पनि अहिले केही हदसम्म कम हुँदै गएको बताउँछिन् । सुरुमा चर्चा कमाउनकै लागि जे पनि गाउने र पछि दर्शकले रेस्पोन्स नगर्दा लगानी र गाउनेहरूको संख्यामा पनि कमी आउने गरेको उनले बताइन् । मौलिकतामा ध्यान नदिएको कारण यस्तो भएको उनको मत छ ।

‘अहिले गीत बनाउन लगानी धेरै छ’, उनी भन्छिन्, ‘लगानी उठाउँछु भन्ने मात्र उद्देश्यले समय अनुसार परिमार्जन हुँदै गए पनि संस्कृति नै परिर्वतन हुने गरी चाहीँ गीतहरू आउनुहुन्न ।’

उनका अनुसार पहिले गीतहरूमा धेरै मौलिकता थियो । वर्ष दिनपछि माइती आएकी चेलीको पीडा, छुटेका संगीहरूसँगको रमाइलोपन, माइतीको माया तीजका गीतका रूपमा हुन्थे । साक्षीका रूपमा लोकगायिका सीता थापा भन्छिन्, ‘अहिलेका गीतमा तीजका मौलिक कुराभन्दा पनि नाच्ने खालका छन् ।’

तीजका गीतलाई रमाइलो गर्ने माध्यमका रूपमा लिँइदा नयाँ कलाकारलाई छोटो समयमा चर्चा बटुल्ने माध्यम भएको उनले बताइन् । उनको कुरामा सहमत हुँदै गायिका गुरुङले तीजका नाममा युट्युबमा ट्रेन्डिङ र भ्युज संस्कृतिलाई आधार बनाएर आएका गीतहरू एक महिना चल्ने तीजको उत्सवसँगै दर्शक/श्रोताको मनबाट पनि हटेर जाने दाबी गरिन् ।

पंगेनीका अनुसार अहिलेको बजारमा मौलिक धारमा बनेका गीतभन्दा तडकभडक शब्द र शीर्षकका आधारमा चलेका गीत नै अगाडि छन् । जसले मौलिकता जोड दिने कलाकारलाई तीज गीत बनाउन नै हतोत्साहित बनाइरहेको छ । अर्कोतिर पहिले महिलाले मात्र गाउने तीज गीत पुरुषले पनि गाउन थालेका छन् । तीजभन्दा पनि अहिलेका गीत रत्यौली गीत जस्तै लाग्ने अग्रजहरू बताउँछन् । न्यौपाने भन्छिन्, ‘तीज भनेको संस्कृति हो । रत्यौली हैन ।’ चर्चा कमाउनभन्दा पनि संस्कृतिलाई जोगाउन तीजका गीतहरू निर्माण हुनुपर्ने गुरुङ र न्यौपानेको तर्क छ । ‘अहिले त संस्कृतिभन्दा चर्चाका लागि गीत आउन थाले’, उनी भन्छिन् ।

केही अघि तीजकै अवसरमा दिग्गज धौरालीको शब्द र अर्जुन पोखरेलको संगीतमा ‘नाच्छु घुमेर...’ बोलको गीत बजारमा ल्याएकी गायिका मञ्जु पौडेलले विकृति कम देखिए पनि बजारमा आएका नयाँ तीजका गीतहरूले तीजको झल्को नदिने बताइन् । ‘भ्युज बढाउन जे पायो त्यही विषयवस्तु र बिकाउ शब्दचयन छन्’, उनको पनि मत छ, ‘यहाँ पूर्ण व्यासायिकताको प्रभाव छ ।’ अर्कोतिर तीज गीतलाई संस्कृतिभन्दा बजार केन्द्रित बनाएरै मौलिकता हराउँदै गएको गीतकार दिग्गज धौराली बताउँछन् ।

पछिल्लो समय फिल्मी गीतहरू रचनामा व्यस्त देखिएका धौराली तीजका गीत पनि रचना गर्दै आएका छन् । प्रत्येक वर्ष एक/दुईवटा गीत बनाउने धौरालीले यो वर्ष ‘यसैपालि नाच्ने हो...’, ‘बोल्नुपर्छ ओई...’ लगायतका चार वटा गीत रचना गरेका छन् तर मौलिक तीज संस्कारलाई ध्यानमा राखेर गीत बने पनि सामाजिक सञ्जालमा भ्युज कम हुनेबित्तिकै गीतहरू त्यतिकै पछाडि पर्ने दुःख उनी व्यक्त गर्छन् । ‘जसले सामाजिक सञ्जालकै लागि खर्च गर्न सक्छन्, तिनीहरू नै अघि हुन्छन्’, उनी भन्छन् ।

दर्शकको रोजाइ पनि एकदमै परिवर्तनशील र चुजी बन्दै गएकाले यस्तो अवस्थामा गीतका सर्जक मात्र नभएर दर्शक तथा श्रोतासमेत सचेत बन्नुपर्ने सुझाव अध्यक्ष पंगेनी दिन्छन् । हालै मात्र बजारमा आएको उच्छृङ्खल शब्द भएकै कारण एउटा तीज गीतलाई शब्द चयनमा सजक बनाएको स्मरण गर्दै पंगेनी यसलाई नियन्त्रण र नियमन गर्न सबैजना लाग्नुपर्ने धारणा राख्छन् ।